دیوان لغات الترک شیخ محمود کاشغری (ترجمه دکتر حسین محمدزاده صدیق)
دکتر اسرافیل باباجان
دانشگاه غازی آنکارا
دیوان لغات الترک، تورکلرین اسلامیتی قبولوندان سونرا عربجه قلمه آلینماسینا رغمن، تورک دیلی و کولتورونو ایلگیلندیرن ان اؤنملی اثرلردن بیریدیر. اثر 1072- 1074 ایللر آراسیندا1 کاشغارلی محمود طرفیندن قلمه آلیناراق، عباسی خلقه‌سی «محمد المقتدی بامرالله»ین اوغلو «ابوالقاسم عبدالله»ـا سونولموشدور. اثرین تام آدی «کتاب دیوان لغات الترک» دور. تورک دیللرینی توپلایان کتاب دئمکدیر. بورادا دیللردن مقصد، لهجه‌دیر.2دیوان، تورکجه‌دن عربجه‌یه بیر لغت کتابیدیر. آنجاق، تورک دیلی‌نین ایلک سؤزلوگو اولاراق دا قبول ائدیلن اثر، گئرچکده، چئشیدلی تورک بویلاریندان ده‌رلنمیش آغیزلار سؤزلوگو اؤزه‌للیگی گؤستریر. بونونلا برابر، دیوان یالنیزجا بیر سؤزلوک اولماییب، تورکجه‌نین 11 یوز ایلده‌کی دیل اؤزه‌للیکلرینی بلیرتن، سس و یاپی بیلگیسینه ایشیق توتان بیر قرامر کیتابی، کیشی، بوی و یئر آدلاری قایناغی، تورک تاریخینه، جغرافیاسینا، میتولوژیسینه، فولکلور و خلق ادبیاتینا دائر زنگین بیلگیلر احتوا ائدن، عین زاماندا دؤنمین طبّی و تداوی اصوللاری حاققیندا بیلگی آچیقلامالاری ایله مدرن و آنسیکلوپدیک بیر سؤزلوک کیمیدیر.3
کولتور و دیلیمیز اوچون باها بیچیلمز بو اثر، اؤلکه‌میزده ایلک دفعه ایکینجی مشروطیّتین همن سونراسیندا، مشهور کیتاب دوستو «علی امیری» طرفیندن استانبولدا بیر صحافدا بولوناراق، اوزون ایللر اونون نزدینده قالمیشدیر. بیرینجی دونیا ساواشی‌نین دوام ائتدیگی ایللرده، بعضی حکومت ارکانی‌نین‌دا آرایا گیرمه‌سی ایله علی امیری، کیلیسلی رفعتین نظارتینده اولماسی شرطی ایله، دیوانین باسیلماسینا مساعده ائتمیشدیر.
اثر، کیلیسلی رفعت (بیلگه) طرفیندن اینجه‌لنه‌رک 1333- 1335 (1917- 1915 م.) ایللری آراسیندا استانبولدا باسیلمیشدیر. بو ایلک یاییمدان سونرا، اثر و مؤلفی اوزه‌رینده، یورد ایچینده و باقی علم دونیاسیندا، بیر چوخ آراشدیرما و اینجه‌لمه یاپیلمیشدیر.
آنجاق، علی امیری‌نین اثری بولماسی و رفعت بیلگه‌نین ایلک باسقییا حاضیرلاماسیندان اؤنجه، بعضی اسکی قایناقلار دوغرودان یادا دولایی اولاراق، دیوان لغات الترک‌دن بحث ائتمیشلردیر. بونلاردان بیری کاتب چلبی‌نین کشف الظّنون ـودور کی کاشغارلی‌نین لغتی‌نین گیریش قیسمیندا تورکلر حاققیندا نقل ائتدیگی حادثه‌لره عطف مقصدی ایله اثری سؤز قونوسو ائده‌ر. ایکینجی‌سی «عینی» آدی ایله مشهور عینتابلی بدرالدین محمودون «عقد الجمان فی تاریخ اهل الزّمان» آدلی اثریدیر. عینتابلی بورادا، اوغوزلارا عائد معلوماتلاری دیواندان عیناً نقل ائتمک صورتیله اثری ذکر ائتمیشدیر. دیواندان سؤز ائدن اوچونجو اثر ایسه «عینی»نین قارداشی شهاب الدین طرفیندن قلمه آلینان «تاریخ البدر فی اوصاف اهل العصر» آدلی کیتابدیر. بورادادا تورک اوصاف و قبیله‌لری حاققیندا بیلگیلر، دیواندان آلینمیشدیر.
دیوانین باتی دونیاسیندا تانینماسی‌نین عقبینده، آلماق، روس، مجار، فرانسیز بیلگینلر چئشیدلی یایینلار تاپمیشلاردیر. بونلارین ان باشدا گلنی، بروکلمان C. Brochelmann ـین یاپدیغی چالیشمالاردیر. بروکلمان، اثرده‌کی شعرلری، آتا سؤزلرینی، سس تقلیدی کلمه‌لری و دیل قوراللارینی بیر دیزی مقاله حالیندا یاییملادیغی کیمی، دیوانین بیرده آلمانجا ایندکسنی حاضیرلامیشدیر. بو ایندکس، اثرین تام ترجمه‌سی یایینلانینجایا قده‌ر، علم عالمینده قوللانیلمیشدیر. دویان، تورکیه تورکجه‌سینه، رفعت بیلگه، عبدالله عاطف توزون‌ار، توفیق بیگ، عبدالله صبری کارتر و بسیم آتالای طرفیندن چئویریلمیشسه‌ده، بیلیندیگی کیمی، رفعت بیلگه و بسیم آتالای چئویریلری دیشینداکیلار، باسیلمامیشدیر.
اثر بعضی تورک لهجه‌لرینه و باتی دیللرینه‌ده چئوریلمیشدیر. دیوان، اؤزبک تورکجه‌سینه (صالح مطلّب‌اف، محمود کاشغارلی: تورکی سؤزلر دیوانی، 1- 4 ج. ، تاشکند 1960- 1967). یئنی اویغورجا تورکجه‌سینه (تورک دیللری دیوانی، اورومچی، 1981) و روبرت دانکوف طرفیندن:Conpendium of the Turkic Dialects
آدی ایله انگلیزجه‌یه (1 – 3 ج. ، هاروارد 1982- 1985 م.) ترجمه ائدیلمیشدیر.4سون اولاراق 1997 – 1998 م. ایللرینده، قاراخستاندا، «آقشار ق. آقابای‌اف» طرفیندن قازاق تورکجه‌سینه ترجمه ائدیلمیشدیر.5 کولتور و دیلیمیز آدینا ان گؤزل اولانی ایسه، یوخاریدا بحث ائدیلن ترجمه‌لردن داها علمی و تیتیز اولانی‌نین 2004 ایلینده حسین م. صدیق6 آدیندا تورک کؤنکلی ایرانلی فیلولوق طرفیندن یاپیلان فارسجا ترجمه‌نین یایینلانماسیدیر.
ایره‌لیده‌ده گؤروله‌جگی کیمی، بؤیله بیر ترجمه اوچون گره‌کلی دیل و کولتور بیلگیسینه صاحب اولان صدیق، هم کندیندن اؤنجه یاپیلان ترجمه‌لری گؤزدن کئچیریب، بیر چوخ فونتیک یانلیشلیق و اوخوما خطاسینی دوزه‌لتمیش، همده کاشغارلی ایله اثری حاققیندا ایلگینج تثبیتلرده بولونموشدور. اینجه‌لمه قیسمی بیر جیلد اولاراق دوشونولن و ایندکس ایله دیگر آچیقلامالاری هنوز باسیلمایان ایکینجی جیلده بوراخیلان بو چالیشما، 72 صحیفه‌لیک بیر ده‌گرلندیرمه و اینجه‌لمه قیسمینا صاحیبدیر. بو قیسیم آلتی بؤلومدن متشکل‌دیر:
1. بؤلوم (ص. 14- 23) کیتابین تانیتیمی و آراشدیرمانین قایناقلاریندان بحث ائده‌رک بوگونه قده‌ر اثر حاققیندا یاپیلان ان جدّی چالیشمالاری آکادمیک یؤندن ده‌گرلندیریر.
2. بؤلومده (ص. 24- 34) دیوانین مؤلفی و اثری چئشیدلی آلت باشلیقلار ایله اله آلینیر.
3. بؤلومده (ص. 34- 38) اثر، کیتابین یاپیسی، آدی، گووه‌نیرلیگی و اثردن بحث ائدن اسکی قایناقلار باشلیغی ایله یاپی باخیمیندان اینجه‌لنیر.
4. بؤلومده (ص. 38- 48) تورکجه‌نین لهجه‌لری، کاشغارلی‌نین باخیشی ایله تورکجه‌نین لهجه‌لری، خاقانیه تورکجه‌سی، خاقانیه تورکجه‌سی‌نین یاپیسی، اویغورلار و اویغور تورکجه‌سی باشلیقلاری ایله، دیوانین لهجه آراشدیرمالاری آچیسیندان ده‌گری آنلاتیلیر.
5. بؤلومده (ص. 48- 62) شعر آراشدیرمالاری، آتا سؤزلری، فارسجا آچیسیندان ده‌گری، اؤزل آدلار، تاریخی دستانلار و اتیمولوژیک بیلگیلر کیمی آلت باشلیقلار ایله اثرین محتوا آچیسیندان ده‌گری اله آلینیر. مترجم
6. بؤلومده ایسه (ص. 62- 68) چالیشماسیندا نئجه بیر یول ایزله‌دیگینی آنلادیر.
بوندان سونرا، 68 الی 72 صحیفه‌لر آراسیندا «کیتابنامه» باشلیغی آلتیندا، فارسجا، عربجه، آلمانجا، انگلیزجه و تورکجه قایناقلار، حرف سیراسینا گؤره آیری- آیری باشلیقلار آلتیندا وئریلیر. تورکجه اسکی و یئنی حرفلی متنلر ده آیری باشلیقلار آلتیندادیر. بو قیسم بیر دیوان لغات الترک بیبلیوقرافیاسی اولاجاق قده‌ر زنگیندیر. داها سونرا صحیفه 37 دن 95 ـه قده‌ر کاشغارلی‌نین اؤن سؤزونون فارسجا ترجمه‌سی یاپیلیر. کاشغارلی‌نین وئردیگی اویغور حرفلریندن اؤرنکلر و کاشغارلی‌نین خریطه‌سی‌ده عیناً یئر آلیر. آیریجا کاشغالی‌نین تانیتدیغی و تورکجه سس قارشیلیقلاریندان اؤرنکلر سوندوغو عربجه حرفلرین لاتین حرفلری قارشیلیقلاری دا صدیق طرفیندن پارانتز ایچینده گؤستریلمیشدیر. بوندان سونرا، اثرین عربجه متنینه باغلی قالیناراق یاپیلان فارسجا ترجمه‌سی، فارسجا و عربجه باشلیقلار ایله یئر آلیر. چالیشمانین ان سونوندا ایسه صدیقین تورکیه تورکجه‌سی ایله یازدیغی ایکی صحیفه‌لیک اؤن سؤز واردیر.
1. ح. م. صدیقین چالیشماسی‌نین اؤزه‌للیکلری
صدیق، چالیشما ندنلرینی و پرنسیپلرینی آچیقجا بلیرتن بیر آراشدیرماجیدیر. او، داها سونرا آیرینتیسی ایله گؤستریله‌جگی کیمی، اؤلکه‌سینده دیوان لغات الترک حاققیندا گئنیش انتحال و تحریف ایچه‌رن بیر چالیشمادان چوخ متأثر اولدوغوندان، ترجمه‌سینی «بؤیله قیمتلی بیر اثرین تحریفچیلر و اوشاقجا عینادلار» پئشینده قاچانلارین الینده اویونجاق اولماسین دئیه حاضیرلادیغینی آچیقجا سؤیلر.7 صدیق، دیوان ایله اونیورسیته ایللرینده مرحوم عبدالصمد امیر شقاقی واسیطه‌سیله تانیشمیشدیر. حتی بو ذاتین دیوانا دایانان بؤیوک بیر لغت‌ده یازدیغینی، آنجاق بو اثرین باسیلمادان، وارثلری الینده غیب اولدوغونو سؤیلر. بوندان قیرخ ایل اؤنجه تانیشدیغی بو ذاتدان دیوانا داها فاضل «مسلط اولان بیریسینی‌ده گؤرمه‌دیگینی وورغولاماقدادیر.»
مترجم 1979 ایلیندن سونرا، معلم رفعتین چئویریسی‌نین الینده اولدوغونو، بسیم آتالایین بو چئویری‌یه گؤره چوخ داها مکمل اولان چالیشماسینی‌دا دقّتله اینجه‌له‌دیگینی بیلیرتیر. او، سؤز قونوسو ایکی متنی‌ده گؤز اؤنونه آلاراق چئویریسینه باشلامیشدیر. اصل حرکت نقطه‌سی عربجه متن اولماقلا بیرلیکده، آتالای چئویریسینه صاحب اولمادیغی تقدیرده، چالیشماسینی تاماملایامایاجاغینی‌دا وورغولار.8 صدیق «اوچ مین ساعته یاخلاشان» چئویری چالیشماسیندان سونرا، اونو اییی بیر عربجه اگیتیمی آلمیش «قوم» شهرینده‌کی اؤیره‌نجیلری حجت الاسلام سید حیدر بیات و احمد عبدی‌یه گؤیتره‌رک، دیوانین عربجه یازماسی و مطبوعو ایله کلمه- کلمه کنترل ائتمه‌لرینی ساغلامیشدیر. داها سونرا، تصحیح سیراسیندا ایرانلی چاغداش تورک شاعیری و ادبیات آراشدیرماجیسی، دوقتور حسین محمدخانی‌نین تکرار گؤزدن گئچیردیگینی بلیرتمکده‌دیر.9
مترجم، فارسجا چئویریده ایلک دقت ائتدیگی نقطه‌نین فارسجا جمله‌لرین یاپیسی اولدوغونو سؤیلر. بونا گؤره چئویری‌نین آخیجی و ساده اولماسینا چوخ غیرت ائتمیشدیر. آیریجا، چالیشماسی‌نین قاریشیق، شبهه‌لی، انتحاله دایانان و قوللانیمی زور اولماماسینا چالیشمشیدیر. اثری‌نین فارسجا بیلنلر اوچون قولایجا اوخونان، آخیجی و قوللانیما اویغون اولماسی‌دا صدیقین دقّت ائتدیگی نقطه‌لردن بیریدیر. مترجمه گؤره، همن هر دیلده یاپیلان دیوان چئویریلرینده، سسلرین یازیمیندا اسکیکلیک یادا یانلیشلیقلار واردیر. کندیسی بو خطالارا دوشمه‌مگه چالیشاراق، عرب حرفلری ایله یازیلان تورکجه کلمه‌لرین لاتین حرفلری ایله اوخونوشونو آیرینتیلی بیر شکیلده گؤسترمیشدیر.10
مترجم، هر ماده باشیندا بولونان «یقال» تعبیرینی چیخارمیشدیر. بؤیله‌جه عربجه آنلامی وئریلن تورکجه کلمه‌لر دوغرودان ماده باشی اولموشدور. کلمه‌لرین یانینا اوخونوشلاری لاتین حرفلری ایله یازیلمیشدیر. یازار، عربجه آچیقلامالاری عیناً چئویردیگینی سؤیله‌مکده‌دیر. وارسا وئریلن اؤرنکلرده چئوریلمیشدیر.
فعللر بؤلومونده، اله آلینان هر فعلین، مضارع و مصدر شکیللرینی، اوخونوشودا لاتین حرفلری ایله پارانتز ایچینده گؤستریلمیشدیر.11 صدیق، آتا سؤزلری، دئییملر و شعرلری، گئنیش و ادبی بیر شکیلده چئویرمه‌دن اؤنجه، بیره بیر چئویریلرینی وئردیگینی، وارسا کاشغارلی‌نین عربجه آچیقلامالارینا، «اونون آچیقلاماسی (توضیح آن که)» باشلیغی ایله اشارت ائتدیگینی سؤیله‌مکده‌دیر. مترجم آیریجا کاشغارلی‌نین چئویریلری شرح شکلینده ده اولسا بیره بیر ده اولسا، عیناً نقل ائتمیشدیر. صدیق، پک چوخ مترجمین شبهه‌لی یئرلرده، آتالایین چئویریسینی اساس آلدیقلارینی سؤیلر. کندیسی ایسه، داها اییی چئویردیگینی دوشوندوگو یئرلرده، کندی ترجمه‌سینی ترجیح ائتمیشدیر.
تارتیشمالی نقطه‌لری ایسه 2- نجی جیلده بوراخمیشدیر. اونا گؤره اصلینده ماده باشلارینا قولایجا اولاشماق اوچون آیرینتیلی بیر دیزینه احتیاج واردیر. آنجاق او، شبهه‌لی بوتون اوخونوشلاری و چالیشماسینا یازیلاجاق الشتیریلری گؤز اؤنونه آلدیقدان سونرا، بیر دیزین اولوشدورما دوشونجه‌سینده‌دیر.12
صدیق، اسملری چئویرمه‌نین فعللری چئویرمکدن قولان اولدوغونو سؤیلر. بونا گؤره اؤزه‌للیکله ائتدیرگن و گئچیشلی ائتدیرگن فعللرین چئویریسینده، اولدوقجا زورلانمیشدیر. بیرله‌شیک زامانلاردا ایسه، گله‌جک زامانین حکایه‌سی و میشلی گئچمیش زامانین چئویریسی عادتا امکانسیز اولموشدور. چونکو بونلارین فارسجا قارشیلیغی یوخدور. بونلاری فارسجا آنلاتا بیلمک اوچون، یان جمله‌لره و اک فعللره احتیاج واردیر. صدیق بعضاً بیر تورکجه فعل اوچون، بیر قاچ فارسجا جمله قورماق زوروندا قالماقدان شیکایت ائده‌ر. اؤرنه‌گین بوگون «بیچدیردی» آنلامینا گلن «ایرپتتی» فعلی ایله «او آغاجی بیچدیردی» دئمک اوچون، «او درخت را در معرض انداختن قرار داد و بیانداخت.»13
حسین م. صدیق دیوانین گره‌ک ترجمه و نشرلرینده، گره‌کسه، متن نشری دیشینداکی اینجه‌لمه‌لرینه الشدیره‌ل یاناشماقدادیر. بو الشدیریلرینده، چالیشمالارین اولوملو- اولومسوز بوتون یؤنلرینی آچیقجا دیله گتیریر. اؤرنه‌گین دهری دیلچینین «عرب آلفابه‌سینه گؤره دیوان لغات الترک دیزینی» آدلی چالیشماسینی، بروکلمانین چالیشماسی‌نین تکراری سؤیله‌مکده‌دیر. آنجاق یئنی بیر آلفابه‌تیک دیزین گتیرمه‌سی آچیسیندان، بروکلمانین چالیشماسینی تکمیل ائتدیگینی‌ده اعتراف ائده‌ر.
یادا «تورک دیلی» درگیسی‌نین دیوان حاققینداکی اوزه‌ل ساییسی‌نین گله‌جکده یاپیلاجاق آیرینتیلی چالیشمالارا یول گؤستره‌جه‌گینی بلیرتیر.14 صدیق الشدیردیگی کیشیلره اولدوقجا آکادمیک تنقیدلر یؤنلتیر. اؤیله کی اونلارین خطالارینی گؤسترن بول اؤرنکلی، گئنیش تابلولارا داهی یئر وئریر. چوخ کزده الشدیردیگی کیمسه‌لرین سیستم خطالارینا ده‌گینیر. اؤرنه‌گین داها اؤنجه دیوان حاققیندا بیر چالیشما یاپان ایرانلی آراشدیرماچی «دبیر سیاقی»نین «کرک» (گؤز ببه‌گی) ماده‌سینده، بو ماده‌یه باغلی اولاراق اله آلینان «کرک‌رک، ارنگ و اوت کرک» اؤرنکلرینی، سیاقی‌نین ماده باشی ساناراق سیستم خطاسینا دوشدوگونو بلیرتیر. آیریجا، سیاقی‌نین تطبیقی و مقایسه آچیدان اؤنملی اولان و کاشغارلی‌نین اصلی هدفلریندن بیری اولان عربجه اؤرنکلری گؤرمزدن گلدیگینی سؤیلر.15
صدیق، بیر شکیلده خبردار اولدوغو، آنجاق گؤرمه‌دیگی قایناقلاری مطلقا بلیرتیر. مثلاً 1997- 1998 ایللرینده، دیوانین قازاق تورکجه‌سینه چئوریلدیگینی دویدوغونو، آنجاق کندیسی‌نین بو چئویرینی گؤرمه‌دیگینی سؤیلر.16 تثبیت و یارغیلارینی چوخ ساغلام آکادمیک قایناقلارا دایاندیران صدیق، یئر- یئر گووه‌نیلیر شیفاهی قایناقلاردان فایدالانماغی‌دا اهمال ائتمه‌میشدیر. آنجاق، بو بیلگیلری کندینه مال ائتمیه‌جک قده‌رده دوروستدور. مثلاً رحمتلی محرم ارگینین خاقانیه تورکجه‌سی‌نین او دورده‌کی سئچگین طبقه‌نین شیوه‌سی اولدوغونو سؤیله‌دیگینی و ارگین طرفیندن کندیلرینه 1980 / 1359 ایلینده شفاهاً انتقال ائتدیگینی بلیرتیر.17
صدیق، چالیشماسیندا، یئر- یئر ایرانین سوسیو- کولتورل و تاریخی یاپیسی حاققیندا ایلگینج ده‌گرلندیرمه‌لرده بولونور. صدیقین بو ده‌گرلندیرمه‌لرینه اؤرنک وئرمک گره‌کیرسه:«گونوموزده‌ده بو دوغرولتودا، فارس دیلی ایره‌لیله‌مکده اولوب، چوخ آز ساییدا تات (عجم) کؤیلری و قصبه‌لری ایله افغان کؤکنلیلر دیشیندا اؤزه‌للیکله بؤیوک شهرلرده فارسجا قونوشان انسانلارین بؤیوک چوخلوغو، اصلینده اوغوز تورکلری‌نین تشکیل ائتدیگی ادّعا ائدیله‌بیلر. بونلار، فارسجانی، کندیلرینه خاص خوش بیر لهجه ایله قونوشاراق ایره‌لیله‌دیرلر. ایشته دیوان، فارسجا و تورکجه‌نین عصرلر سورن قارشیلیقلی آل وئریشی قونوسوندادا اولدوقجا بؤیوک بیر اؤنه‌مه صاحیبدیر. اؤزه‌للیکله تورکجه‌دن فارسجایا گئچن کلمه‌لری تعقیب خصوصوندا زنگین بیر قایناقدیر. اؤرنه‌گین . . . »18
سون اولاراق، مترجم، خاقانیه تورکجه‌سی، بخارا عربجه‌سی و چاغداش فارسجا بیلگیسینه صاحیب بیر آراشدیرماجیدان الشدیری بکله‌دیگینی سؤیلیه‌رک، عادتا بؤیله بیر چالیشمانی حاققی ایله ده‌گرلندیرمه‌نین حداقل شرطلرینی اورتایا قویموشدور.»19
2. صدیقین کاشغارلی، اثری و اثری‌نین تأثیرلری حاققیندا بعضی تثبیتلر
حسین محمدزاده صدیقین کاشغارلی و اثری حاققینداکی تثبیت و ده‌گرلندیرمه‌لرینی گنل اولاراق ایکی گروپدا توپلایا بیلیریز: 1. دیوان و اونون کولتورل آرخا پلانی اوزه‌رینه تثبیت و ده‌گرلندیرمه‌لر، 2. دیوان اوزه‌رینه یاپیلان چالیشمالارلا ایلگیلی تثبیت و ده‌گرلندیرمه‌لر.
صدیق، دیوان لغات الترک و اونون کولتورل آرخا پلانی ایله ایلگیلی تثبیتلرینه «دیوان» کلمه‌سی ایله باشلار. بونا گؤره کاشغارلی اثری‌نین تصنیفی، تألیفی، ترجمه‌سی و حاضیرلانماسیندا قاموسدان اؤته بیر یول تدتدوغوندان، اونو «دیوان» اولاراق آدلاندیرمیش اولمالیدیر. صدیقه گؤره «دیوان» کلمه‌سی تورکجه کؤکنلیدیر. عربجه‌ده و فارسجانین فرقلی لهجه‌لرینده تورکجه‌دن آلیناراق، ده‌گیشیک سؤیله‌ییشلر ایله تلفّظ ائدیلیر. بو کلمه‌نین کؤکنی «تیپمک» مصدرلریندن گلیر. بو مصدر، «بیر آرایا گلمک، بیر آرایا گتیرمک آنلاملاریندادیر.»20 او، اثرین یازیلیش ندنلرینه‌ده گئنیش بیر پرسپکتیودن باخار. اونا گؤره کاشغارلی‌نین دؤنمینده، یعنی عباسی خلافتی دورونده «دیوان لغات الترک» کیمی بیر اثرین یازیلماسینی، تورکلرین اسلام دونیاسینداکی کولتورل و عسکری خدمتلری ساغلامیشدیر. اؤرنه‌گین ایراندا عجملر طرفیندن چیخاریلان «المقنّع» و «حسن صبّاح» عصیانلاری‌نین باسدیریلماسیندا تورکلر بؤیوک بیر رول اوینامیشدیر. بؤیله‌جه بغداد و اسلام دنیاسی‌نین دیگر سیاسی مرکزلری‌نین تورکلره احتیاجی قات- قات آرتمیشدیر. بوندان سونرا صدیق بؤیله دوام ائدیر:«کاشغارلی سؤز قونوسو سببلردن، عرب دیللی توپلوملارا، عربجه‌نین قرامر و کلمه یاپیسینا دایاناراق، تورکجه‌نی داها قولای اؤیره‌تمک اوچون، اثرینی قلم آلمیشدیر. یعنی او دؤنمده عصر، آرتیق تورک عصریدیر. تورکجه‌نی اؤیرنمک، اسلام دنیاسی‌نین ضرورتلری آراسینا گیرمیشدیر. کاشغارلی اثرینده، اوخوجویا تورکجه اؤیره‌تمه‌نین‌ده اؤته‌سینده، اونو، تورکلرین تاریخی، کولتورو و ادبیاتی ایله آشنا قیلمایا چالیشیر.»21
صدیقین دیوانین نئجه بیر اثر اولدوغو حاققیندادا چوخ یؤنلو بیر ده‌گرلندیرمه‌سی واردیر. او، دیوانی آنسیکلوپدی کاراکترینه بورونموش اؤزه‌ل کلمه‌لری بیر آرایا گتیرن لغت اولاراق گؤرور. بو کتاب، لغت کتابلاری و کلمه آراشدیرمالاری یاپان اثرلر آراسیندا، «بیلگی انتقال ائتمه یؤنو اؤن پلانا چیخان» بیر اثردیر. دولاییسی ایله آنسیکلوپدی‌یه داها یاخیندیر. یعنی، او آراشدیرماچی و الشویره‌ل بیر اثردیر. دیوان، گئنیشله‌تیلمیش لغت کیتابی اولمانین یانیندا، ادبیات آراشدیرمالارینا دایانان دیل بیلیم، ادبی تورلر، فولکلور، تطبیقی ادبیات، میتولوژی، جغرافیا و تاریخ کیتابی‌دا ساییلیر.»22
صدیق، بعضی اسکی عربجه قایناقلاردا دیوانین آدی‌نین گئچدیگینی آنجاق اسکی فارسجا قایناقلاردا ذکر ائدیلمه‌دیگینی سؤیلر. ایرانلی بیر آراشدیرماچی اولدوغوندان، بو قونودا یوروم یاپماز. آنجاق بلوشه Bloshe آدلی بیر اوریانتالیستین گؤروشلرینی عیناً نقل ائدیر. بو گؤروشلر بؤیله‌دیر:«فارسجا و عربجه قایناقلاردا، تورک دیللری و جغرافیالاری حاققیندا یئترینجه بیلگی‌یه راستلانماز. بالخاصه فارسجا اثرلرده، فارسلارین، ساده‌جه کندیلریندن بحث ائتمه آلیشقانلیغی واردیر. یازدیقلاری همن هر شئی کندیلری حاققیندادیر. فارس اولانلار دیشینداکیلری غیر ایرانی آدلاندیراراق، داها چوخ کؤتو و خیال محصولو شئیلری دیله گتیریرلر. فارسجا جغرافیا کیتابلاریندا، فارس جغرافیاسی دیشیندا بیلگیلره راستلانماز. کندی جغرافیالاری دیشینداکی یئرلردن بحث ائتدیکلرینده ایسه ده، افسانه‌وی و میتولوژیک بیر اسلوب توتورلار.»23
صدیقین بوگونه قده‌ر اوزه‌رینده چوخ دورولمایان بعضی قونولاردا ایلگینج تثبیت و ده‌گرلندیرمه‌لری واردیر. بیلیندیگی کیمی کاشغارلی و اثری حاققیندا چالیشما یاپان آراشدیرماچیلار آراسیندا، اونون سویلو قاراخانلی حؤکمدارلاری عائله‌سیندن گلدیگی قونوسوندا نره‌ده ایسه تام بیر اتفاق واردیر. حتی بیر آراشدیرمادا، کاشغارلی‌نین سویلو بیر عائله‌دن گلدیگی ساوونولاراق، پرنس اولدوغو داها سؤیله‌نیر و گؤل بیلگه قاغانا دایانان سوی کؤتوگو چیخاریلیر.24 آتالای‌دا کاشغارلی‌نین «تورکستان بیگلری نسلیندن» اولدوغونو سؤیلر.25 صدیق ایسه کاشغارلی‌نین فرقلی خلق طبقه‌لری سیراسینا گیره‌رک اونلار ایله اوزون مدت «حشیر نشیر» اولماسینا دایاناراق، سویلو بیر خاقان عائله‌سیندن گلمه‌سی قونوسونون سورغولانماسی گره‌کتیگینی بلیرتیر. کاشغارلی اثرینده کندینی ساده‌جه «محمود» و یا «صاحب الکتاب» اولاراق نیته‌لندیرمکده‌دیر. بونا گؤره کاشغارلی، ملّتی‌نین فرقلی طبقه‌لرینه دویدوغو حدودسوز عشقدن دولایی خلق آراسیندا دولاشماق صورتی ایله اثرینی وجودا گتیرمیشدیر. صدیقه گؤره تاریخ بویونجا هئچ بیر تورک خاقانی یادا سویلوسو، کاشغارلی‌نین معنوی مقامینا اولاشمامیشدیر. بوندان‌دا آنلاشیلدیغینا گؤره، تورک خاقانلاری، تاریخچیلرین سؤیله‌دیگی کیمی سویلولوق پئشینده اولمامیشدیر. آلپ ارتونقادان گول تیگینه قده‌ر، بوتون تورک خاقانلاری خلق ایچیندن چیخمیش اولوب خاقانلیق مقامینی کندیلری الده ائتمیشلردیر.26
صدیق یئر- یئر ایران تاریخی و کولتورو ایله بونون تورک تاریخی و کولتورو ایله ایلیشکیلری اوزه‌رینده ده‌گرلندیرمه‌لرده بولونور. مثلاً رشید الدین فضل الله همدانی‌نین جامع التواریخ آدلی اثرینه دایاناراق، فارسلارین اسکی پهلوی آلفابه‌سینی اویغورلارا بورجلو اولدوغونو سؤیلر. بونا گؤره اسکی سُغد آلفابه‌سینه دایانیلاراق اولوشدورولان پهلوی آلفابه‌سی، فارسلارا اویغورلار طرفیندن اؤیره دیلمیشدیر.
حسین م. صدیقین اؤنملی ادّعالاریندان بیری‌ده دیوان لغات الترکون یازیلدیغی دؤنمده، تورکجه‌نین کلمه خزینه‌سی‌نین فارسجادان چوخ اولدوغودور. کاشغارلی، اثرینه ترک ائدیلمیش، باشقا دیللردن گلمیش و یا یئنی قوللانیلان کلمه‌لری داخیل ائتمه‌دیگینی سؤیله‌دیگینه گؤره، او دؤنمده تورکجه رسمی، علمی و ادبی بیر دیل اولاراق اون مینه یاخین کلمه خزینه‌سینه صاحب ایدی. اگر اسلامی دینی سببی ایله عربجه و فارسجادان تورکجه‌یه گیرن تعبیرلری‌ده بونا اکلرسک، بو خزینه داهادا آرتاجاقدیر. بو اؤیله بیر دورومدور کی او دؤنمده سغد، پهلوی و دری کیمی داها سونرا فارسجایا دؤنوشن تورکجه‌یه قونشو دیللر و لهجه‌لر اوچ مینه یاخین بیر کلمه خزینه‌سینه صاحیب ایدی. اؤرنه‌گین اسدی توسی‌نین «لغت فرس» ونده و هندوشاه نخجوانی‌نین لغتینده یادا بنزه‌ری اثرلرده27یئر آلان کلمه‌لرین ساییسی اوچ مینی کئچمه‌ییب، چوخ آزی فارسجا کؤکنلیدیر.28 بعضی آراشدیرماچیلار، دیوان ایچینده «آژون» (= دونیا) کیمی سُغدجادان و «کؤکروم» (زعفران) کیمی هیندجه‌دن گله‌رک تورکجه‌لشمیش کلمه‌لرده اولدوغو ادّعا ائدیلیرسه ده،29بو اثباتلانمیش بیر دوروم ده‌گیلدیر. آیریجا باشقا دیللردن دیوانا گئچن کلمه ساییسی‌نین دقّته آلینمایاجاق قده‌ر استثنایی بیر دوروم اولدوغو بوتون جدی آراشدیرماچیلارجا وورغولانمیشدیر.30
صدیقین ان ایلگینج ده‌گرلندیرمه‌لریندن بیری ده کاشغارلی و فردوسی‌نین انسانا و ملت مفهومونا باخیشلاری حاققیندادیر. صدیقه گؤره، بوتون انسانلارا ائشیت گؤزله باخان کاشغارلی‌یا قارشین، فردوسی سویلولوغو و قومیت‌چی‌لیگی اؤن پلاندا توتور. بو قونودا شؤیله دئر:
کاشغارلی، «تات» کلمه‌سینی تورکلرین دیشینداکیلر اوچون قوللانیر. آنجاق معناسی ساده‌جه عجم و فارس دگیلدیر. تات تعبیری‌نین اونون نظرینده یابانجی و بیگانه کیمی آنلاملارا گلدیگینی وورغولامام گره‌کیر. بو اوزدن، اویغورلار بعضاً غیر مسلم‌لری‌ده تات اولاراق آدلاندیریرلار کی اینانچ و دوشونجه‌ده مسلمانین ضدی دئمکدیر. کاشغارلی‌نین فرقلی قوملارا و ملّتلره باخیشدا، هئچ بیر قومی یادا ملّتی، دیل و عرق فرقلیلیگیندن دولایی کؤتوله‌مه‌دیگینی سؤیله‌مه‌لیییم. او، هر نه قده‌ر سویو و آتالاری ایله اؤیونورسه‌ده، بوتون انسانلاری ائشیت درجه‌ده سئوه‌رک، هامیسینا خدمت آرزوسوندا اولدوغونو بلیرتیردی. گئرچکده اثرینی یازماقداکی آماجی، مسلمانلارا مقدّس عربجه یاردیمی ایله یئنه مقدّس بیر اسلام دیلی اولان تورکجه‌نی اؤیره‌تمک ایدی. کندیسی بونو اثری‌نین اؤن سؤزونده بلیرتمیشدی. ملّت آنلاییشینا بوتور بیر باخیش، انسانلیق تاریخی اوچون اولدوقجا اؤنملیدیر. بعضی قوملارین کولتوره‌ل قهرمانلاری، بؤیله علوی بیر باخیش آچیسینا صاحیب دگیلدیر. اؤرنه‌گین فردوسی‌نی گؤز اؤنونه آلیرساق، چوخ دار بیر باخیش آچیسی ایله دورون پادشاهینی سویلو اولمادیغی اوچون یئرمکده‌دیر. بونا دایاناراق اونو کؤتوله‌مک صورتی ایله شؤیله دئر:
اگر شاه را شاه بودی پدر،/ به سر می‌نهادی مرا تاج زر.
اگر مادرش شاهبانو بدی،/ مرا سیم و زر تا به زانو بدی!
عربلری‌ده کوچومسه‌یه‌رک شؤیله دئر:
ز شیر شتر خوردن و سوسمار،/ عرب را به جایی رسیده است کار،
که تاج کیانی کند آرزو،/ تفو بر تو ای چرخ گردان! تفو!
آنجاق کاشغارلی مثبت ملی شعور یانیندا، اوجا بیر دینی غرورا صاحیبدیر. ملّتینه اسلاما خدمت اؤلچوسونده ده‌گر وئرمکده‌دیر. فضیلت، تقوا و مردلیگی عرق ایله ده‌گیشمه‌مکده‌دیر. حتی کیتابینی کندی ملّتی‌نین دیلی دیشیندا بیر دیلله قلمه آلمیشدیر. اثرینی یازارکن، افسانه‌وی قهرمانلاری سؤز قونوسو ائده‌رک جایزه آلماقدانسا، اینجه‌له‌دیگی اؤلکه‌لری آدیم- آدیم دولاشاراق گئرچکچی تثبیتلرده بولونمانمی ترجیح ائتمیشدیر. او، قارشیلاشدیغی انسانلاردان شفاهی عرفان توپلاماق پئشینده‌دیر، بیریلری (!) کیمی پارا پئشینده ده‌گیل . . . »31
ح. م. صدیق دیوان لغات الترک اوزه‌رینه یاپیلان بوتون یایینلاری قیسساجا ده‌گرلندیرمکله بیرلیکده ایکی اثر اوزه‌رینده دقّتله دورور. بونلاردان بیرینجی‌سی «یازیلماسایدی اصلا فارسجا ترجمه‌نی بیتیره‌مزدیم» دئیه‌رک اؤیدوگو «بسیم آتالای»ین تورکیه تورکجه‌سینه چئویریسیدیر. صدیقه گؤره بو چئویری‌نین ده بعضی اؤنملی اسگیکلیکلری واردیر. اونون آتالایی اصیل تنقید ائتدیگی نقطه، کلمه‌لرین لاتین حرفلری ایله یازیمی نقطه‌سینده‌دیر. آتالای بو نقطه‌ده استانبول آغزینی اساس آلاراق، q, ə و x حرفلری ایله تمثیل ائدیلن سسلری گؤسترمه‌گی اهمال ائتمیشدیر. صدیق ترجمه‌سینده بو نقطه‌لری اکمال ائتدیگینی سؤیلر.32
بیلیندیگی کیمی دیوان، عربلره تورکجه اؤیره‌تمک مقصدی ایله یازیلمیشدیر. بونون اوچون اثرین مقدمه‌سی و آچیقلامالاری هپ عربجه‌دیر. یئنه بو اوزدن، ماده باشلاری، عرب سؤزچولوک گله‌نه‌گینه گؤره، سیرالانمیشدیر. تورکجه کلمه‌لر عربجه کلمه صینیفلاندیریلمالارینا (همزه‌لی، سالیم، شدّلی، اوچلو، دؤردلو و غیره) و وزنلره گؤره تاسارلاناراق (سؤز گلیشی یازدی فعلی وزنینده) عینی وزنده‌کی کلمه‌لر بیر باشلیق آلتیندا توپلانمیشدیر. کلمه‌لر کندی ایچینده ایسه، آلفابه‌سیراسینا قونموشدور33 بو نقطه‌ده تورکجه کلمه‌لری عربجه‌یه بنزه‌تمک صورتی ایله یاپیلان آچیقلامالاری گره‌کسیز بولان آتالای:«بوتون بو اوزون اوزادییا سؤیله‌نن شئیلر تورکجه‌میزی زورلا عربجه‌یه بنزه‌تمک غیرتیندن ایره‌لی گلمیشدیر. عربجه حرفلرین یازیلیشینا گؤره اویدورولان بو قوراللارین بوگونکو یازیمیزدا هئچ بیر ده‌گری یوخدور.»34 دئر.
آیریجا احمد جعفر اوغلونا گؤره کاشغارلی اثرینده، تورک دیل و دیالکتولوژیسینه مخصوص یئنی بیر قرامر مئتودو قبول ائتمه‌میش، بالعکس صنعی بیر طرزده، کندی آنا دیلینی، عرب قرامر قوراللاری ایچه‌ریسینه سیخیشدیرماق مجبوریتینده قالمیشدیر. بو اوزدن، عرب قرامرینه واقف اولمادان، دیواندان استفاده ائتمک پک مشکل دور.35
بانارلی‌یا گؤره‌ده کاشغارلی‌نین لغتی‌نی دوزنلرکن ایزله‌دیگی یول، تورکجه‌نین سس یاپیسینا بؤیوک ضرر وئرمیشدیر. هر نه قده‌ر کاشغارلی دورونون شرطلری ایچینده بونو یاپماق زوروندایدی ایسه ده اونون آچدیغی بو جیغیر ایله تورک دیلی‌نین کندی سسیندن، کندی وصفلریندن، حتی کندی استقلالیندان بیر شئیلر غیب ائتدیگی آچدیقدیر.36 صدیق بو گؤروشلره قاتیلماز و سؤز قونوسو دورومو، کاشغارلی‌نین پارلاق ذکاسی ایله ده‌گیشدیریلمه‌سی زور تورکجه قرامری، دونیانین ان زنگین دیللریندن بیر اولان عربجه‌نین یاپیسینا بنزه‌تدیگینه، بؤیله‌جه خارق العاده و بشر اوستو بیر ایش باشاردیغینا اینانماقدادیر.37
سانیریز صدیقی بو ترجمه‌نی حاضرلارکن، ان چوخ اوزن قونو، ایرانلی آراشدیرماچی «دبیر سیاقی»نین 1996 ایلینده دیوان حاققیندا یاپدیغی اسگیک و غیر علمی چالیشمادیر. بونا گؤره مذکور آکادمیسینین ترجمه‌سی، عربجه متنین کندیلرینه اویولماقسیزین قاریشیق و آخیجیلیقدان اوزاقدیر. کلمه‌لرین سس اؤزه‌للیکلرینه رعایت‌سیزلیک، بعضی ماده‌لرین آتلانماسی، اؤرنکلرین یازیلماماسی و فارسجا قارشیلیقلاردان اویومسوزلوق کیمی ندنلر ایله چالیشما، فارسجا بیلنلر اوچون داهی قوللانیلماز بیر حالدادیر. صدیق، سؤز قونوسو چالیشمانین بونون‌دا اؤته‌سینده توتار سیزلیقلار داشیدیغینا دقّت چکه‌رک شؤیله دئر:«بونون‌دا اؤته‌سینده، بیلیمسل آراشدیرما مئتودلارینا اویولمامیش، گویا قومیت‌چی‌لیک آدینا «اوشاق کیمی عینادلار» پئشینده قاچمیشدیر. اؤرنه‌گین، بوگون ایران خلقی‌نین اؤنملی بیر بؤلومونون دیلی اولان آذربایجان تورکجه‌سی‌نین «زور ایله بنیمسه دیلدیگی» افتراسیندا بولونموشدور.»38
باشقا بیر اؤرنک وئرمک گره‌کیرسه، کاشغارلی‌نین قبری اوزه‌رینده‌کی عرب حرفلی اویغور تورکجه‌سی متنلرینه «اویغور فارسجاسی» دئین سیاقی‌نین بو افاده‌لرینی، صدیق شؤیله ده‌گرلندیریر:«شعرلر، اویغور تورکجه‌سی خطی و دیلی ایله‌دیر. اویغور فارسجاسی ایله ده‌گیل. انسانلیق تاریخی اویغور فارسجاسی آدی ایله بیر دیل یادا یازی تورو وجود گتیریلمیش ده‌گیلدیر. تورکجه یئرینه فارسجا لفظی‌نین گتیریلمه‌سی اگر مطبعه خطاسی ده‌گیل ایسه، عوامی قاندیریجی کؤیلو قورنازلیغی و اوشاق کیمی حرص ایله اورتایا قونان بیلیمسل بیر دوشمنلیک اولمالیدیر.»39
سون اولاراق بیلیندیگی کیمی بسیم آتالای دیوان لغات الترکون هر هانگی بیر دیله چئوریلمه‌سی اوچون: عربجه‌نی و عربجه‌نین دیل قوراللارینی بیلمک، تورکجه‌نین دوغو- باتی دیالکتلرینی اسکی و یئنی شکیللری ایله تانیماق، بیر چوخ اسکی و یئنی کیتابا صاحیب اولماق، روسجا، آلمانجا کیمی دیللری بیلمک، عجله ائتمه‌ییب صبرلی اولماق، تورکجه ایله ایللرله اوغراشمیش اولماق و بونلاردان زیاده، بو یولدا عشق و سئوگی صاحیبی اولماق گیبی شرطلر اؤنه سوره‌ر.40 صدیق روسجا و آلمانجا بیلمک دیشیندا، بوتون شرطلره حائز اولدوغونو آناق بونون یانیندا دیوانین چئوریلمه‌سی اوچون، بخارا عربجه‌سی ده ایی بیلمه‌سی‌نین یوخاریداکی شرطلره اکلنمه‌سی دوشونجه‌سینده‌دیر.41
3. مترجمین فارسجا اوسلوبو
حسین م. صدیق دیگر اثرلرینده‌ده گؤرولدوگو کیمی، ایران آکادمیک دونیاسیندا، ساده، آخیجی و قیسا جمله‌لری ایله مشهور بیر آکادمیسیندیر. او، مدرن فارسجانی اولدوقجا باشاری ایله قوللانان بیر آکادمیسیندیر.42 صدیقین دیوان چئویریسینه مدرن فارسجادا کلمه قوللانیمی آچیسیندان باخدیغیمیزدا ان چوخ دقّت چکن نقطه چوخ یئنی فارسجا کلمه قوللانیمیدیر. ایران اسلام انقلابیندان سونرا مدرن فارسجادا آرتان بو اگیلیم، گونوموز ایران گنجلیگی‌نین چوخ رغبت ائتدیگی بیر اگیلیمدیر. بونو گؤز اؤنونه آلان صدیقین قوللاندیغی بعضی یئنی فارسجا کلمه‌لره اؤرنک وئرمک گره‌کیرسه: در هم ریختگی (= قاریشیقلیق، دوزه‌نسیزلیک، ص 20)، تک نگاری (= درنیلمه‌سینه توم یؤنلری ایله بیر قونودا یازما، ص 26)، سخت باوری (= اینانیلماسی زور، ص 32)، واژه‌پژوهی (= کلمه بیلیم، ص 34)، گویش‌شناسی (= لهجه بیلیم، ص 38)، پدیدآورنده (= مؤلف، ص 24)، پژوه‌نگاری (= بیلیمسل یازیچیلیق، ص 26)، سازه‌شناسی (= یاپی بیلیم، ص 42)، بازپسین (= سونونجو، ص 50)، بازپردازی (= بورجلولوق، ص 55)، باورپژوهی (= اینانج بیلیم، ص 57)، خون گرایی (= عرقچیلیق، ص 60)، سر هم بندی (= دقّت‌سیزلیک، ص 62) . . . وس.
صدیق، چئوره‌سینده مزاحی بیر کیشلیک ایله بیلیم آدامی‌دیر. اؤزه‌للیکله بیلیمسل قونولاردا قصدی یادا بؤیوک بیر دقّت‌سیزلیک و بیلگی‌سیزلیک سونوجو خطا یاپانلارا قارشی آلایجی بیر اوسلوب ایله دولاشیر. اؤرنه‌گین دبیر سیاقی‌نین فارسجا چئویریسینده عربجه افاده‌لره یئنه عربجه قارشیلیقلار بولماسی غریبسه‌مه‌‌سی باییندا شؤیله دئییر:« . . . دیوانین متنیندن داها زور و آنلاشیلماز بؤیله یوزلرجه قارشیلیقلا ایرانلی اوخویوجو اوچون نشر ائدیلمیشدیر. بو قارشیلیقلارین چوخو، کاشغارلی‌نین بخارا عربجه‌سینده‌کی افاده‌لریندن اولوب، بوگون عربلره داهی غریب گلمده‌دیر!»
یئنه سیاقی‌نین کلمه‌لره یانلیش قارشیلیقلار وئریرکن، ایدئولوژیسینی نئجه‌ده ایشین ایچینه قاتدیغینی گؤسترمک اوچون بو آلایجی اؤرنکلری وئریر:«پارس کلمه‌سی قاپلان دئیه آنلاملاندیریلیر. گئرچکده دیواندا بو کلمه یالنیز وحشی حیوان دئیه قارشیلانمیش . . . سیاقی تات (عجم)ی فارس دئیه آنلاملاندیردیقدان سونرا، بونا ایرانین فارس دیللی تبعه‌سی صفاتینی اکله‌میش. سانکی بو اصطلاح، کاشغارلی زامانیندا پهلوی رژیمینجه وئریلمیش!»43
سونوچ
تورک دیل تاریخی، تورک فولکلورو، تورک ادبیاتی و تورکجه‌نین کلمه خزینه‌سی ایله گلیشیمی حاققیندا ان اؤنملی قایناقلاردان بیری اولان دیوان لغات الترک باشدا تورکیه تورکجه اولماق اوزه‌ره اویغور، اؤزبک و قازاق تورکجه‌لری ایله انگلیزجه و قسماً آلمانجایا داها اؤنجه ترجمه ائدیلمیشدیر. شبهه‌سیز فارسجایا چئویریسی ایله بیرلیکده دیوان، چوخ گئنیش اوخوجو و آراشدیرماجی کیتله‌سینه اولاشمیشدیر.
سؤز قونوسو چئویری‌نین ان اؤنملی طرفلریندن بیری، حسین م. صدیق کیمی تاریخی تورکجه‌یه، بخارا عربجه‌سینه و مدرن فارسجایا حاکیم بیر آراشدیرماچی طرفیندن یاپیلمیش اولماسیدیر. صدیق بو چئویریسی ایله ساده‌جه چاغداش فارس اوخوجوسونا آخیجی بیر چئویری قازاندیرمامیش، عین زاماندا، ایراندا بعضی چئوره‌لرده وار اولان تورک دیلی و کولتورونه قارشی اولومسوز طورلارا دا بؤیوک بیر ضربه وورموشدور. کندیسی‌نین‌ده بلیرتدیگی کیمی ساده‌جه تورک کولتورو اوچون ده‌گیل، بوتون بیر اسلام مدنیّتی، حتّی انسانلیق اوچون باها بیچیلمز بیر اثر اولان دیوان لغات الترک ـون دبیر سیاقی کیمی غیر آکادمیک فیکیرلره صاحیب آراشدیرماچیلارجا ایرانلی اوخوجویا سونولماسی، بؤیوک بیر علمی فاجیعه اولموشدور.
بو کیمی چالیشمالاردان فایدالانان ایرانلی اوخویوجونون تورک دیلی و کولتورو حاققیندا اولومسوز قناعتلره صاحیب اولماسی قاچینیلمازدیر. ایشته صدیق بؤیوک بیر سوروملولوق دویغوسو ایله عربجه، تورکجه و فارسجایا حاکیم بیر آراشدیرماچی اولاراق کولتورلر آراسی ایلیشکیلر آدینا اؤنملی کؤپرو اولوشدورموشدور.
او، بسیم آتالای ترجمه‌سی و دیگر ترجمه‌لرده‌کی فونتیک یانلیشلیقلارا ده‌گینه‌رک بیر چوخ اوخوما خطاسینی دوزه‌لتمیش، بؤیله‌جه مورفولوژیک آراشدیرمالارا قاتغیدا بولونموشدور. اونون ترجمه‌سینه یازدیغی یاخلاشیق یئتمیش صحیفه‌لیک گیریش، هم دیوان حاققیندا یاپیلان توم چالیشمالارین گنل بیر ده‌گرلندیریلمه‌سی همده اؤنملی تثبیتلر ایچرمه‌سی باخیمیندان چوخ قیمتلیدیر. صدیق اؤزه‌للیکله تورک کولتورونون ده‌گیشیک یانسیمالاری، فارسجا- تورکجه ایلیشکیلری، کاشغارلی‌نین شخصیتی ایله اثری حاققیندا گؤزدن قاچان نقطه‌لر و کاشغارلی- فردوسی قارشیلاشدیرماسی ایله کولتور- ادبیات تاریخیمیزه نوت دوشوله‌جک اؤنملی ده‌گرلندیرمه‌لرده بولونموشدور.
دوقتور اسرافیل باباجان
آنکارا- غازی اونیورسیته‌سی
سون نوتلار
1. اثرین قلمه آلینیش تاریخی حاققیندا دورلو تئوریلر وارسا دا، ان یایغین قبول، بحث ائدیلن بو تاریخلر آراسیندا یازیلما احتمالیدیر.
2. احمد بیجان ارجیلاسون، ایلک مسلمان تورک دؤولتلرینده دیل و ادبیات، تورکلر، ج. 5، آنکارا، 2002، ص. 773.
3. مصطفا س. قاچالین، دیوان‌الغات‌التورک، ت د و اسلام انسیکلوپئدیاسی، ج. 9، استانبول 1994، ص. 447.
4. احمد بیجا ارجیلاسون، آ.ج. م.، ص 775.
5. مصطفا س. قاچالین، آ. ج. م.، ص 449.
6. بسیم آتالای، دیوان‌الغات‌التورک، ج. 1، آنکارا، 1998، ص. 21-19.
7. مصطفا س. قاچالین، آ. ج. م.، 449.
8. حسین محمدزاده صدیق، دیوان‌الغات‌التورک ترجمه‌سی فارسی. تبریز، 1384/ 2004. ص. 19.
9. ح. م. صدیق، 1324/1945 ایلینده تبریزین سرخاب محلّه‌سینده متدیّن و عالیم بیر عائله‌نین چوجوغو اولاراق دونیایا گلمیشدیر. باباسی محمود بئی‌دیر. ایلک اؤگره‌نیمینی تبریزده تاماملادیقدان سونرا اورتا اؤگره‌نیم ایللرینده تبریزده دؤورون مشهور عالیملریندن مرحوم وقایی مشکوکِ تبریزی، میرزا غلام حسین و میرزا عمران گیبی شخصیتلردن قرآن، فقه و اسلام فلسفه‌سی گیبی درسلر اوخوموشدور. اورتا تحصیلینی ده تبریزده تاماملایان صدیق 1342/1963 ایلینده لیسانسی بیتیره‌رک تبریز چئوره‌سینده خوی اؤگره‌تمنلیگینه باشلامیشدیر. ایرانا باغلی گونئی آذربایجانین بحرانلی گئچن بو ایللرینده صدیق، پهلوی رژیمی‌نی فارس عرق‌چی‌لیگینه دایانان پولیتیکالارینا قارشی آنا دیلی اولان تورکجه‌یی و تورک کولتورونو مدافعه ائتمیشدیر. آراشدیرماجی بو دؤنمده بؤلگه‌یه عائد بیر چوخ فولکلوریک درله‌مه یاپما امکانی بولموشدور. آنجاق رژیمین باسقیلاری نه‌دن ائیله بیر چوخ کز گؤز آلتینا آلینمیش و چالیشمالاری یاریم قالمیشدیر. 1344/1965 ایلینده تبریز اونیورسیته‌سی فارس دیلی و ادبیاتی بؤلومونده عائد اولان صدیق، ایمدی ایران، ارمغان و راهنما گیبی درگیلردن آذربایجان دیل و فولکلورونو تانیدان مقاله‌لر یازمیشدیر. 1347/ 1968 ایلینده تبریزده هنر و اجتماع آدلی تورکجه ـ فارسجا هفته‌لیک بیر درگی نشریدیر. آنجاق درگی پهلوی رژیمینجه قاپاتیلاراق صدیق آلتی یا گؤز آلتیندا دوتولور. 1968 ایلینده استانبول اونیورسیته‌سی ادبیات فاکولته‌سی تورک دیلی و ادبیاتی بؤلومو حاضیرلیق اؤگره‌نجی‌لیگینه قبول ائدیلیرسه ده، رژیم طرفیندن کندی‌سینه اؤلکه دیشینه چیخما اذنی وئریلمز، ح. م. صدیق 1972/ 1978 ایللری آراسیندا یایین فعالیّتلرینه دوام ائده‌ر. بو دؤنه‌مده‌کی چالیشانلاری آذربایجان ادبیات و فولکلورونو فارسجا تانیتان چالیشمالاردی. یئنه بو ایللرده تهران اونیورسیته‌سی فارس ادبیاتی بؤلومونده یوکسک لیسانسی‌نی تامالار. ایران ایسلام دؤوروندن سونرا، تبریزه دؤنه‌رک «آزادلیق و یولداش» درگیلرینی چیخاریر. بیر مدت سونرا بو درگیلرین ده قاپاتیلماس ایله تکرار قاتیب چالیشمالارینا باشلار. 1981 ایلینده 7 آذربایجان یازارلار کنگره‌سی‌نه دعوت ائدیلیر و باکویه گئدیر. بیر کاچ آی سونرا استانبولا گله‌رک اسکی تورک دیلی آلانیندا دکترایا باشلامیشدیر. آینی ایل ارزروم اونیورسیته‌سی طرفیندن آذربایجان ادبیاتی اوزه‌رینه آراشدیرمالار یاپماق ایچین دعوت ائدیلمیشدیر. صدیق، 1983 ایلینده دکترا تئزینی تاماملایاراق ایرانا دؤنور. ایراندا آکادمیک چالیشمالاریندا دوام ائده‌ن صدیق، فردوسی‌نین یوسف ایله زولیخاسی‌نی، مولانانین تورکجه شعرلرینی ایلک تورکجه یوسف و زولیخا مثنوی‌سی اولان خواجه علی خوارزمی‌نین مثنوی‌سی‌نی و صائبین بعضی شعرلری‌نین شرحلری‌نی یایینلامیشدیر. الآن ایراندا بیر چوخ اونیورسیته‌ده تورک دیلی و ادبیاتی ایله اسکی فارسجا درسلری اوخودان صدیق، 62 عدد تألیف و ترجمه اثرین صاحیبی‌دیر (حسین محمدزاده صدیقین حیاتی و چالیشمالاری حاققیندا گئنیش بیلگی ایچین باخینیز: امیر چهره‌گشا «ائل قایغیسی»، تهران 1383/ 2003؛ مهندس محمدرضا کریمی «ائلیمیزین آجیان یاراسی»، تهران 1381/2001؛ مهندس لیلا حیدری «فرجام تاریخ بنیاد آذربایجان‌شناسی»، تهران 1381/ 2001؛ مهندس امید نیایش «دکتر صدیق و هویت آذربایجان»، تهران 1381/ 2001.)
10. حسین م. صدیق، آ. گ. اِ.، ص. 63.
11. حسین م. صدیق، آ. گ. اِ.، ص. 62.
12. حسین م. صدیق، آ. گ. اِ.، ص. 62.
13. حسین م. صدیق، آ. گ. اِ.، ص. 63.
14. حسین م. صدیق، آ. گ. اِ.، ص. 64.
15. حسین م. صدیق، آ. گ. اِ.، ص. 65-64.
16. حسین م. صدیق، آ. گ. اِ.، ص. 65.
17. حسین م. صدیق، آ. گ. اِ.، ص. 66.
18. حسین م. صدیق، آ. گ. اِ.، ص. 23 و 18.
19. حسین م. صدیق، آ. گ. اِ.، ص. 21 و 19.
20. حسین م. صدیق، آ. گ. اِ.، ص. 19.
21. حسین م. صدیق، آ. گ. اِ.، ص. 45.
22. حسین م. صدیق، آ. گ. اِ.، ص. 55-54.
23. حسین م. صدیق، آ. گ. اِ.، ص. 67. بیزیم بو عسگری شرطلردن یالنیزجا ایکی‌سینه صاحب اولماقلا بیر درگه‌رلندیرمه یازیسی قلمه آلمامیز البته بیرآز جاهیل جسارتیدیر.
24. حسین م. صدیق، آ. گ. اِ.، ص. 35.
25. حسین م. صدیق، آ. گ. اِ.، ص. 33.
26. حسین م. صدیق، آ. گ. اِ.، ص. 34.
27. حسین م. صدیق، آ. گ. اِ.، ص. 37.
28. عثمان فیکری سرت کایا «سون بولونان بلگه‌لر ایشیغیندا کاشغرلی محمود حاققیندا یئنی بیلگیلر»، دیوان‌اللغات‌التورک بیلگی شؤلنی، آنکارا، 1999، ص. 130.
29. بسیم آتالای، آ. گ. اِ.، ص. 13.
30. حسین م. صدیق، آ. گ. اِ.، ص. 25.
31. حسین م. صدیق، آ. گ. اِ.، ص. 47.
32. سوز قونوسو لغتلر حاققیندا گئنیش بیلگی ایچین باخینیز: یوسف اؤز، «تاریخ بویونجا فارسجا تورکجه سؤزلوکلر»، یایینلانمامیش دکترا تئزی، اوسبه، آنکارا، 1996.
33. حسین م. صدیق، آ. گ. اِ.، ص. 48-47.
34. نهاد سامی بانارلی، «رسیملی تورک ادبیاتی تاریخی»، سی. آی.، استانبول 1987، ص. 253.
35. احمد بیجان ارجیلاسون، آ. گ.م.، ص. 778.
36. اگر شاهین باباسی شاه اولسایدی، باشیما تاج قویاردی. آننه‌سی ده شاه قاری‌سی اولسایدی، دیزلریمه قده‌ر منی آلتین و گوموشه باتیریردی.
37. دوه سوتو ایچیب سورونگن یئمکله آرپائین طالعی اؤیله بیر یئره اولاشتی کی او شیمدی سلطنت صاحیبی اولما ایستیر. توکوره‌ییم سنه دؤنک فلک توکوره‌ییم سنه!
38. حسین م. صدیق، آ. گ. اِ.، ص. 61.
39. حسین م. صدیق، آ. گ. اِ.، ص. 17.
40. احمد بیجان ارجیلاسون، آ. گ. مِ.، ص. 775.
41. بسیم آتالای، آ. گ. اِ.، ج. دو، ص. 364.
42. احمد جعفراوغلو، «تورک دیل تاریخی»، ج. دو، استانبول 1974، ص. 21.
43. نهاد سامی بانارلی، آ. گ. اِ. ج. یک، ص. 253.
44. حسین م. صدیق، آ. گ. اِ.، ص. 66.
45. حسین م. صدیق، آ. گ. اِ.، ص. 22.
46. حسین م. صدیق، آ. گ. اِ.، ص. 29.
47. بسیم آتالای، آ. گ. اِ.، ج. یک، ص. 36.
48. حسین م. صدیق، آ. گ. اِ.، ص. 63-62.
49. ح. م. صدیقین آنا دیلی آذری تورکجه‌سی‌دیر. او، بونون هئچ بیر یئرده گیزله‌مه‌سی و بوندان غرور دویار. ذاتاً اثرلری‌نین بیر قسمی ده، عرب حرفلی آذری تورکجه‌سی متینلریندن عبارتدیر. آنا دیلی و اؤز کولتورویله غرور دویان صدیق شؤیله‌دیر: «انسانلیق کولتورونون گلیشمه‌سینده پارلاق بیر یئری اولان بیر تورکلر، دونیا اؤلکه‌لری‌نین بیر چوخونا اتکی ائتمیش مقبول حیات طرزی تب‌لیگی، غئیرتی و معنویاتینا صاحبیز، بونون یانیندا گئنیش بیر میتولوژی وارلیغینا دا صاحب اولور.»
باخینیز: حسین م. صدیق، آ. گ. اِ.، ص. 56.
50. حسین م. صدیق، آ. گ. اِ.، ص. 19 و 22.