در مراسم رونمایی «دانشنامه‌ی آبادیهای میانه» که روز سه‌شنبه 25 اردیبهشت 97 در شهر میانه برگزار شد و جمعی از پژوهشگران و اهالی فرهنگ و ادب حضور داشتند، استاد دکتر ح. م. صدیق به عنوان مهمان ویژه به این مراسم دعوت شده بودند.
استاد در نقد و معرفی این اثر، مقاله‌ای نگاشتند که آن را در زیر می‌خوانیم:
تحسینه لایق علمی ایش
من بوگون سیزین حضورونوزدا ایکی جهته گؤره چوخ خوشحالام.
بیرینجی بونا گؤره کی بیر گنج تدقیقاتچی‌نین علمی امگی‌نین محصولو حاققیندا دانیشیرام. آقای محمدصادق نائبی اؤز تحصیلاتینی فنی ساحه‌لرده باشا چاتدیرمیشدیر. اؤز تخصصی ساحه‌سینده اوغورلار قازانان، موفق بیر متخصص کیمی، ایشلتمکده‌دیر. ولاکین او، صاحب اولدوغو تؤکنمز استعداد و همتی سایه‌سینده ادبیات و دیلچی‌لیک یؤنلرینده ده مطالعه و تدقیقاتادا مئیل گؤسترمیش و بوگونه کیمی 20 علمی اثر منتشر ائده بیلمیشدیر.
ادبیات اوزه‌رینه اونون ایندیه کیمی بیر تخصصی سؤزلوک کتابی و ایکی دیل بیلگیسی ـنه عائد اثری و منظوم فارسجا- تورکجه نصاب منظومه‌سی نشر اولموشدور. هابئله شیخ صفی الدین اردبیلی‌یه عائد ائدیلن قارامجموعه آدلی مشهور عرفانی- ادبی تاریخی یادگاریمیز حاققیندا ان اصرارلی و دقتلی تدقیقات آپاران عالم ساییلیر. او حتی رضوی مقدس آستانی کتابخاناسیندا قارامجموعه‌دن ساخلانیلان بیر الیازما کشفی‌نین افتخارینی قازانمیش، بو الیازمانی اوخوموش، تصحیح ائتمیش، لغتلر شرحی و اؤن سؤز ایله مستقل شکیلده یایینلامیشدیر. همین علمی اثر سونرالار من شخصا قارا مجموعه بؤیوک کتابینا تحسین ایله داخل ائتمیشم و اؤزو ایسه سونرالار رسالات شیخ صفی عنوانلی علمی اثرینه ضمیمه ائتمیشدیر.
بونلارین یانی سیرا، او، آنا یوردو میانا ایله علاقه‌دار دا بیر نئچه دگرلی کتابدا یازیب نشر ائده بیلمیشدیر. چنلی تئل آدلی میانا شاعرلری‌نین شعیرلری، میانا مشاهیری، میانا جغرافیاسی و میانا فولکلورونو بو سیرا کتابلاردان سایماق اولار. هابئله اونون ثعلبیه مثنویسینی چوخ دقت و علمی اساسلارا اویغون تصحیح ائتمه‌سی منی مفتون ائتمیشدیر. بئله کی من شخصا اؤزوم 1345 ـنجی ایلدن بری بو منظومه حاققیندا آپاردیغیم مطالعه‌لر نتیجه‌سینی نشر ائدنده اوخوجولارا اثرین اونون طرفیندن مکمل علمی یایینینی بشارت وئرمیشدیم.
ثعلبیه مثنویسی‌نین تنقیدی متنینی نشره حاضیرلاماق اوچون، الده اولان بوتون الیازمالار و داش باسمالارینی قارشیلاشدیرمیش، نسخه فرقلرینی تنظیم ائتمیش، اویغون بیر املاء قاعده‌لری ایله متنی نشره حاضیرلامیشدیر.
هابئله اونون ان مهم علمی اثرلریندن بیریسی، تورک دونیاسی‌نین شاه اثری اولان قوتادغوبیلیغ مثنویسی‌نین، اوخویوب، معاصر آذربایجان تورکجه‌سینه چئویرمه‌سی ایشی‌دیر.
بو گون ایسه بو گنج عالمین ان یئنی علمی اثری اولان دانشنامه‌ی آبادیهای میانه[1] کتابی‌نین تقدیماتی و مطالعه‌یه آچیلیشی تؤره‌نینه قاتیلماقدایام. بو ایسه منیم سئوینجیمه ایکینجی دلیل حساب اولونور.
تقدیماتا آچیلان کتاب، فارسجا یازیلمیش دانشنامه‌ی آبادیهای میانه آدلی علمی اعتبارا شایان بیر کتابدیر. دانشنامه سؤزجوگو، عربجه دائرة المعارف و انگلیزجه انسیکلوپدیا encyclopedia اصطلاحی قارشیسیندا یارانمیشدیر. اونون تعریفینده «علمین بیر ساحه‌سینده سؤزلوک شکلینده سیستمه سالینمیش بیلگیلر توپلوسو» دئمک اولار. کئچمیشده بئله کتابلارا قاموس دا دئییلیرمیش. بئله کتابلار لغت‌نامه dictionary ایله فرقلی اولور. فارس دیلینده بؤیوک لغت‌نامه‌لره فرهنگ‌نامه ده دئییلیر.
تورکجه‌میزده اونا سؤزلوک دئییریک. اگر بیر سؤزلوک هرطرفلی آچیقلامالار ایله یازیلیرسا، اونا encyclopedik sözlük آدی وئریلیر. فارس دیلینده بونا قارشی معادل تاپا بیلمه‌میشلر. بئله بیر کتاب اولسا اونا مثال اوچون دانشنامه‌سی لغات فارسی دئمک اولار. تورکیه ده açıklamalı sözlük دئییلیر. بیزده ایضاحلی لغت و یا ایضاحلی سؤزلوک اصطلاحلاری ایشله‌نیر.
هر حالدا، دانشنامه دئینده، بئله آنلاشیلیرکی اثرین موضوعو ایله علاقه‌دار هر طرفلی اطلاعات و بیلگیلری، کتابدا اوخوماق اولاجاقدیر.
دانشنامه‌ی آبادیهای میانه، بئله بیر قایناق اثردیر. میانا دوغو آذربایجان استانی‌نین ان گئنیش شهریدیر. گئنیشلیگی 5600 کیلومتر مربع اولان بو شهرین 400 کندی واردیر. کتابدا بو کندلرین هر بیری اوچون ان آزی 50 انسیکلوپدیک بیلگی وئریلمیشدیر.
مؤلفین 1380 ـنجی ایلدن ایندیه کیمی بو کتابی سهمانا سالیب ایندیکی حالا یئتیرمه اوچون، چکدیگی زحمتلره، من شخصاً شاهد اولموشام، لازم اولان یئرلرده ده اونا علمی مشورتلر وئرمیشم.
مؤلف سیرالادیغی بیلگیلر یانیندا، کند آدلاری‌نین تحریف و یا ترجمه اولماسی حادثه‌سینی، بیر دؤزولمز اجتماعی درد کیمی دیله گتیریر. بونا، قارشی چیخیر و تحریف اولونموش آدلار یانیندا هر کندین اصیل آدی و بلکه جوره- جوره تلفظ‌لرینی سیرالاییر و فهرست ائدیر.
جغرافی آدلاری، بیر اؤلکه و بیر ملّتین تاریخی، کئچمیشی و وارلیغیندان قایناقلانیب گلن، بابالار یادگاریدیر. هامیسی معنالی و عمومیتله آنلاملی آدلاردیرلار. پهلویلر دؤنمینده هر یئرده یئر آدلارینی دگیشیر، تحریف و یا ترجمه ائدیردیلر. اورمو، سالماس، انزلی، قمشه کیمی آدلاری دگیشیب یئرلرینه رضائیه، شاپور و بندر پهلوی و شهرضا کیمی قوندارما آدلار تاخدیلار.
طاغوت رژیمی حتی آدلاری وهن تؤره‌دن بیر املالار ایله یازیر و تبلیغ ائدیردی. نئجه کی آخماقیه آدینی اخمقیه، ساری قیه آدینی ایسه سارقیه کیمی قلمه آلیردی!
انقلابدان سونرا بو آدلارین چوخو سرعتله اصلینه قایتاریلدی و شاه رژیمی‌نین نشانه‌لری، تاریخی آدلار اوستوندن سیلیندی.
مؤلف گؤستریر کی جغرافی آدلاریندا سرّلر یاتمیشدیر. اونلارین بیر چوخلاری اساطیری دؤنملره قاییدیر و مسأله‌نی میانا miyana سؤزونون کؤک بیلیم ایضاحیندا اورتایا قویور. بو سؤزجوگو چوخ دوغرو اولاراق مای و آنا سؤزجوکلری‌نین بیرلشمه‌سی حساب ائدیر و تاریخینی مین ایللر بوندان اؤنجه‌یه، یئددی مین ایل قاباغا چکیب آپاریر.
مؤلف آجی- آجی دیله گتیریرکی میانادا ان آزی 500 یئرلی کند، داغ، دره و چای آدلاری تحریف اولونموشدور. بو تحریفلری اوچ یئره بؤلور:
- بیرینجی‌سی یئرسیز ترجمه یولو. نئجه کی: دؤرد اؤیلر کندینی چهار خانوار یازیرلار.
- ایکینجی‌سی بنزه‌تمه یولو. نئجه کی: کوسالار آدینی کوهسالار یازیرلار.
- اوچونجوسو تام تحریف یولو. نئجه کی: گول یوردو آدینی سلمان قشلاق یازیرلار.
مؤلف چوخ یئرلی اولاراق دئییر: نئجه کی خلیج فارس آدی‌نین تحریف اولونماماسینا دقت و عموم ملّی غیرت گؤستریریک، کندلریمیزین ده گؤزل تاریخی آدلارینی ساخلامالیییق، اونلارین تحریف اولونماسی‌نین قاباغین آلمالیییق.
سؤز یوخ کی یئر آدلاری‌نین تحریفی، دوام ائده بیلمه‌ین و کئچیجی اولان بیر چیرکین حرکتدیر. اسلامی نظاما یاراشمایان و یاپیشمایان بیر یاماقدیر. اهالی هئچ زامان تحریفلره بویون اگمز و ان شاء الله تئزلیکله بوتون جغرافی آدلاری، هر جوره تحریفدن قورتولاجاق و و رسمی دفترلرده و تابلولاردا اهالی‌نین تلفظ ائتدیکلری اصیل تاریخی آدلار ایشلنه‌جکدیر.
مؤلف کتابینا بیر نئچه ترک ائدیلمیش و خارابایا دؤنموش کندلریمیز حاققیندادا لازم اولان بیلگیلری وئرمیشدی.
مؤلفین وئردیگی بیلگیلر 1395 و بعضاً 1396 ـنجی ایله قده‌ر گونجل اولموش بیلگیلردیر. جمعیتین سایی، کندده گاز، سو، برق و باشقا امکانلار، شهیدلر مزارلاری، مسجدلر و مدرسه‌لرین سایی و بونا بنزر بیلگیلر دقتله توپلانمیشدیر.
بوندان اؤنجه آقای دکتر فیروز سیمین‌فر طرفیندن نگاهی نوین به اسامی کهن در شهرستان میانه آدلی کتاب نشر اولموشدور. لاکن مؤلف بو کتابدا علمی دلیللره اساسلاناراق یالنیز یئر آدلاری‌نین کؤک بیلیملری (= ریشه‌شناسی) حاققیندا دگرلی نتیجه‌لر چیخارمیشدیر. یعنی کتاب بیر علمی سؤزلوک ماهیتی داشیییر. لاکن بحث موضوعو اولان کتابدا هر کند حاققیندا اوتوزدان چوخ بیلگی وئریلمیشدیر.
مؤلف اؤز زحمتلری‌نین ثمره‌سی اولان اثرینی داهادا علمی‌لشدیرمه اوچون کتابین سونونا لازم اولان فهرستلری‌ده آرتیرمیشدیر. ان چوخ جمعیتی اولان کندلر، هادی طرحلری داهادا گئنیش اولان کندلر، شهره گؤره ان اوزاق کندلر، اوجا تپه‌لر اوستونده سالینمیش کندلر، داغلار، تپه‌لر، دره‌لر و چایلار و میانا کندلری‌نین عمومی فهرست و ایندکسی همین آرتیرمالاردان ساییلماقدادیر.
بورادا تأکید ائتمه‌لی‌یم کی میانا و اطرافینداکی اولان کندلر، اؤلکه‌میزین ان اسکی مسکون اولونموش یئرلریندندیر. کندلرین آدلاری بیر چوخ شاعرلرین دیوانلاریندا موجوددور. مثال اوچون عباس میرزانین ملک الشعراسی عاجز گرمه‌رودی بیر چوخ قصیده‌لرینده بو کندلردن آد آپاریر. مثلا دئییر:
نه بلالار اولدو دوشدو جانیما بو دهرده،
سِیل آپارسین «قیرخ‌بولاغ» ـی قارا گئیسین «هیندیلان».
من دئمیرم «هیندیلان» پولون «سیه دولان»دان آل،
من دئمیرم «چشمه‌کش»دن «قیرخ‌بولاغ»ی قیل روان.
اوچ یوز آلتمیش پاره کندین هر بیرینه اوچ شاهی،
یازگیلن قوی کئیفه باخسین «قیرخ بولاق» و «هیندیلان».
دؤرت مین آلتین یئرده قالسا یازدیغین پولدان اگر،
یاریسین وئرسین «کاسالان» یاریسینی «کندوان».
من بو قیمتلی علمی اثرین نشر اولونماسینی، بوتون میانالی باجی – قارداشلاریم، اوغوللار و قیزلاریملا بیرلیکده محترم و غیرتلی مسئوللارا تبریک عرض ائدیرم. کاشکی بو کیمی دقیق و علمی انسیکلوپدیک بیلگیلر احاطه ائدن مجموعه‌لر باشقا شهرستانلار و استانلاریمیز اوچون ده یازیلسین.
معنوی اوغلوم، اونا واختیله فخری دکترا عنوانی اهدا ائتدیگیم، محمدصادق نائبی اوچون گله‌جک ایشلرینده اوغورلار دیله‌ییرم.
دکتر ح. م. صدیق
19/2/1397 تهران
[1] نائبی، محمدصادق. دانشنامه‌ی آبادیهای میانه، تبریز، اختر، 1397.
