آذربایجان فلسفه تاریخینده، زنوزیه آدلانان بؤیوک بیر فلسفی طریقت ایجاد ائدن «حکیم ملاعبدالله زنوزی» (1180- 1257 هـ .)، اؤز قیمتلی اثری «لمعات الهیه» ده دؤنگو (= دور) و زنجیرلمه (= تسلسل) دن دانیشارکن، انسان روحوندا اولان ایکی ضد مئیل و «ایکی جوره‌لیک» خمیردن بحث ائدیر و ایکی یؤنلو قورتارمازی «کل» و بیر یؤنلو قورتارمازی، «جزء» ایله «کل» برابرلیگینی باطیل ساییر و انسانا «بیر یؤنو قورتارماز جزء» آدی وئریر. و بئله‌لیکله تانری دا وحدانیته و انساندا ثنویت و ایکیلیگه اینانیر و بو ایکیلیگین ایسه، ان سوندا «تمیزلیک» آدلاندیردیغی بیری‌نین غلبه چالماسی و قورتارماز اولدوغونو اؤنه سورور.[1]
فلسفه‌چی شاعیریمیز «بولود قاراچورلو سهند»ده، بئله درین آنلاییشی، دیلیمیزده شعر دیلی ایله دئیه بیلمیشدیر:[2]
بیلمم نه خمیردن یوغرولوبسان سن،
آغیدان آجیسان، بالدان شیرین سن.
ایپکدن ده یومشاق اولورسان بعضا
گاهدا قاتیلیقدا پولاد کیمی سن.
* * *
ذاتیندا اولان بو ضدیت نه دیر
بو ایکی جوره‌لیک نه دیر قانیندا؟
بو علویت نه دیر، دنائت نه دیر
فیکرینده، ایشینده، جیسم و جانیندا؟
بیزیم شعر تاریخیمیزده فلسفه یؤنو چوخ گوجلو اولموشدور. تأسفله قیئد ائتمه‌لییم کی شعر تاریخیمیزین بو یؤنو، حله ایندیه کیمی آراشدیریلمامیشدیر. ملامحمد باقر خلخالی و حکیم هیدجی، منجه «زنوزیه» فلسفی طریقتی‌نین دوامچیلاری کیمی، عصریمیزده بو وظیفه‌نی «سهند»ین چیگنینه قویوب گئتمیشلر.
سهند، نهنگ فلسفه‌لی بیر شاعیر کیمی، چاغداش شعریمیزین ذروه‌لرینی فتح ائده بیلن، انسانلاری «یاراماز هوسلر» دن اوزاق ایسته‌ین «اؤز- اؤزونو تانیماغا» چاغیران و «تمیز دویغولارا» دعوت ائدن، فلسفه‌چی کیمی، انسانی «بیر یؤنو قورتارمزا جزء» گؤرور:
اودور کی انسانلار اؤزو: اؤز- اؤزون،
ییرتیجی قوردلارلا دگیشیک سالیر.
یاراماز هوسلر کور ائدیر گؤزون،
دومانلار ایچینده بوغولور قالیر.
* * *
سنده ایلاهی بیر قوت وار، اینان،
اؤز- اؤزونو چوخدا قدرت سیز سانما.
هر بیر چتینلیگه چاره تاپارسان.
* * *
چکینمه، سارسیلما، قورخما، اوسانما.
ازغین هوسلره قاپانیب جوشوب:
قورد کیمی سوساما قارداش قانینا،
تمیز دویغولارا دوغرو اوغراشیب
مرهم دویغولارا دوغرو اوغراشیب.
«زنوزیه» و یا «زنوزیه مکتبی» ( ) هر بیر فلسفه‌چی‌نی «سنتی فلسفه» ( ) یولوندان چیخاردیر و فلسفه‌یه «یئنی‌لیک» ( ) گتیریر. بو یئنی‌لیگین ان مهمی، نه «مشایی»، نه «اشراقی» و نه «صدرایی» آدلانان حکمت طریقتلرینده دیله گلمه‌ین ایکی جوره‌لیک ووروشوندا قارشیدسیزلیق (= عدم تناقض) اولمالیدیر. حکیم زنوزی‌نین دیلیجه دئسک:
«. . . وارلیق و یوخلوق، بیر یئرده توپلانمازلار. اودور کی گرک اولاسیز اولسون. یوخسا، ده‌یرله‌ننه، ده‌یرلنمیش ده‌یرلنمه‌سی لازم گرک و اونو ایبطال ائتمه، متساوی اولان ایکی‌نین بیری ایبطالیندان داها آیدنیدیر.»[3]
و اونون دوامچیسی «سهند» دئییر:
قویون اولماق اولماز قورد اولان یئرده
پاسیف انسانچیلیق، مطلق یانلیشدیر.
درمان اولا بیلمز یالوارماق درده،
انسانین قورتولوش یولو ووروشدور.
بئله‌لیکله بولود قاراچورلو سهند، همده حکیم زنوزی‌نین ایلاهی فلسفه‌سینی انسان حیاتینا تطبیق ائتمگه و داها دوغروسو «انسانی‌لشدیرمگه» چالیشان بیر فلسفه‌چی‌دیر.
اگر بیز اسلامی فلسفه‌نی یاخشی اؤیره‌نیب آراشدیرا بیلسک، بیر چوخ چاغداش فلسفی دوشونجه‌لی نهنگ متفکرلریمیزی آوروپا ساوقاتی اولان «- ایسم» لره قوربان ائتمیه‌جه‌ییک. اونلارین فلسفی دوشونجه‌لری‌نین کؤکونو اؤزوموزون اسلام فلسفه تاریخیمیزده آختارمالییق.
1080 هـ . ایلینده وفات ائدن فلسفه‌چیمیز «ملا رجبعلی تبریزی» ادعا ائدیردی کی فلسفه‌نین موضوعو «وجود» و یا «موجود» دگیلدیر و لاکین اوندان یوز ایل سونرا ظهور ائدن حکیم زنوزی فلسفه تاریخینده آدلاندیردیغیمیز «سول قاناد» یاراتمیش، «وارلیق» بحثینی «مشایی»لردن آلمیش و تورک حکمتی ساییلان «اشراقیه»دن ایسه «حسی نور و معنوی نور» آنلامینی، اؤز فلسفی دوشونجه استقامتینه تطبیق ائدرک، وارلیقدا ایشیق و قارانلیغین ووروشونا اینانج یئتیرمیشدیر. هم مشاء، هم اشراق و همده عرفان مسأله‌لرینی دریندن اینجه‌له‌میش و بو فلسفی مکتب‌لری‌نین هامیسیندان ذؤوق آلمیشدیر و لاکین هئچ بیر خاص طریقه‌یه تابع اولمامیشدیر و آذربایجان فلسفه تاریخینده، اؤزونون دوشوندوگو کیمی حق و حقیقت طرفداری اولموشدور.
من، سهندین حکیم زنوزی‌نین «لمعات الهیه» اثری‌نین اوخویوب اوخودمادیغی حاققیندا بیر سؤز دئیه بیلمرم، آمما کسینلیکله دئییرم کی سهندین فلسفی دوشونجه‌سی، حکیم زنوزی، ملامحمد باقر خلخالی و حکیم هیدجی‌نین فلسفی زنجیری‌نین سون حلقه‌لریندن بیریسی حساب اولور. بو، سون حلقه ده فلسفه، انسانی له‌شیر، حیات قوخوسو آلیر و شاعیری هر بیر «- ایسم» ـه قارشی قویور:
قارقیش شئیطانلارین وسوسه‌سینه،
قارقیش آزغینلارا، اگوئیست‌لره
قارقیش دوشمانلارین دسیسه‌سینه
کومونیسم دئین شوونیست‌لره.
* * *
قیچیندان آسلانیر شئیطان داشت کین
انسان دیرماشدیقجا کمالا ساری.
یئنجیر یئنجیشدیریر ایپین اؤرکنین
آرتیق یوکسلمگه قویمایا باری . . .
بیزیم هیجری اونونجو عصرده یاشایان «ودود تبریزی» آدلی بؤیوک بیر فلسفه‌چیمیزده اولموشدور. ودود بن محمد، اینانیردی کی: فلسفی چالیشما گرک معنوی بیر تجربه ایله قورتارا، یوخسا، فلسفه حاصیل وئرمیه‌جکدیر. ایکی عقلانی و خیال یوللاری بیری- بیریله قایناییب قاریشمالیدیر.[4]
سهند، بو ایکی یولو بیرلشدیرن فلسفه‌چی بیر شاعیر دیر. اونون نظرینده فلسفه ده «اؤزه‌ک» (= ذات) آدلانان اساس «گؤتورن» (= محمول)، یالنیر «انسانلیق» دیر و اونا هئچ بیر اؤزه‌ک، «اؤنجولوک» (= رجحان) تاپماز و «اؤزلک‌لیک» (= هویت) ایسه اونا «گؤرونوش» (= عینیت) باغیشلایار و اوندا «اؤزه‌ک‌لیک (= تذوت) و «ایچه‌ریک‌لیک» (= تجوهر) اولوشار و یاشاما فورمالاشار و انسانا «یاراماز» و «یاراشان» خیصلتلر «اشیک‌لیک» (= فعالیت) تاپار و ووروش باشلانار:
انسانا یاراشیق سئوگی – ایستک‌دیر،
یاراماز خیصلت دیر کین باغلاماقلار.
انسانا یاراشان اوره‌ک کؤوره‌کدیر،
وجدان خسته‌سیدیر، بوتون شیلتاقلار.
* * *
محبت ائویدیر انسان اوره‌گی،
چوخ تئز کدورتدن بوشالا بیلر
فطرتا تمیزدیر انسان دیله‌گی
کینه‌لر اولفته چئوریله بیلر.
ائله بونا گؤره ده، سهند، انسانی لشمیش فلسفی دوشونجه‌میزی، بیرده اجتماعی لشدیریر و سیاسی لشدیریر. او، پهلوی شوونیزمی قارشیسیندا، طبیعی حقلری تاپدالانمیش مظلوم ائلیمیزین وارلیق و منلیگیندن مدافیعه بایراغینی چیگنینه آلیر. بو حاققی، غضبکاردان دیله‌مک یوخ، بلکه حاقلی ووروشلارا گیره‌رک جایناغیندان قورتارماق ایسته‌ییر. بو حرکتی ایسه بصیرت گؤزو ایله یولا چیخاراق باشلاییر.
دونیانین مداری‌نین ضدیت‌لردن دوغدوغونا اینانان فلسفه‌لی شاعیر، گرچکلیگین ایشیق ایله قارانلیق ووروشوندان پارلاماسینا اینانیر:
دفعه‌لر بو سؤزو سؤیله‌میشم من،
حاققی غضبکاردان اولماز دیلنمک.
آزاد یاشاماغی سئویب ایسته‌ین،
حاقلی ووروشلارا گیریشسین گرک.
* * *
یئرلی ضدیت‌لر، عین حیات دیر
دونیانین مداری اونسوز پوزولار.
ایشیغین پارلایان یئری ظلمات دیر
مجادله‌لردن حقیقت پارلار.
حکیم زنوزی‌نین ایلاهی فلسفه‌سی‌نین انسانی یؤنونو گوجلندیرن و سیاسی لشدیرن بولود قاراچورلو سهند، یئنه ده فلسفی دوشونجه‌یه دایاناراق تایسیز و عظمتلی اسلامی انقلابیمیزی روح یوکسک‌لیگی ایله قارشیلادی و بلکه ده هر بیر تورک و فارس شاعیریندن قاباق 18/11/57 تاریخینده 18 بندلی استقبال مضمونلو بئشلیک شعرینی «امام سلام» عنوانی ایله نشر ائتدیردی:
ای قارانلیق گئجه ده طالع اولان بدر تمام
شرف علم و عمل، اشجع آیات عظام
آیت الله بحق، پشت و پناه اسلام
ای یازیق کوتله‌لرین رهبری، ای شانلی امام
ای علی‌نین خلف اوغلو، سنه مینلرجه سلام.
* * *
سنه «روح الله» آدین وئردی شهید اولموش آتان
نفس حقدندی، حقیقتده ده روح الله سان.
ای قارا قلبلره آیدین اینام روحو ساچان
سنه شایاندی دوغوردان دا بو شوکت بو مقام
ای یازیق کوتله‌لرین رهبری ای شانلی امام.
رحمتلیک گنجعلی صباحی دئمیشکین:«بولود قاراچورلو سهند، بیر متفکر، بیر فیلسوف کیمی حیاتین درینلیک‌لرینه جوماراق، آزادلیق و مبارزه یوللارینی گنجلیگه نشان وئرمک ایچون، سوندورولموش ملی دویغو، ملی شعوری اویاتماغا چالیشدی . . .»[5]
بوگون گنجلیگیمیز حقلی اولاراق، فلسفی دوشونجه‌لی شاعیریمیز سهندین خاطیره‌سینی عزیزله‌ییر و افتخار حسی ایله اونو یاد ائدیر. اونا گؤره کی او، فلسفه‌نی و درین دونیا گؤروشونو، اجتماعی- سیاسی مبارزه‌لرین اؤزک و تملینه چئویرمیشدیر و چاغداش شعریمیزده سیاسی مبارزه‌لر بایراغینی بیر آن بئله چیگنیندن یئره قویمامیشدیر. حؤرمتلی عالیم و تنقیدی ادبیاتیمیزین بانیلریندن ساییلان «محمد علی فرزانه» حقلی اولاراق اونو «آذربایجان ملی- مبارز شعری‌نین سماسیندا پارلایان سؤنمز اولدوزلاردان بیری و بلکه ده بیرینجی‌سی» حساب ائدیر. اونون فلسفی دوشونجه‌سی‌نین اجتماعی – سیاسی مبارزه‌لره روح وئردیگینه اشاره ائدرک دئییر:«. . . هر شئیدن اول، وارلیغی، انسان حیاتینی، دورغون و سؤنوک صورتده یوخ، بلکه دایمی دگیشیک‌لیکده و انکشافدا گؤرور. بو دگیشیک‌لیک کورامال و باشلی باشینا بیر حرکت اولماییب، بلکه ایشیقلی و سعادت آدلانان بیر هدفه دوغرودور . . . بو اوجو – بوجاغی گؤرونمز ووروشمالاردا، انسان بیر واسطه کیمی یوخ، بلکه وارلیغین بیر سیرداشی کیمی، حقیقتین اؤزو کیمی، دویار کؤنلو- گؤره‌ر گؤزو کیمی شیرکت ائدیر. . . »[6]
همین سؤزلری دیله گتیرن م. ع. فرزانه شاه رژیمی‌نین قانلی- قادالی حکومت دؤنمی، 1340- نجی ایللرده اونون «سازیمین سؤزو» کیتابینا اؤن سؤز یازاراق، دده‌م قورقود بویلاری‌نین حماسی منظومه‌لری ساییلان بو اثری نشر ائتدیریر. 1358 – نجی ایلده، سهندین آجی اؤلومدن سونرا ایسه، اونون فلسفی – بدیعی ارثینه صاحیب چیخماق و اونو خلق- ایچینده یایماق ایچون، بوتون ال یازمالاری آقای محمد علی فرزانه‌یه تاپشیریلدی و لاکین تأسفله او، ایگیرمی ایله یاخین بو اثرلری نشر ائتدیره بیلمه‌دی. 1377- نجی ایلده «امام صادق» (ع) بیلی یوردوندا درس اوخویان مراغه‌لی گنج شاعیر و طلبه آقای «رشیدفر» همتی ایله قورولان «سهند اثرلری‌نین نشره حاضرلاما توپلولوغو» قورولدو. اوغلوم «یاشار» همین توپلولوق یاردیمی ایله بوتون اثرلری اؤن سؤز و سون سؤزلر ایله بیرلیکده نشره حاضیرلادی. و لاکین م. ع. فرزانه حاضیرلانمیش متنی‌ده، یئنه نشر ائتدیره بیلمه‌دی. سونرالار بو متن، ایراندان خارجده ایکی الیفبادا بیر- ایکی غیرتلی وطن اوغوللاری همتی اله محدود نسخه‌لرده تکثیر اولوندو. بوگون، معاصر تنقیدچی و ادبیات خادیمی «بهروز ایمانی» امک صرف ائدرک، ایگیرمی دؤرد ایل بوندان قاباقکی ملی تاپشیریق و آرزویا چاتمق ایچون، فداکارجاسینا مئیدانا گیرمیش، سهندین فلسفی- بدیعی ارثینی ملتیمیزه مال ائتمیشدیر.
آقای م. ع. فرزانه‌نین زحمتی و امگی ایله نتیجه‌له‌نن بیر داها سهندین «دیوان» آدلانان جوره- جوره شعرلر توپلولوغو، یئنه ده 1377- نجی ایلده «سهندین اثرلرینی نشره حاضیرلاما توپلولوغو» طرفیندن نشره حاضیرلانمیش و لاکین بوگونه کیمی نشر اولونمامیشدیر. من همین متنی یئنیدن ایشله‌ییب، بیر داها ترتیبه سالیب خلقین الینه چاتدیرما ایچون، اوغلوم «ائلدار»ی وظیفه لندیردیم. ائلدار، اؤز ملی بورجونو معنوی اولو باباسی سهنده اؤده‌مه ایچون، اونون توپلانیب حاضیرلانمیش دیوانی‌نین اوزه‌رینده ایشه یاشلادی کی اؤزو، گؤردویو ایشلری ایضاح ائده‌جکدیر.
اؤز ملی بورجلارینی اؤده‌مک ایچون معین درجه غیرت گؤسترنلرین هامیسینا اوستاد فرزانه، ایمانی، رشیدفر، یاشار و ائلدار و باشقا ناموسلو ائولادلاریمیزا منتداریق.
بوگون من بیر داها سئوینجیمی دیله گتیرمکدن چکینمیرم کی چاغداش ادبیات تاریخیمیزین استوانه‌لرینده ساییلان «بولود قاراچورلو سهند»ین دیوانی‌نین ائللریمیزه مال اولماسینا شاهید اولورام. الله غنی- غنی رحمت ائله‌سین.
تهران – 1382
[1] زنوزی، ملاعبدالله. حکیم ملاعبدالله زنوزی و زنوزیه مکتبی، به اهتمام: دکتر ح. م. صدیق، تهران، 1380.
[2] سهندین شعریندن میثاللار «قارداش آندی» منظومه‌سی‌نین باشلانیشیندان آلینمیشدیر.
[3] حکیم ملاعبدالله زنوزی و زنوزیه مکتبی، ص 58.
[4] همان، ص 18.
[5] سهندین آجی اؤلومو ایله علاقه‌دار «یولداش» مجله‌سی‌نین اؤزل سایی، 1/2/ 1358، تهران.
[6] محمد علی فرزانه‌نین «سازیمین سؤزو» نه یازدیغی مقدمه، ص 9.