در آستانه‌ی انتشار کتاب «میزان الاوزان» اثر امیر علیشیر نوایی به معرفی آثار نوایی می‌پردازیم. تصحیح متن ترکی جغتایی، ترجمه به فارسی و مقدمه‌ی این کتاب توسط دکتر حسین محمدزاده صدیق نگارش یافته است.
مثنوی لسان الطّیر نظیره‌ای بر منطق الطّیر عطار نیشابوری است. گرچه خود نوایی در سرآغاز آن تأكید بر ترجمه دارد، ولی وی برخی پاره‌های جدید بر آن افزوده و بسیاری پاره‌های داستانی عطار را حذف كرده است. وی این مثنوی را در دیرسالی سروده است و در مقدمه می‌گوید كه از دوران كودكی با مثنوی منطق الطّیر اثر عطار محشور بوده و آن را از حفظ می‌خوانده است. به گونه‌ای كه محتوای اثر تأثیر عمیقی در روحیه‌ی او بر جای نهاده است. بارها تصمیم گرفته است این داستان را به تركی بسراید، ولی در خود بضاعت ندیده است و در دیرسالی نیز كه به آن پرداخته، نتوانسته است هر شب بیش از 50 – 40 بیت بسازد و روح عطار به مدد وی شتافته و سرانجام آن را در اندك زمانی به فرجام آورده است.
وی در این مثنوی مقام معنوی عطار را بسیار بها می‌دهد. در زیر عنوان «قدوة الاحرار و قبلة الابرار شیخ فرید الدین عطار قدس الله روحه‌غه مدح و ثنا آغازی و اؤز عرض نیازی» گوید:
خلق اوچون مخلوط ایتیب گول بیرله قند،
طبعیغه گول قند یانگلیغ سودمند.
چون «مصیبت نامه»سین ائیله بیان،
یوز مصیبت نفسقه ائیلپ عیان.
هر مصیبت‌دین كؤنولگه سور اولوب،
كیم كؤنول او سوردان مسرور اولوب.
چون رقم ائیلیپ «ایلاهی نامه»نی،
وحی‌غه ائیلپ محرّر خامه‌نی.
شرح اسرار ایلاهی ائیله‌بن،
خلق آرا شرحین كماهی ائیله‌بن.
چونكه «اشترنامه» ائیلپ آشیكار،
نكته‌سی بختی‌لرین تارتیب قطار.
و پس از شمردن و توصیف آثار عطار در حدود بیست بیت، گوید:
. . . بیر طرف باریغه آیین و شرف،
«منطق الطّیر» یغه آیین بیر طرف.
آندا كیم درج ایتدی قوشلاردین مثال،
اؤ زگه قیلدور، اؤ زگه سؤز دور،اؤزگه حال.
فهمی‌غه مخفی زباندانی كیرك،
یوز زباندان كیم سلیمانی كیرك.
یوزتومن قوش نطقی مشكل كیلدی بیل،
طرفه بو كیم هر بیریگه اؤزگه دیل.
هر بیریگه لحن و قانونی عجب،
عقل و ادراكیده محبونی عجب.
و در فرجام با اخذ قوت و الهام از عشق خود به عطار گوید:
لیك حق توفیق بیرسه مین گدا،
شیخ نینگ روحیغه ائیلپ اقتدا.
ائیله قوشلار نطقی‌نی اظهار ایتدی،
بلبل و طوطی كیبی گفتار ایتدی.
تنگری نینگ لطف و عنایت خانیدین،
یعنی اول عطاری نینگ دوكانیدین.
نوایی در این مثنوی زبان و بیان عرفانی بسیار مؤثری به كار برده است و در فرجام سخن به «فنا فی الله» موضوع اصلی این داستان اشاره كرده و تخلص خود را هم فانی آورده است:
یارب اشبو طرفه شوخ دلفریب،
كیم آنینگ وصلین منگا قیلدین نصیب.
ایل كؤزیگه داغی محبوب ائیله‌گیل،
بارچا خاطیرلارغا مرغوب ائیله‌گیل.
گرچه مقصودیغه مبهم‌دیر بیان،
قوش دیلین ایل كؤنلیگه قیلغیل عیان.
كیمگه آندین حاصل اولسا مدّعا،
لطف ایدیپ فانی‌نی هم قیلسا دعا.
ائیله آنینگ هم دعاسین مستجاب،
ایككی‌میز نینگ آللیدین آلغیل حجاب.
و در سبب آنكه به جای نوایی كه تخلص اصلی وی در شعر است، تخلص فانی را ارجحیت داده، تحت عنوان «بو كیتابدا تخلص تغییری‌نینگ عذری» اشاراتی ظریف دارد كه آوردن آن خالی از فایده نیست:
چون كیچیك یاشدان منگا بولدی نصیب،
نظم اداسیندا خیالات غریب.
شعر هر صینفین كی قیلدیم ابتدا،
تورك الفاظی بیله تاپدی ادا.
. . . من كی تورك الفاظیغه ائیلپ شروع،
نظم تاپدی طبع و كیلكیمدن وقوع.
چون شهاب نظمیم اولدی دُر فشان،
نظمیمه ایردی نوایی دن نشان.
دهر باغیدا بولوب كامیم روا،
كامرانلار تاپدی نظمیمدن نوا.
فارسی نظم ایچره چون سوردوم قلم،
نظم‌نینگ هرصینفی‌نی قیلدیم رقم.
فیض یئتكج اول معانیدن منگا،
تاپدی بیلگو نظم فانی دن منگا.
چون لسان الطّیره آغاز ائیله‌دیم،
طرفه قوشلار بیرله پرواز ائیله‌دیم.
موندا انسب ایردی كیم توز گچ نوا،
بولسا نظمیم‌غه نوایی‌دن ادا.
كیم نوا قوشلار دیلی الحانی دور،
دلكش افغانی، حزین دستانی دور.
توركی اسلوب ایردی هم بو داستان،
تاپقو دیك ایردی نوای‌دن نشان.
بو رقمده فانی ائیلر گل لقب،
مستمع بولغانغا آیتور مین سبب.
كیم بو دقتر نظمدین كلّ مراد،
چونكه مرجع میل ایردی و معاد.
موندا فانی بولمای اولموش ایش تمام،
فانی آندین تاپدی نظمیم اختتام.
. . . گر تخلّص موندا فانی ائیله‌دیم،
بو تناسب‌لردن آنی ائیله‌دیم.
در تاریخ نظم اثر نیز گوید:
ییل‌طوقوز یوز اؤتموش ایردی داغی تؤرت،
كیم اولوسنینگ كونگلیگه‌سالدیم بواؤرت.
هم بو تاریخ ایچره كیم قیلدیم شروع،
اختتامیغه داغی بولدی وقوع.
دکتر حسین محمدزاده صدیق