دکتر حسین محمدزاده صدیق

1. فلسفی دوشونجه

«فلسفه» یونانجا سؤزجوکدور. آنلامی، بیلیم و دوشونجه سئوگیسیدیر. بو سئوگی ایسه بشر ذاتیندا گیزلیدیر و اونون قایناغی حئیر تدیر.

بئله لیکله دئمه لییک فلسفی دوشونجه بیر ملّته مخصوص اولمامیشدیر و بوتون بشریت، فلسفی دوشونجه‌یه دالمیشدیر.

فلسفه اسکی زامانلاردا بوتون بیلیملری ایچینه آلیردی و ایکی: 1. نظری و 2. عملی بؤلومه بؤلونوردو .

نظری فلسفه : ایلاهیات، ریاضیات و طبیعیاتدان عیبارت ایدی و عملی فلسفه ایسه: اخلاق، منزل تدبیری و مُدُن سیاستی حساب اولونوردو.

ایلاهیات و «دگیشیلمه‌ین وارلیق» حاققیندا بحث ائدن فلسفه قولونا ایسه« اولی فلسفه » آدی وئریلیر.

 2. ایلک شرق فلسفه سی

بشر هر زامان و هر یاندا، ئوز وارلیغی، دونیانین یارانماسی، گئجه گوندوز، قیش ـ یای و زامانین دولانماسی، یاخشیلیق، پیسلیک و یاشاییش سونو حاققیندا دوشونجه‌یه دالمیشدیر.

ملتلر آراسیندا یارانان اسطوره‌لری، بشریت تاریخی نین ان اسکی فلسفی دوشونجه اثر لری حساب ائتمک اولار.

فلسفه تاریخینده اسطوره وی دؤنه‌‌مین ان اسکی چاغی ایسه، تورکلر آراسیندا اولموشدور. تورکلر، فلسفه تاریخی نین تمل داشینی قویان ایلک مدنیت آثاری یارادان ملت کیمی تاریخده ظهور ائتمیشلر.

تورک اسطوره‌لری سونرا بوتون ملّتلرین دوشونجه‌لرینه هوپموش و هریئرده فلسفی اثر لرین یارانماسینا سبب اولموشدور.

بواسطوره‌لر آراسیندا، یارادیلیش، شو، کؤچ، بوزقورد، قالاچ، آق آنا، (آکینا) و قایراخان اسطوره لرینه اشاره ائتمک اولار.

3. زاردوشت دوشونجه‌لری

زاردوشت آذربایجان تورکلری آراسیندا ظهور ائدن و اسکی تورکجه اولان «گاسجا» فلسفی ـ آئینی منظوم اثر یادگار قویان دوشونجه صاحیبی بیر معلم اولموشدور[1]. سونرا، اونو، باشقا ملّتلر اوجمله‌دن «پارسلار» پیغمبر آدلاندیر میشلار و اونون آدینا چوخلو کیتابلار اویدور موشلار.

زاردوشتون ئوز قوشدوغو منظوم مراسیم نغمه‌لرینه«گاس»[2] آدی وئرمیشدیر. اونون گاسلاردا دوشونجه قورولوشونون اساسینی «ایشیق» و «قارانلیق» دونیا تشکیل ائدیر. هابئله او، عملی اخلاقا اینانیر و حیاتی أوچ اساس نورمایا قورماغی توصیه ائدیر:

ایی میت                    iyimit                                                  یاخشی دوشونجه

ایی گیت                    iyigit                                                   یاخشی دانیشیق

ایی ایرشیت                iyirisit                                              یاخشی داورانیش

بونلاری فارسلار سونرا «پندار نیک ـ گفتار نیک ـ کردار نیک» سؤزلرینه ترجمه ائتمیشلر و زاردوشتون توصیه لرینی ئوزلرینه دین کیمی حساب ائتمیشلر و«زردشتی» دینی نی یاراتمیشلار. حالبوکه زاردوشت هئچ زامان پیغمبرلیک ادعا سیندا اولمامیشدیر. اونون دوشونجه‌لرینه حئیران قالان ملّتلر، اونو پیغمبر آدلاندیر میشلار و اونون آدینا چوخلو « آپاستاق» [3] (=کتاب) لار باغلامیشلار.

4. اسلامدا فلسفه

اسلام سؤزو «سلم» کؤکوندندیر، صلح و ساکینلیک آنلامیندادیر و انسانین جزئی و فردی اراده‌سینی آللاهین کلی و مطلق اراده سینه باغلاماقلا، الله عنایتی ایله ایکی دونیا سعادتینی بشر ایچون تأمین ائدیر. اسلامدا، الله، حیّ، حکیم، قادر، علیم، رحیم و . . . دیر. هم «محض تعالی[4] و همده«یوکسک حضور»[5] صاحیبی دیر.

اسلامی دوشونجه‌ده اسلام آللاها باغلانتی، وصل و فیض یولودور. الله بیردیر، حقیقت‌ده بیردیر، دین‌ده بیردیر وبیر خاص ملت ایچون یوخ، بلکه بوتون بشریت ایچوندور.

تورکلر، اسلام دینینی ساواش سیز قبول ائتمیشلر و ئوزدرین دوشونجه‌لری و گوجلو و قوّتلی قوللاری و ایتی شمشیرلری ایله، اسلامی دونیادا یایماغا و ایران ئولکه سینی مسلمانلاشدیرماغا چالیشمیش و آذربایجاندا «آل دونلار» زامانیندان قالخان شیعه مذهبینی ده رسمی ائتمیشلر و گوجلو اسلام مدنیتی یاراتماغا قاتیلمیشلار.

اسلامی فلسفه‌نین تمل داشلارینا چئوریریلن فارابی، ابن سینا، سهروردی، ودود تبریزی، عبدالله زنوزی و علامه طباطبایی تورکلر آراسیندا ظهور ائدیبلر. اسلامی دؤنمده فلسفه چوخ گئنیشلنمیشدیر و اسلام فلسفه چیلری ایکی بؤیوک «معتزله» و «اشاعره» فیرقه‌لرینه آیریلمیشلار.

5. معتزله

معتزله فیرقه سینی تأسیس ائدن، حسن بصری (ئولوم 110 هـ .) نین شاگیردی «واصل بن عطا» دیرکی «عمروبن عبید» یاردیمی ایله بو فیرقه‌نی قورموشدور.

«الفرق بین الفرق» کیتابی نین یازدیغیناگؤره، حسن بصری، واصل بن عطانی دوشونجه یئنی لیگی گتیرمه‌سی ایچون، درس مجلیسیندن قاوموشدور، و بوناگؤره واصل بن عطاء، یولداشی عمربن عبیدالله ایله بصره مسجیدی نین بیر زاویه سینده «اعتزال» ائدیب، آیری اوتوراردی. اوناگؤره اونلارا معتزله دئمیشلر.[6]

بوفیرقه اسلام مدنیتی تاریخینده، بؤیوک دوشونجه ده گیشیک لیگینه سبب اولدولار و خلقی فلسفه‌یه و بیلیملره ساری چکدیلر. چونکه بونلار ئوز اینانجلارینی اثبات ائتمه ایچون، فلسفه‌دن یارالانیر، عقلی و نقلی بحثلره أوزگتیریردیلر. اوناگؤره‌ده حدیثچیلر و اشاعره اونلاراکینه باغلادیلار. معتزله اینانجلاری‌نین اساسی بئش بحثدیر: 1. توحید 2. عدل، 3. وعده وعید 4.المنزله  بین‌المنزلین، 5. معروفا امر و منکردن نهی

معتزله توحید، آللاهدان جسمیت نفی ائتمه، باریتعالی رؤیتی نین امکان سیزلیغی، عدل، اختیارو بوکیمی بحثلرده فلسفه‌دن یارارلانیردیلار. اونلار یوخاریداکی بئش بحثدن قیراقدا، بیر چوخ موضوعلاردا اختلاف تاپدیلار. اونا گؤره بیر نئچه فیرقه‌یه تقسیم اولدولارکی اونلارین ان ئونملیلرینی بئله سایماق اولار:

1. واصلیه (واصل بن عطا آردیجیللاری/ ئولوم 131 هـ .)

2. هُذیلیه (ابوالهذیل علاف آردیجیللاری/ ئولوم 235 هـ . )

3. نظامیه (ابراهیم بن سیام نظام آردیجیللاری / ئولوم 131 هـ . )

4. معمریه (معمربن عبادسلی آردیجیللاری / ئولوم 215 هـ . )

5. مرداریه (عیسی بن صبیح مردار آردیجیللاری / ئولوم 226 هـ . )

6. جاحظ (عمروبن بحر الجاحظ آردیجیللاری / ئولوم 225 هـ . )

7. جُبائیه (محمد بن عبدالوهاب جبائی آردیجیللاری / ئولوم 303 هـ . )

معتزله نین بعضی اینانجلاریناگؤره، مزاردا ئولولردن سؤال جواب، دجّال ظهوری، کرام الکاتبین و یا عمللری ثبت ائدن ملک‌لر، حوض و صراط وارلیغی انکار ائدیلیر. هابئله اونلار میثاقی نفی ائدیرلر و آللاهین پیغمبر ایله تکلم ائتمه سینه اینانمیرلار. اولیاء کرامت لرینی‌ده قبول ائتمیرلر.[7]

6. اشاعره

«ابوموسی اشعری» نین نوه لریندن اولان« ابوالحسن علی بن اسماعیل الاشعری» هیجری دؤردونجو عصرین باشلانغیجیندا اسلامی کلام، فیقه و حدیث بحثلرینده أون قازانمیش بیر عالیم کیمی، معتزله اینانجلارینی داندی و دئدی: «معتزله اینانجلاریندان توبه ائدیرم و اعتزال مکتبینی مردود ساییرام و اونو عیبه جر و چیرکین حساب ائدیرم.»

اشعری، گوجلو قلم صاحیبی ایدی و ئوزونون‌ده خلق ایچینده احترامی وار ایدی و بیر طرفده خلیفه متوکل اینانجلاری ایله أوز ـ أوزه دوروردو. بوناگؤره اشعری اینانجی رواج تاپدی و سونرالار «امام محمد غزالی» و«خواجه نظام‌الملک طوسی» ده او اینانجلاری یایماغا باشلادیلار.

اشاعره اینانجلاری‌نین اساسلاری بئله‌دیر:

بیرینجی بوکی الله واردیر، بیردیر، قدیمدیر، جوهر دگیلدیر، جیسم دگیلدیر، عرض دگیلدیر.

ایکینجی بوکی الله حی دیر، بیلگین دیر، گوجلودور، ائشیدن دیر، گؤره‌ن دیر، دانیشان دیر، اولایلارا اویغون دگیلدیر، سؤزو و کلامی‌دا قدیمدیر.

اشاعره دئییرکی ایمان، قلب تصدیقی ودیل اقراری ایله گئرچک‌له‌شر. انسان آزاد و قاطع اراده صاحیبی دگیلدیر و الله هر نه یه اراده ائدرسه، او، اولار. اساس الله اراده‌سی دیر. اشاعره آللاهین رؤیت اولونا بیلمه سینه‌ده اینانیرلار.

هابئله اشاعره قیامتین، نکیر، منکر و قبر عذابی‌نین حق اولماسینا اینانیرلار. امامدان و امام اولمازسا سلطان و پادشاهدان اطاعت ائتمگی‌ده واجیب ساییرلار.[8]

7. فلسله و کلام

فلسفه وکلام متنلری، هیجری یئددینجی عصردن بیری ـ بیریله قاریشمیشدیر و لاکین یئنه‌ده، هم بو عصردن قاباق و همده سونرا، آشاغیداکی اساس فرقلر بو ایکی دوشونجه قولوندا گؤزه دگیر:

بیرینجی بوکی فلسفه چیلر، دلیل اهلی دیرلر و دوشونجه‌ده وحی اونلارا معیار دگیلدیر و دئییرلر کی شریعت گرک آیدین دلیللره اویغون اولسون و اولمازسا «تأویل» لازم گلر.

کلامچیلار ایسه یالنیز شریعتی ساخلاماغی و دینی اینانجلاری اثبات ائتمگی دوشونورلر و فلسفه چیلری «فضول و اوزون گئدن» حساب ائدیرلر.

کلام تعریفینده دئییلیر: «شرع اساسیندا وارلیقلاری تانیماق» ، و فلسفه تعریفینده ایسه دئییلر: «بشر طاقتی اساسیندا وارلیقلاری تانیماق». بوناگؤره کلامین سرحدلری شریعت اولورسا، فلسفه‌نین سرحدی بشر عقلی و بشر طاقتی اولور.

8. فیلسوفلار ایله متکلم لرین مناقشه‌لری

اصلینده فلسفه چیلر «وحی» ایچون التزام ائتمیرلر و یالنیز «دلیل» و «برهان» آردینجا گزیرلر. فلسفه‌نین موضوعوایسه «موجود من حیث هو موجود» دور. و لاکین کلامچیلار دینی اینانجلار و اصللری ئوز دوشونجه استقامتلرینده موضوع حساب ائدیرلر. دلیللری‌ده فلسفه چیلرین دلیللری ایله فرقله‌نیر. کلامچی نین مقصدی دینی اینانجلاری اثبات ائتمه و فلسفه‌چی نین مقصدی معرفت اله گتیر مکدیر.

بوناگؤره کلامچیلار وفلسفه چیلر اوزون زامانلار بیر ـ بیریله مناقشه ائتمیشلر و هر بیری باشقاسینی، «اینانجی فاسد» آدلاندیریردی. 

9. اورتا یوللار

یوخاریدا دئدیگیمیز «کلام» علمی نین ایلک تاپیلیشیندا، کلامچیلار و فلسفه چیلر آراسیندا اختلاف چوخ ایدی وحتی بو اختلافلار بیر چوخ قان تؤکمگه‌ده سبب اولموشدور. ولاکین سونرالار اورتایوللار تاپیلدی و اسلامی فلسفه چیلری ئوزلرینی کلامچیلارا چوخ یاخینلاشدیردیلار و مقصد لرینده اشتراک و اورتاقلیق ایجاد ائتدیلر و اختلافلاری یالنیز مقدمات و دلیللره عائد اولدو. چونکه فلسفه‌ده «مقدمات»، یقینی دیر و لاکین کلامدا «شرح» دیر.

بوناگؤره بیز بورادا، حکیم ملا عبدالله زنوزی‌نین «زنوزیه» مکتبینی تام معناسی و مقصدی و غایه سینه گؤره، کلام و فلسفه آراسیندا، اصیل معنادا «اورتایول» آدلاندیریریق. منجه اسلام فلسفه و کلام تاریخینده «محمد بن سلیمان  فضولی» نی کئچندن سونرا، هئچ بیر فلسفه چی حکیم زنوزی قده‌ر ئوزونو کلامچیلارا یاخینلاشدیر مامیشدیر.

اورتایولون ان آدلیم باشچیلاریندان بیریسی ساییلان«محمد بن سلیمان فضولی» اولموشدور کی «مطلع الاعتقاد فی المبدأ و المعاد» اثرینی یازماقلا، فلسفه و کلامی قاریشدیریب و باریشدیرمیشدیر.

10. آذربایجاندا اسلامی فلسفه تاریخی

هنری کربن، آذربایجاندا اسلامی فلسفه تاریخینی «شهاب‌الدین یحیی سهروردی» دن باشلاییر و دئییر: گرچه ایندی سهروردی کندی ایراندا اداری بؤلگولرده آذربایجان اراضیسیندن ساییلماییر و لاکن، سهروردی بو تورپاغا باغلیدیر و أوسته لیک او، مراغادا تحصیل آلیب و یئتیشمیشدیر و سونرادا کورد حاکیمی ملک ظاهر الیله ئولدورولموشدور.[9]

بئله‌لیکله شهاب‌الدین سهروردینی آذربایجان فلسفه تاریخی‌نین باش فصلی حساب ائده بیلسک، دئمه لییک کی او بیزیم مدوّن فلسفه تاریخیمیزین بیرینجی آدلیم شخصیتی ساییلماقدادیر.

شهاب‌الدین سهروردی دن سونرا گلن آذربایجان فلسفه چیلری آراسیندان، ایکی باشقا باش فصله‌ده نظر سالالیم:

 1- 10.  ودود تبریزی

«ودود تبریزی» هیجری اونونجو عصرده یاشایان آدلیم فیلسوف ایدی. ودود بن محمد، بیر طرفدن سهروردی‌نین «الواح عمادیه» آدلی کیتابینا شرح، و باشقا طرفدن«حکمت‌الاشراق» اثرینه حاشیه یازمیشدیر.

ودود تبریزی نین‌بو اثرلری حله نشر اولونمامیشدیر. اونون اثر لریندن نمونه‌لر نقل ائدن هنری کربن، دئییر:

« ودود تبریزی عمومیتله بیر اشراقی دیر. نورالانوار بحثلرینه ماهیرانه گیریر و قرآن آیه لرینی بو اساسدا تفسیر ائدیر.»

ودود تبریزی یونان فلسفه‌سی و هابئله مسیحیلیک فلسفی دوشونجه سینه‌ده مسلط بیر فیلسوف ایدی. او، اینانیردی کی فلسفی چالیشما گرک معنوی بیر تجربه ایله قورتارا، یوخسا، فلسفه حاصیل وئرمیه جکدیر. او دئییرکی بو نتیجه‌یه چاتماق ایچون ایکی یول واردیر: بیرینجی سی عقلانی یول و ایکینجی سی چالیشقان خیال یولودور. هر ایکیسی بیری‌‌ ـ بیریله قایناییب قاریشمالیدیر.

 

2ـ 10.رجبعلی تبریزی

ملا رجبعلی تبریزی صفوی شاهی، ایکینجی شاه عباس زامانیندا یاشاییردی. اونون فلسفی دوشونجه‌سی، اشراقی فلسفی دوشونجه‌نین تام قارشیسیندا ایدی و لاکین اونو، مشّائئ فیلسوف‌دا آدلاندیرماق اولماز. اوندان أوچ مهم اثر یادگار قالمیشدیر:

1. بیرینجی اثری «اثبات وجود» آدلانیر. بورادا، او، وارلیغین باشلانغیج و ئوزه‌یه باغلیلیغیندا، آنلام و معنوی اورتاقلیغی نفی ائدیر و یارادان ایله یارانانین وارلیغی حاققیندا بنزه‌ر لیک گؤرمور و یالنیز لفظی اورتاقلیغا قائلدیر و مطلق وارلیغی متاقیزیک موضوعو حساب ائتمه‌ییر و وارلیغی اولاسی ساییر.

2. ایکینجی اثر«اصول الاصفیه» آدلانیر. او، بو اثری «الواحد لایصدر من الواحد» اصلی اساسیندا یازمیشدیر و جوهری حرکت نظریه سینی ردّ ائدیر و «ذهنی وارلیق» دئیه بیر شئیه‌ده اینانمیر.

3. اوچونجو اثری «معارف الهیه» دیر و اونون درسلری دیرکی ئوز امریله شاگیردی «محمدرفیع پیرزاد» طرفیندن تدوین ائدیلمیشدیر.

 

نوشتن دیدگاه

نام

آدرس پست الکترونیکی

مرا برای دیدگاه‌های بعدی به یاد بسپار

تصویر امنیتی جدید

ارسال

لغو