(نشر اختر - اسفند 1387)
قسمتي از مقدمه‌ي استاد صدیق را بر كتاب مي‌خوانيم:
امیر علیشیر نوایی از تألیف این اثر در جمادی الاول سال 905 هـ . فارغ شده است. موضوع آن تحقیق در كیفیت دو زبان تركی و فارسی و اثبات تفوق اولی بر ثانی است. پیش از او شیخ محمود كاشغری با تألیف دیوان لغات الترك به زبان عربی در سال 466 هـ . تركی و عربی را رو در رو نهاده و این دو زبان را چون دو اسب شرط‌بندی ارزیابی كرده بود و چهار قرن پس از او، امیر نظام الدین علیشیر نوایی با تألیف این اثر، این بحث زبانشناسی را به گونه‌ای دیگر پیش كشید.
در مقدمه گوید:
«باید دانست كه ترك از عجم تیز فهم‌تر و بلند ادراك‌تر و از لحاظ خلقت صافی‌تر و پاك‌تر خلق شده [است] و عجم از ترك از جهت تعقل و علم دقیق‌تر و از حیث كمال و فضل و . . . عمیق‌تر به ظهور آمده است و این حال از صدق و صفا و حسن نیت تركان و از علم و فنون و حكمت فارسیان پیداست . . . »
سپس گوید:
«زبان تركی در بیان و ادای معانی نسبت به فارسی وسیع‌تر و تواناتر است زیرا كه واضع الفاظ در وضع نكات و مفهومات جزیی دقایق به كار برده كه تا از طرف صاحب وقوفی باز گفته نشود، معنی آن واضح نخواهد بود. مثلاً برای بیان دقایق و نكاتی كه در صد كلمه‌ی زیر مندرج است، به فارسی كلمه‌ای موجود نیست و فارسی زبانان از درك این معانی محرومند. برای تفهیم معانی این لغات به آنان ناگزیر از ایراد جملات دور و دراز خواهیم بود، آن هم به یاری كلمات عربی . . . »[1]
و سپس به مباحث دستور زبان تطبیقی آغاز می‌كند.
این كتاب اول بار در سال 1841 به پیوست تاریخ ملوك عجم در پاریس از سوی كاترمه چاپ[2] و ویراست دوم آن در سال 1845 منتشر شد.[3] سپس آ. ومبری نسخه‌ی خطی موجود در بوداپست را همراه ترجمه‌ی مجاری آن انتشار داد. تحقیق وی در جلد اول مجله‌یNyelvtudoma`ny Közleme`nyek در صفحات 112- 130 و در سال 1862 م. درج گردید.[4] در سال 1315 هـ . متن چغتایی رساله به همراه ترجمه‌ی آن به تركی عثمانی از سوی ولد چلبی در اسلامبول چاپ شد.[5]
در سال 1941 م. در ترکیه و با الفبای لاتین از سوی رفعت ایشیتمان منتشر گشت.[6] پیش از او، تورخان گنجه‌ای ترجمه‌ی فارسی آن را در سال 1328 در تهران انتشار داده بود.[7] همین ترجمه در پاکستان در سال 1984 م. با اندک تغییراتی دوباره چاپ شد.[8]
در سال 1925 م. در ترکمنستان شوروی سابق عبدالحکیم گول محمداف توانست ترجمه‌ی ترکمنی آن را چاپ کند.[9] و در کشور اوزبکستان، وطن اصلی علیشیر نوایی، این اثر در جلد سوم مجموعه آثار وی گنجانده و چاپ شد.[10] و پس از آن چندین مقاله‌ی پژوهشی در آن كشور در این زمینه انتشار یافت و از سوی مالخانوف نیز در سال 1970 به روسی ترجمه گردید.
در تركمنستان شرقی و در شهر ارومچی، در سال 1988 حمید تیمور توانست به همراهی عبد رب پولاد، ترجمه‌ی اویغوری این كتاب را چاپ كند. آخرین پژوهش در این زمینه از آن سما باروتچو اؤزونده‌ر است.[11] وی در این پژوهش خود، توانسته است با مقابله‌ی چهار نسخه‌ی خطی شناخته شده در جهان، متن پاكیزه‌ای با حروف لاتین و با آوانویسی دقیق ارائه كند كه نشر حاضر ما نیز بر اساس همین متن ترتیب یافته است.
وی علاوه بر تهیه‌ی متنی نسبتاً سالم و درست، ترجمه‌ی روان تركی استانبولی آن را نیز آورده و مقدمه‌ای در استخراج مباحث ظریف رساله و بحث زبانشناختی بر روی آن‌ها را نیز بر كتاب افزوده است.
محاكمة اللغتین در سال 1966 م. از سوی R. Devereux به انگلیسی ترجمه و چاپ شده است. اینک کتاب حاضر که دارای متن چاغاتایی، آوانویسی لاتین، برگردان تورکی آذری به همراه ترجمه‌ی فارسی تورخان گنجه‌ای چاپ می‌شود، بر اساس نسخه‌ی موجود درموزه‌ی توپقاپی‌سرای استانبول كه در نشر سما باروتچو آمده، تدوین گشته است. در بازنگاری تركی آذری سعی بر آن داشتیم تا آن جا كه ممكن است شیوه‌ی بیان و ساختار نحوی متن اصلی را حفظ كنیم و املای آن را نیز بر اساس جدول «آسان خوانی» تنظیم كردیم.
محتواي كتاب
پس از حمد و نعت، در سرآغاز كتاب از آفرینشِ زبان سخن گفته است و تنوع و توزیع فراوانی زبان‌های هفت اقلیم جهان را یادآور شده است و علت گوناگونی زبان‌ها را از توالد و تناسل اولاد و اتباع سه فرزند نوح یعنی یافث، سام و حام دانسته است. در میان السنه‌ی عالم سه زبان توركی، فارسی و عربی را السنه‌ی اصلی و اساسی شناخت.