گیزلی خیالیلار شاعیری
شعر، اصلینده عادی دانیشیقدا دیله گتیره بیلمه‌دیگیمیزلری، تأثیر ائدیجی بیر شیوه ایله بیان ائتمك اوچون یارانمیشدیر. یاخشی شعر ایسه اودور كی، عادی دانیشیق و عادی دیل علیهینه عصیان قیلسین و شاعیری دیله گله بیلمه‌ین سؤزلری دئمگه وادار ائتسین.
بئله شعرین سؤزجوكلری، جومله بیچیمی، بیان شیوه‌سی و هر نه‌یی بكر و آری و دالغالی اولاجاقدیر. بئله شعره ایسه هر قالیبدا اولور اولسون، «یئنی شعر» آدی وئرمك اولار و شاعیرینه‌ده یئنیچی دئمك مومكون گله‌جكدیر. بئله شاعیر، هم درینلیكده و همده سطحده حركت ائدیر، ایلهام حالتینده گئرچكلیگه و حقیقته ال تاپیر و خیال یئلكنی ایله گئرچك دونیادا اوچور و عادی انسانلار اوچون «معمالار» یارادیر.
الینیزده اولان شعر مجموعه‌سی‌نین شاعیری «آنیر قوجام» بئله بیر شاعیر دیر. او شعرلرینده یئر به یئر عینی و ذهنی تصویرلر وئریر.
شاعیرین وئردیگی تصویرلرده، بیر گیزلی خیال هاله‌سی یاتمیشدیر. بو گیزلی خیال هاله‌سینی تاپماق و تانیماق، عادی اوخوجویا البته كی چتیندیر. شاعیر اونونلا یاشامیشدیر، همده ایچ دونیاسیندا.
دئمك ایسته‌ییرم كی بو شاعیرین شعرلرینی باشا دوشمك و دوشونمك اوچون اونون ایچ دونیاسینا جومماق و بو دونیانی تانیماق گره‌كدیر.
شاعیرین شعرلرینده وئردیگی تصویرلر، البته كی عینی تصویرلردیرلر. تامامیله عینیتدن دوغولموشدور. هرگون راست گلدیگیمیز یاغیشدیر، چال كیشی دیر، اولدوزدور، ایلدیریم‌دیر، آیدیر و . . .
لاكین بونلارین هره‌سینده بیر ایچ معنادا واردیر، یاغیشدان مقصد، «رحمت الهی»، چال كیشی‌دن منظور «پیر كامل»، اولدوزدان هدف «یول گؤسترن علامت»، ایلدیریمدان غرض، «قبض و بسط عرفانی» و بو كیمی مضمونلاردیر. وئردیگی كیچیجیك تصویرلرده بعضن بیر دریا معنا واردیر:
یاشید مئشه‌لر برابر یئتمه‌دیلر:
بیریندن چای گلیردی لام،
بیرینه سیسقا بولاق شوتویوردو شیلتاق!
بو قیسا شعرده یارادیلیش اسراریندان سؤز گئدیرمی؟ جوره- جوره و فرقلی یئتیشن ایكی قارداشدانمی دانیشیلیر؟ «جبر و اختیار» فلسفی بحثی‌نین چالارلاریمی آچیلیر؟ هر نه ایسه، شاعیرین شعرینی باشا دوشمك اوچون، چوخ زاد اؤیرنمك لازیم گلیر.
او دئینده:
اسكی قالانی
آچان من اولدوم.
بلكه «اسكی قالا»دان قصدی، انسانین ایچ دونیاسیدیر. بئله نظره گلیر كی او، گئرچك بیر وارلیغا چاتماق اوچون، جان آتیر و نهایت‌‌سیزلیگه یول تاپیر و ادعا ائدیر كی:
من سن اولدوم
اسكی قالانی
آچان منی اولدوم . . .
شاعیرین قهرمانی ایچ دونیالاردا گزیر، او، اؤز قهرمانینا «من» خطاب ائدیر. بو «من» گاه‌دا حققین باغیندا بیتن بیر سیرردیر. شاعیر عرفانی «من» صاحیبیدیر. اونون منی «تكرار، تكرار» شعرینده ادعا ائدیر كی چال كیشیلرین (= كامیل پیرلرین) روحوندان سوزولوب، قدسی نسیم الی ایله عالی رنگ اولان زوموررود رنگی ایله بویانمیشدیر و باهارا چاتمیشدیر.
شاعیرین بو شعرینده همده سیاسی بیر ادعا واردیر. او، ادعا ائدیر كی بویاندیغی رنگ، هر رنگدن اوستوندور، چونكی بو عالی رنگ، اونو قانالیقلارا سوق ائتمیشدیر، هم اونو كئفلندیرمیش، مست ائتمیش و «رؤیا»لارین دؤشلریندن امیزدیرمیشدیر و بو موهبت ایسه اولدوزلار (= یول گؤسترن نیشانه‌لر) ایله گئرچكلشمیشدیر. بئله‌لیكله اویاندیقجا (=كامیل اولدوقدان سونرا)، اؤزو ایله آشینالیق (= اؤزون تانیما) سالمیشدیر و یاغیشدان- ایلدیریمدان (= قبض و بسط‌دن) سیلینمیشدیر و آغیر ساواش (= مراقبت نفس) گونلرینی آرخایا قویموش، دینجه‌لنده (= كمالا یئتیشنده) آپایدین چال كیشی (= نورانی كامیل پیر) كیمی اولموشدور.
بو شعرده هر كلمه‌نین اسرار انگیز معناسی واردیر، چال كیشی (= پیر)، اولدوز (= دلیل و راهبر)، یاغیش (= قبض)، ایلدیریم (= بسط)، یای (= كمال)، آغیر ساواش (= جنگ اكبر، نفسدن مراقبت)، غازی (= سالیك) و بو كیمی تعبیرلری، باشا دوشمه‌دن، كیمسه شعرین معنا و ایچه‌ریگینی باشا دوشه بیلمز.
شاعیرین شعرلرینی باشا دوشمك اوچون، اونون دیلین تاپماق لازیمدیر. من آنیرقوجام تخلص ائدن «احد زمانی»نی 1362- نجی ایلدن تانیییرام، تبریز دانشگاهیندا «جامعه‌شناسی» رشته‌سینده اؤیره‌نجی اولدوغو زاماندان، «اطلاعات» گؤنده‌لیگی‌نین تبریز شعبه‌سینده توركجه بؤلوم اداره ائتدیگی واختدان. او زامانلار او، اؤزو دئمیشكن «آغیر ساواشلار غازیسی» ایدی و سونرا اؤز دیلی ایله «باغیشلا سئوگیلیم» شعریله دئسك:
گلدیم باغیندا بیتدیم،
او باغدا راز اولدوم.
آنیرقوجام بورادا اؤزونو و دئدیگیمیز او «منی» حققین باغیندا بیتن بیر سیرر حساب ائدیر. بونا گؤره‌ده ادعا ائدریك كی اونون شعرینی دریندن باشا دوشمك ایسته‌ین هر اوخوجونون عرفان دونیاسی و عارفلرین باشلارینا گلن ماجرالاردان خبردار اولماسی لازمدیر. آشاغیداكی مصراعلاری اوخویان:
قورخمام كسیك باشدان یار جفاسیندان،
چون حدسیز گؤرموشم آل وفاسیندان.
بونونلا ال چكمه‌م تمناسیندان،
دئسین نه دئییرسه داش اورك اغیار.
«كسیك باش» تعبیرینی، باشا دوشمك اوچون گرچی شاعیر خفیف بیر قرینه‌لرده وئرمیشدیر، ولاكین اوخوجو هئچ بیر قرینه‌ده اولمادان، «كسیك باش» ماجراسینی باشا دوشمه‌لیدیر. نئجه كی آشاغیداكی فارسجا بئیتی اوخویان هركس ایسه، بو ماجرانی یادا سالیر:
ما گر ز سر بریده می‌ترسیدیم،
در مجلس عاشقان نمی‌رقصیدیم!
شاعیرین بو ماجرانی یادا سالماق اوچون اوخوجویا وئردیگی قرینه‌لر آز دگیلدیر:
یاخمیشام اوزومه آلقان خیناسین،
قوی منی عالمده اغیار قیناسین.
مین فرمان اؤلومله یاریم سیناسین،
دارا گئدیرسم‌ده آچمارام اسرار.
بو مصراعلاری دریندن اوخویانا «كسیك باش» قرینه‌لری دام- دیواردان یاغیر. صائب دئمیشكن:
از در و دیوار صائب شعر می‌بارد.
یعنی هر طرفه باخیرسان قرینه‌دیر. دئمك ایسته‌ییرم بئله شعرلره «معما» و «اوشاق اویونو» دئینلر اؤز چئوره‌لرینده اؤزلریندن سیوای بیر زاد گؤره بیلمه‌ییرلر. شاعیریمیز ایسه اؤزلوگوندن چیخیب «رؤیا»لارا قاپیلان بیر قدسی وارلیقدیر. بو «قدسی وارلیق»، تام معناسی ایله «وارلیق بیرلیگی» (= وحدت وجود) قایناغیندان قایناقلانیر و بیر انساندا متجلی اولا بیلن بیر جوهره‌یه تبدیل اولونور.
«آنیر قوجام» ـین شعری‌نین اساس جوهره‌سی، هر بیر عاریف شاعیر كیمی، ذوق، عیان كشف و شهوددور. او، دلیل، سبب و استدلال دالینجا گزمیر. خط به خط شعرلرینده خلوت، رؤیا، راز، رحمت، آیلانماق . . . دان دانیشیر و سئیر و سلوك مئیدانلارینا گیریر. یعنی بیر تجلی‌دن باشقا تجلی و بیر نفَسدن باشقا نفَسه سئیر ائدیر. دئمك اولار كی شعری‌ده اؤزو كیمی بو تجلّیلر و مقاملاردا سئیر ائده‌ركن، انتقال حالیندادیر. بودا اونا گؤره‌دیر كی او، «وارلیق بیرلیگی»نی كشف ائتمیشدیر، نسیمی و ختایی روحونو اؤزونده متجلی گؤرموشدور.
اونون گؤروشونجه وارلیق بیرلیگی (= وحدت وجود) حقیقی بیر تعلق آنلامینا گلیر، یعنی خیالی، وهمی و اعتباری دگیلدیر. اونا گؤره شاعیرین ایشلته‌یگی «خیال» و «رؤیا» كلمه‌لری‌ده، وهمی معنا داشیمیرلار.
دئمك ایسته‌ییرم كی او اؤزونو نسیمی و ختایی روحونا حامیل سایاندا، بونا حقیقی بیر ادعا كیمی باخساق، شعرینده اولان اسرارین آچارینی الده ائده بیله‌جه‌ییك.
شاعیر اؤزونو ایلاهی فئیضلر و بركتلر ایله انسانلار آراسیندا بیر واسیطه ساییر و اودور كی هئی یاغیشدان و آرینماقدان و تمیزلنمكدن و حققه ایرمكدن دانیشیر.
آنیر قوجام هر بیر عاریف شاعیر كیمی مدّاحلیقدان قاچیر، دیلینه كیمسه‌نین تعریف- توصیفی گلمیر. آمما «چال كیشی» لره گلنده، باش- آیاق تانیمیر، هم مدح ائدیر، هم تعریف و همده بوتون وارلیقلاری «وهمی» خیال ائدیر و هر یئرده واحید وارلیقدان باشقا بیر وارلیق گؤرمور. «قشم گئتدی»، «شهریار، او شاعیر كی . . . » شعرلری كیمی.
شاعیر، وطن تاریخی و وطن طالعی حاققیندادا دوشونن بیر فیكیر صاحیبیدیر. او شعرلرینده «اوجقار بیر دره‌ده، بیر ایلخی قیرآت گؤرون و هامی‌نین الینه میصری قیلینج وئره‌ن» بیر اجتماعی- سیاسی متفكر كیمی ظهور ائتمیشدیر ( «هله‌ده . . .» شعری). بورادادا بویاسیز و لوت اجتماعی- سیاسی مضمونلار ایشله‌دیر.
«یاغیش» سؤزوده شاعیرین دیلینده اوینایان بیر كلمه‌دیر. «یاغیش داملاسی»، «یاغیشدا كؤچ»، «یاغیش قیزی» و . . . عنوانلی شعرلرده اولدوغو كیمی، هر یئرده یاغیشی، ایلاهی رحمت حساب ائدن شاعیر بعضن اویناق بیر مصراعلار یاراد بیلیر:
آی یاغیشین نازلی قیزی،
اولدوزلارین سازلی قیزی!
اؤز یوردومون یازلی قیزی!
سئوینج- غمیم، شیرین آجیم!
بورادا «شیرین» سؤزونو «آجی» اوچون صیفت ائدن شاعیرین سؤزلرینی «عادیجه‌سینه» اوخوماق اولماز. اونون دیلی نه قده‌ر آری و تمیز اولسادا، فورما و مضمون علاقه‌لرینده بیر غیر عادیلیگی واردیر. بو غیر عادیلیگین آچارینی الده ائتمك او قده‌رده چتین ایش دگیلدیر. یالنیز بیر آز شاعیرین ایچ دونیاسی ایله تانیش اولماق گره‌كیر. بو تانیشلیق ال وئرمزسه، اونون «سؤیله‌م- سؤیله‌م یاغیش» تعبیرین باشا دوشمك اولمایاجاقدیر. ولاكین شاعیر، «اهلْ اوخوجو» اوچون، هر شعرینده قیفیل‌آچما قرینه‌لری یارادیر و اوخوجوسونو معنالار بطنینه هیدایت ائدیر.
میثال اوچون اونون «رحمت . . . یاغیش» عنوانلی شعرینه نظر سالالیم. بو شعری عادی حالدا اوخویاندا، هئچ بیر زاد اله گلمیر. «یاغیشدا ایسلانماق»، «آرینماق»، «اؤزوموزده یاراشیق» و «یارانیش گونلرینده دیرچلمك» تعبیرلری، اوخوجویا غریبه و معما كیمی گلیر. ولاكین آزجا دقت ائدنده، شاعیرین عنواندا معنا آچارینی وئرمه‌سینی گؤروروك. او یاغیشی «رحمت» ساییر، ایلاهی رحمت!
بونو باشا دوشدوكدن سونرا معنا آیدینلاشیر. باشا دوشوروك كی شاعیر رحمتدن آرینماغی، یارانیش گونونده (= فطرت‌ده) دیرچلمه‌گی، و اختیار معلم (= پیر) حضوروندا، گؤزه‌للیكلره جهت وئرمگی، و اوندان سونرا یاغیش (= ایلاهی رحمت) ایله ایسلانیب اسره‌مگی (= مست اولماغی) اورتایا آتیر.
منه بئله گلیر كی شاعیر «عقل» ایله شعر یازماییر، بلكه‌ده بعضی شعرلرینی یازاندان سونرا معنا ائدیر. او، اؤزوده شعره «ایلهام» كیمی باخیر، ایلهام ایسه «وحی»دن آشاغی بیر «حالت»دیر. بلكه ائله بونا گؤره‌ده آنیر قوجامین شعرلرینده «رؤیا»دان چوخ سؤز گئدیر.
آنیر قوجام تبریزلیدیر، اساس آرمانلاری نه اولور- اولسون، دیلیمیزی آری و تمیز ایشلتمگه جان آتیر و بو مسأله‌یه چوخ اولوملو باخیر. توركجه‌میزی سئویر، قیسا، یئتگین و بیتگین تعبیرلر، ساده، روان و آخیجی جومله‌لر، جان اوخشایان تشبیه‌لر و استعاره‌لر ایله، شعر دیلینه رنگ و آهنگ وئریر. او، شعره یالنیز اؤلچولو- بؤلگولو مصراعلار كیمی یوخ، اوره‌كدن دیله سیزیب گلن «سُوِیدا» كیمی باخیر. بورادا وزن و قافیه اولارسادا، یاخشی اولار. ولاكین البته كی شاعیر اؤلچو و بؤلگو قورماغا جان آتمیر. اونون قصدی یالنیز و یالنیز ایچ دونیاسی‌نین شعر دیلی ایله انعكاسی‌دیر.
بو یالنیز كمالا یئتیشن آدامدان باش وئره‌ر و كمالا یئتیشن آدامین سؤزو داوا- درمان (= شعر) ساییلار.
بونونلا بئله، آنیر قوجام بعضن شعرده اؤلچو و بؤلگویه چوخ مقید اولان بیر شاعیر كیمی ده گؤرونور. او قوشما، غزل و گرایلی‌دا یازیر. یاغیش داملاسی، موژده‌یه حامیلم، ایشیقدان سردار، اول ساییق آماندیر عنوانلی و بو كیمی شعرلری میثال گتیرمك اولار.
شاعیرین دیلی بعضی یئرلرده او قده‌ر آخیجی و رواندیر كی، فولكلوریك قوشماجالارا بنزه‌ییر:
توت آغاجی،
داغ یاماجی.
هاوا شیرین،
كؤنلوم آجی.
شاعیرین وئردیگی عئینی تصویرلر، بعضن او قده‌ر جانا یاتاندیر كی انسانی واله ائدیر بو واله ائدیجیلیك یالنیز تصویر اوچون یوخ، بلكه اوندا اولان درین «رؤیا»لار اوچوندور.
گئدیرم بو یوللاردا،
آرزیم: محبت- سئوگی،
اللریم، اوره‌گیم بوش!
اللریم، اوره‌گیم بوش.
«رؤیا»لارا قاپیلمایان كیمسه، بو تصویردن نه لذت آپارا بیلر؟
اونون دیلینه و بیان شیوه‌سینه گلدیكده، بیر آذری شاعیری كیمی، آذربایجان توركجه‌سی‌نین بوتون قایدا- قانونلارینا اویان و دیل چالارلارینی یئرلی یئرینده ایشله‌دن «دیلچیلیك عاشیقی» كیمی، دیل دغدغه‌لری گؤستریر. باشقا یئرده «آتش» سؤزجوگونو «آتیش» فورماسیندا گتیریر و یا «اؤز» ضمیری یئرینه «كندی» سؤزونو قوللانیر و «اولدوز» و ایسه «ییلدیز» یازیر.
دقت ائدیلیرسه، بو غیرعادیلیك یئنه فورما- مضمون علاقه‌لری اساسیندا و قانونا اویغون اولاراق، شعرلره كؤلگه سالمیشدیر.
پامبیق باخیشلارینا
آتیش وورولدو.
میصراعلاریندا «آتیش وورولماق» مركب مصدرینده ایهام واردیر. نئجه كی:
كندیمیزده یاراشیق
او قامتله دایانسایدیق
بیر داها میصر بازاریندا
یوسف ایدیك.
میصراعلاریندا، «كندی» فورماسیندا تأكید و تشخّص حس اولونور، نئجه «اصلی- كرم» دئدیكده، «اصلی» سؤزونده، اصلیت و اؤزوللولوك آنلامی واردیر.
شاعیر:
اوره‌گیم وورولان
ایلدیریم
ناسیل شاخاجاقمی گؤره‌ن؟
میصراعلاریندا، البته كی، «ناسیل» یئرینه «نئجه»ده یازا بیلردی آمما بورادا «ناسیل» سؤزجوگونده داشینان آنلام یوكو «منحصر به فرد» دیر. بو، اؤزوده چتین آچیلان بیر سیرردیر.
بو مقوله‌یه، اونا گؤره تأكید ائدیرم كی گله‌جكده هر كس شاعیرین دیلی حاققیندا آراشدیرما آپارماق ایسترسه، منیم بو تأكیدیمی گؤز اؤنونه آلسین.
من، هر شاعیرین شعر مجموعه‌سینه اؤن سؤز یازماق اوچون، ایلك اؤنجه اونو كشف ائتمگه و سونرا كشفیمی اوخوجویا چاتدیرماغا چالیشمیشام. و ظنّیمجه یادیغیم اؤن سؤزلرده، نسبی باجاریغیم اولموشدور و موفقیت الده ائتمیشم. لاكین آنیر قوجامین بو مجموعه‌سینه یازدیقلاریمدا، اونو كشف ائتمه‌ده حله‌ده اؤزومو موفق سایمیرام. الده ائتدیكلریمی یازدیم، قالانینی یازماق، غیرت گؤسترن اهله اوخوجودان رجا اولوناجاقدیر.