مصاحبه: فرشته قیمتی
دوشنبه 21 تیر 1378، دوره‌ی سوم، شماره‌ی 20.
نسخه‌ي خطی کتاب «قارا مجموعه» اثر بی‌نظیر شیخ صفی‌الدین اردبیلی به همت دکتر حسین محمدزاده صدیق، استاد زبان و ادبیات ترکی کشف شد.
شیخ‌صفی کتاب «قارا مجموعه» را برای تدریس در خانقاه‌ها و مکاتب آن زمان و ارشاد مریدان خود در آذربایجان به زبان ترکی تألیف کرده است.
این کتاب - که در منابع تاریخی دوران صفویه نظیر «صفوة الصفاء» و «مناقب شیخ صفی» از آن سخن رفته است - دارای فواید تاریخی مهمی پیرامون شیخ صفی و مرشد او شیخ زاهد گیلانی و دوره‌ی تکوین رستاخیز تشیّع در قرن دهم و حاوی نکات و لطايف عرفانی، تفسیر برخی از آیات قرآنی و شرح احادیث نبوی و ائمه‌ي اطهار (ع) می‌باشد.
به گفته‌ی دکتر صدیق:«نسخه‌ی خطی به دست آمده، در صد و بيست و سه برگ (246 رويه) با نستعلیق زیبای میر عماد قزوینی استنساخ شده است و داری سه هزار و چهار صد و سی سطر می‌باشد و مشحون از تذهیب و نگاره‌های کتاب‌آرایی سده‌ی یازدهم هجری است.
لازم به ذکر است که استاد صدیق این کتاب را برای چاپ و نشر آماده می‌کند. در این باره با ایشان مصاحبه‌ای انجام داده‌ایم که در زیر می‌خوانید:
استاد، در خبر‌های علمی- فرهنگی از کشف کتاب «قارا مجموعه» توسط شما سخن گفته شده است. آیا ممکن است که در این باره توضیح بیشتری در اختیار ما بگذارید؟
«قارا مجموعه» کتابی است که شیخ صفی‌الدین اردبیلي - قدس سرّه الشریف- به قصد تعلیم مریدان و تدریس در زوایا و مکاتب به زبان ترکی آذربایجانی تألیف کرده است.
موضوع کتاب «قارا مجموعه» چیست؟
کتاب حاوی نکات و لطایف عرفانی، شرح برخی آیات قرآنی و احادیث نبوی و اهل بیت (ع) است.
آیا این کتاب را خود شیخ صفی تألیف کرده است؟
نسخهای که به دست ما رسیده است، سال‌‌ها پس از وفات شیخ صفی‌الدین اردبیلی و در زمان شاه عباس صفوی، در اصفهان به دست میرعماد استنساخ شده است. سر فصل‌ها با جمله‌ی «شیخیمیز آییتدی» (= شیخ ما چنین گفت) شروع می‌شود و ظاهراً تلفیقي است از نسخهای که به دست خود شیخ صفی تألیف شده، با مواعظ و کلمات و منابر وی که از سوی مریدان و شاگردانش فراهم آمده است.
ممکن است این نسخه‌ی خطی را بیشتر معرفی کنید؟
نسخه‌ي خطی موجود که در دست ماست، همان گونه که گفتم در قرن یازدهم در اصفهان بر روی کاغذ خانبالغ به خط بسیار خوش میرعماد استنساخ شده است. دارای يكصد و بيست و سه برگ (245 رویه) است و هر صفحه 14 سطر دارد. آیات و احادیث و اشعار و کلمات قصار شیخ صفی با جوهر شنگرفی و با اعراب استنساخ شده است، نسخه بسیار نفیس و در نوع خود کم نظیر است و گذشته از اهمیت تاریخی، ادبی و زبان‌شناسی، دارای ارزش هنری و تذهیب نیز می‌باشد. نسخه‌ی به دست آمده سه هزار و چهارصد و سي سطر دارد و فاقد هر گونه افتادگی و خدشه است.
چه تعداد از نسخه‌های خطی کتاب‌های ترکی در کتابخانههای ایران موجود است؟
در همه‌ي کتابخانههای معتبر ایران، نسخ خطی فراوانی به زبان‌های فارسی و ترکی و عربی داریم. متأسفانه از نسخ خطی ترکی ـ جز معدودی از کتاب‌خانه‌‌ها ـ تا کنون فهرست قابل اعتنايي منتشر نشده است. من سال‌هاست که به این کار مشغول هستم و فهرست توصیفی نسخ خطی ترکی کتابخانههای ملی تهران، مجلس شورای اسلامی شماره 1 و 2 ، کتاب‌خانه‌ي شهید مطهری، ملی تبریز و کتاب‌خانه‌ي مرکزی دانشگاه تهران، کتاب‌خانه‌ي مرکزی و مرکز اسناد آستان قدس رضوی را تدوین کرده‌ام که امیدوارم موفق به چاپ آن‌ها بشوم.
آیا از نسخ خطی ترکی در کتابخانههای ایران محافظت می‌شود؟
اکنون بله، به این نسخ با ارزش به دیده‌ی مواریث فرهنگ اسلامی و ایرانی نگریسته می‌شود. اما در گذشته چنین نبود. امحاء آثار ادبی ترکی، شیوه‌ی معمول در دوره‌ی ستم‌شاهی در کتابخانههای کشورمان بوده است. دشمنان اسلام و ایران، هزاران نسخه از نسخ خطی اسلامی را که از حکومت‌های صفوی و قاجار و مصون از تعرض تزارهای روسی بر جای مانده بود، در عهد شوم پهلوی نابود کردند و جای پایی نیز بر جای نگذاشتند. با تفرّس عمیق میتوان به اسنادی از حیل و دسايس آنان از محل شوم «کتاب سوزی ترکی» دست یافت. مثلاً در دهه‌ی چهل شخصی موسوم به «باستانی‌زاده» نسخه‌ي پر ارزش و گران‌قدر «کلیات صادقی افشار» شاعر و نویسنده‌ي تاریخ ادبیات ترکی ایران در عهد صفوی را برای دانشگاه تهران استنساخ کرده و نسخه‌ی اصلی را معدوم ساخته است و خود نادانسته به جنایت خود چنین اعتراف کرده است: « در نگاشتن تمام مطالب نامه‌ها و عین عبارات آن‌ها که هم ترکی و هم خالی از هر فايده‌ي ادبی و اجتماعی (!) (بود) لذا نگارنده از نقل تمامیت آن‌ها چشم پوشیده و فقط به ذکر عنوان و یکی دو سطر از آغاز و افتتاح آن‌ها اکتفا و بسنده نمود!»[1]
با این همه نسخه‌های با ارزش از ترجمه‌ي تفاسیر قرآن مجید، شرح احادیث، منابع فقه و کلام و اصول، عرفان اسلامی، منظومه‌ها، حکایات و لطايف، متون ادبی، دواوین شعرا، رسالات نظری موسیقايی، لغات، مطایبات و غیره كه در دست است بايد گفت که جزو ذخاير فرهنگ اسلامی کشورمان به حساب می‌آیند و ایل و تبار به این آثار زنده بوده‌اند و با زندگی سرافرازانه و افتخارآمیز در پنج قاره ترک‌تازی کرده‌اند.
کتاب «قارا مجموعه» در تاریخ ادبیات آذربایجان چه اهمیتی دارد؟
سبک نگارش و شیوه‌ی تدوین کتاب «قارا مجموعه» تقلید بسیار ماهرانه و خردورزانه از حماسه‌های «کتاب دده قورقود» است و میتوان گفت که در نوع‌بندی ادبی ترکی آذری، جزو نوع متون عرفانی و درسی به شمار می‌رود و حجم قابل توجهی دارد و به لحاظ تاریخ زبان‌شناسی و بررسی تاریخچه‌ي بسیاری از لغات و واژه‌های متروک ترکی معاصر و قواعد دستوری پر اهمیت است. بی‌گمان پس از نشر کتاب، تحقیقات و پژوهش‌های دانشگاهی بر روی آن در سرتاسر جهان انجام خواهد گرفت و مراکز تورکولوژی دنیا متوجه این اثر گرانبها خواهند شد.
این اثرگرانبها چه زمانی چاپ خواهد شد؟
تلاش ناشر و نیز حقیر این بود که بتوانیم چاپ نفیسی از این اثر را در نمایشگاه بین‌المللی امسال عرضه کنیم.
* * *
آقاي محمد حسین علومی تبریزی از اعاظم شعرا و ادبیات معاصر ایران اسلامی در سال 1312 ش. در تبریز به دنیا آمده و دارای تألیفات عدیده در علوم ادبی و عرفان و فلسفه‌ي اسلام و ادعیه و تفسير قرآن و مناقب مراثی اهل بیت می‌باشد، از جمله کتاب‌های ایشان «فضايل انسانی در تفسیر»، «فتوت‌نامه‌ي اسلامی در عرفان»، «سفنیه‌ی علومی» و «تحفه‌ی علومی» را میتوان نام برد. شعر زیر اثر طبع ایشان به مناسبت کشف کتاب گران‌قدر «قارا مجموعه» را تقدیم خوانندگان خود می‌کنیم.
شیخ صفی دوباره دیریلیب گلیب
(قارا مجموعه کتابی نین کشف ائدیلمه‌سی مناسبتیله)
دولدوروب ایرانی شهرتین سنين،
قلمه گلميری همّتين سنين،
وارکیشی نه‌قده‌ر غیرتین سنين،
وقارلی عاليم‌سن، خدمتین گوندور
شهرتین دیللرده اودی دوزگوندور
«قارا مجموعه»نی سالميسان اله،
عملين ساليبدی گؤر نه ولوله،
حقينده وار یئری، مرحبا گله:
ملک‌لر، دئييرلر دؤوران دوزه‌لیب،
شیخ صفی دوباره دیریلیب گلیب.
دوزگون‌سن دنیز تک دولودور سؤزون،
هر زمان ائلیوه آچيخدیر گوزون،
باش باشا قُدرتسن، غیرتسن اؤزون،
سنه تای تاپيلماز، بو سؤز قوی قالسين،
اوجالتدين تورک‌لری، باشين اوجالسين.
شیخ صفی عارفدی بؤیوک بیر انسان،
اردبیل مولکونو ائديبدی رضوان،
شیعه‌نین مذهبین ائديب نمایان،
بو یولدا ويريبدیر اؤزونو اودا،
پیروی اولوبدور دده قورقودا.
شیخ صفی خدمتین یئتیردی باشا،
دوشمنین باشينی دولادی داشا،
قارا مجموعه‌یه ائیله تماشا،
گؤر نئجه اوجالديب اوبانی ائلی،
بسله‌یيب قهرمان شاه اسماعیلی.
اردبیل شهرینين اوجاليب آدی
شیخ صفی بزه‌یيب دارُالارشادی،
اؤرگه‌ديب امّته او هر بیر زادی،
استقلال یاراديب آذربایجانا،
ابدی رهبردیر خلق ایرانا.
شیخ صفی جنّتدن دورگل بویانا،
باخگيلن دوزگون ـه، آذربایجانا،
گؤر نئجه آدیوی چکير میدانا،
قدرینی بیلمه‌يير، بیلمه‌سین دوشمن،
اولوبدي او ايله معطر گولشن.
بو دوزگون دوزگوندور علم و عملده،
اوستادلار اوستادي ازبردي ديلده،
داياخدي توركلره دئييب ازلده،
عؤمرونو سورورو بو خدمت ايله،
اوجالدير توركلري شهامت ايله.
دوزگون ـون شيوه‌سي گوزه‌لدير گؤزل،
گر يازا قصيده، گر دئيه غزل،
بلادان ساخلاسين حيّ لم يزل،
كلمه‌ني اوزاتماز مدّيدن آرتيق،
اوجالتماز بیرینی حدّیندن آرتیق.
[1] نقل از برگ 90 از نسخه‌ی شماره 7395 خطی کتاب‌خانه مرکزی دانشگاه تهران.