محمد داوریار اردبیلی
بؤیۆک سؤز اوستالاری، ادیب، شاعر و صنعتکارلارین یارادیجیلیغی تکجه خلقین شعوروندا و تاریخینده حیاتینی دوام ائتدیرمیر. عینی زاماندا علمی ـ اجتماعی فکرده ده یاشاییر. اونلارین ارثی دُوردن ـ دُوره، مرحله‌دن مرحله‌یه علمی تدقیقاتین موضوعونا چئوریلیر، یئنی گؤزله اوخونور و دورون اجتماعی معنوی مسئله‌لری موقعیندن اؤیره‌نیلیر. کلاسیک ادبی ـ مدنی ارث هئچ وقت تۆکنن ده‌گیل. هر سونراکی نسل بو معنوی ـ بدیعی ثروتده دۆشۆندۆرۆجۆ فکرلر تاپیر.
کلاسیک ادبی ـ مدنی ارثین توپلانیلماسی، سیستم‌لشدیریلمه‌سی، علمی نشری و اؤیره‌نیلمه‌سی، ان واجیب وظیفه‌لردندیر. صدیقین بو ساحه‌ده گؤردۆگۆ ایش، توپلادیغی تجربه، او درجه چوخ جهتلی، مرکب و زنگین‌دیر کی معاصر ادبیات شناسلیق قارشیسیندا اونون کئچدیگی تکامل یولونو خصوصی اؤیره‌نمک وظیفه‌سی دایانماقدادیر. بو ضرورت البته کلاسیک ارثین داها دریندن، داها یوکسک علمی ـ تنقیدی سویه‌ده تدقیقینه احتیاج‌دان ایره‌لی گلیر.
ادبیات، بحث ائتدیگی دُورون اجتماعی حیاتی‌نین مهم حادثه و مِیللرینی، اجتماعی و معنوی ـ اخلاقی مسئله‌لرینی انعکاس ائتدیردیگی اۆچۆن؛ فلسفه، تاریخ، تربیت و سایر علم ساحه‌لری ده اونو، اؤز موضوعلاری داخلینده تدقیق ائدیرلر. بونونلادا ادبیات یالنیز گؤزه‌للیک ثروتی کیمی ده‌گیل، همده سیاسی ـ اقتصادی فکر خزینه‌سی اولان زنگین ثروت کیمی قیمتلندیریلیر. بئله‌لیکله کلاسیک صنعتکارلارین یارادیجیلیغینا کلّی یاناشماق تدقیقاتین اساس مزیتلریندندیر.
صدیقین ادبی تدقیقاتی‌نین اساس خصوصیتلری:
1ـ کلاسیک ادبی ارثه قیمتلی بدیعی ثروت کیمی قایغی‌کش و طلبکار مناسبت، ادبیات و اینجه صنعت اثرلری‌نین ملّی ثروت کیمی درکی، ادبی ـ بدیعی حادثه‌لرین قیمتلندیریلمه‌سینده ملّی معیارلارا جدّی عمل اولونماسی ضرورتی صدیق تدقیقاتی‌نین مهم علامتلریندندیر.
«صدیق»؛ قیمتلی، مثل‌سیز بدیعی ده‌گه‌رلی ادبی ارثیمیزین ملّتیمیز اۆچۆن معنوی منبع، مدنی ثروت اولاراق قورونماسی و نشری‌نین ان واجب ایش اولدوغونو داها دریندن درک ائده‌ن، اونون اهمیتینی هامیدان چوخ و هر طرفلی ایضاح ائتمه‌گین ضروریلیگینی قید ائده‌ن عالِم ـ ادیبلریمیزدن‌دیر. بئله‌لیکله او فعالیتلرینی ملّی کلاسیک ادبی ارث اطرافیندا سون درجه تمرکزلشدیرمیشدیر.
2ـ کلاسیک ادبی ارثین زنگین‌لیکلرینی، ادبی ـ بدیعی ده‌گه‌رلرینی، تاریخی ـ مدنی اهمیتینی دیل‌شناسلیق تحلیللرله، ادبی ملاحظه‌لرله بدیعی اوسلوبدا یازییا آلماق، هم معلوماتین و همده ماراقلی موضوعلارین اورژینال تقدیماتی.
3ـ کلاسیکلرین یارادیجیلیغی‌نین مونوقرافیک اؤیره‌نیلمه‌سی.
4ـ اونلارین اثرلری‌نین علمی تنقیدی نشری.
5 ـ کلاسیکلریمیزین دُنیا ادبیاتی ایله علاقه‌سی، اونلارین باشقا خلقلرین مطبوعاتیندا اؤیره‌نیلمه‌سی، خارجی اؤلکه‌لرده تدقیقی و نشری‌نین تاریخی.
6 ـ ادبی ـ تنقیدی ملاحظه‌لرین ادبی اساسلاندیریلماسی و علمی و منطقی ثبوتلار و دلیللرله تجهیز ائدیلمه‌سی، دقتی ادبی ـ بدیعی یارادیجی‌لیغین چتین‌لیکلرینه و تحلیل اولونان اثرین قوتلی ـ کیفیتلی، ضعیف و قصورلو طرفلرینه جلب ائتمه‌سی، کلاسیکلرین شعرلرینده‌کی دولاشیق و مرکب مضمونو آچماق، درین معنالار، فلسفی فکرلر و اینجه حکمتلری تفسیر.
7 ـ تدقیق ائتدیگی موضوعلار باره‌ده فکر سؤیله‌میش عالِملره استناد ائتمک، علمی ـ منطقی دلیللرله اونلارین موقعلرینی تنقیده توتماق و مباحثه‌لره آیدینلیق گتیرمک اۆچۆن اساس وئرمک، زنگین دلیللر اساسیندا اؤز فکرینی تصدیقلمک.
8 ـ عمومیتله هر اثرینه، هر جۆمله‌سینه هر کلمه‌سینه انتظاملی، جدّی، وجدانلا، و تجربی یاناشان تدقیقاتچی مؤلفدیر. اونون یارادیجیلیغیندان گؤتۆرۆلمۆش هر هانسی صحیفه‌دن بیر سؤز چیخارسان، ناقصلیک یارانار، هارمونییا و طبیعیلیک پوزولار. اثرلرینده آرتیق سؤز اولماز. دۆشۆنجه‌لرینی اثرلرینه یۆکلمز، مقصدی چوخ آیدین و بیر معنالی اولار، حقیقته خدمت ائده‌ر.
9 ـ آراشدیردیغی موضوعلارین مختلفلیگی، گئنیشلیگی، تدقیقاتچی‌نین حدودسوز ماراغی، ادبی مانورلاری، یورولمازلیق و عنادکارلیقلا یوغرولموش ایش اصولو، تدقیق اوسلوبو، مخصوص دۆشۆنجه طرزی و نهایت ادبی ـ علمی عمومی‌لشدیرمه‌لری‌نین ایناندیریجی‌لیغی و علمی‌لیگی ادبیات و دیلچیلیک عالمینده چوخلو اوغورلارلا نتیجه‌لنمیش.
10 ـ ملّی ـ مدنی، ادبی ـ بدیعی، علمی اجتماعی حادثه‌لری بۆتۆن مرّکبلیگی ایله درک و شرح ائتمک استعدادی، یۆکسک یازی و مکمل افاده مدنیّتی ایله اونون ادبیات شناسلیق و عالِم اوسلوبونو معین ائده‌ن مهم خصوصیتلردیر کی، مؤلفین دئمک اولار کی هر اثرینده علمی ـ تنقیدی مقاله‌لرینده‌ده اؤزۆنۆ گؤستریر.
11 ـ قلمه آلدیغی مطلبلرده ملّی غرور حسی، یورد سئوگیسی، ادبی ـ مدنی ارثه سون‌سوز محبت، مسئولیت، علمی ـ ادبی حساسلیق و مناسبت قاباریق شکیلده اؤزۆنۆ بروز ائتدیریر. اثرلری درینلیگی، علمی‌لیگی، ملّی‌لیگی و تاریخی‌لیگی اعتباریله، یئنی‌لیگی، یۆکسک نظری سَویه‌سی و ادبی طراوتی ایلن اوخوجولاری اؤزۆنه جلب ائدیر.
12 ـ عمومیتله دیلیمیز، ادبیاتی‌میز، تاریخ و مدنیتیمیزله باغلی اونون اثرلرینده، اوخوجونو حیرت‌لندیرن کفایت قدر معلومات، قایناق، علمی ـ ادبی مطلب وار. مطالعه‌چی ایسته‌دیگی ادبی ـ عمومی معلوماتی، لازم اولان منبعلری، اونون نه اینکی بۆتۆن یارادیجیلیغیندان، حتی بیر اثریندن آلیب اؤیره‌نه بیلر.
13 ـ او هئچ وقت سندلر و قیدلری ساده‌جه قلمه آلان، کتابدان گلن معلوماتی، باشقالارین یازیلارینی عیناً تکرار ائده‌ن، اثر و مؤلف باره‌ده قوروجا معلومات وئره‌ن بیر تدقیقاتچی اولمامیش‌دیر، تحلیل ائتدیگی اثرین موضوعسو ایله علاقه‌دار مهم اجتماعی، سیاسی، مدنی و اخلاقی مسئله‌لر قالدیرمیش، یئنی ـ یئنی تکلیفلر ایره‌لی سۆرمۆش، اوخوجویا دۆشۆنمک اۆچۆن علاوه فکری مطلب وئرمیش، اونون قارشیسیندا یارادیجیلیق وظیفه‌لری قویموشدور. سایسیز ـ حسابسیز سپه‌لنمیش معلوماتی و داغینیق مطلبلری توپلاییب هامی‌نین استفاده ائده بیله‌جه‌گی وضعیته گتریب، اؤز کشفلری، ادبی علمی نائلیتلری ایله منسوب اولدوغو خلقی دُنیایا تانیددیریب.
14 ـ دیلیمیزین ان قدیم تاریخینه واقعی و علمی ـ تاریخی قیمت وئره‌ن، ادبی دیلیمیزین اوسلوبلاری‌نین تکامل مرحله‌لری حدودلارینی معین‌لشدیرن، آذربایجان دیلی‌نین تۆرک کؤکلۆ دیل اولماسینی بیر داها تصدیق‌له‌ین، اونون اساس تکامل یوللارینی و مرحله‌لرینی، مُدرکلیکله، علمی ـ نظری اسالارلا ایزله‌یره‌ک سون سوز دئیین علمی مناسبت بسله‌ین و پئشه‌کارجاسینا تدقیقی ایله مشغول اولان ادیب ـ عالِملردن بیری‌دیر.
15 ـ مرکب دیل تاریخی‌نین مسأله‌لری‌نین حلّی اۆچۆن گاه مختلف دُورلرده یارانمیش ادبی اثرلرین دیلینی آراشدیریر، گاهدا چوخ مهم نتیجه‌لر الده ائتمک اۆچۆن کؤک بیلیم تدقیقات آپاریر. بعضاً ده سس بیلیم و دیل بیلگیسی تاریخی‌نین اؤیره‌نیلمه‌سی ایشینی دوام ائتدیریر.
16 ـ اثرلری‌نین هئچ بیرینده بیر ـ بیرینی تکرار ائده‌ن، بیر ـ بیرینه ضد گئده‌ن ملاحظه‌لر سؤیله‌مه‌میش، کفایت قدر ییغجام علمی اساسلی فکرلر ایره‌لی سورور، اؤز حؤکمۆنۆ وئره‌رک (دۆشۆنجه‌لرینی افاده ائده‌رکن) آرتیق سؤز ـ سؤال دوغوراجاق فکره دئمک اولار کی یئر قویمور، اولدوقجا دقیق ـ دولغون دۆشۆنجه‌لر افاده ائدیر.
17 ـ ادبی تدقیقاتی‌نین نظری گئنیشلیگی، علمی تحلیلی درینلیگی، تدقیقات ساحه‌لری‌نین وسعتی، مختلف علمی نقطه‌ی نظرلردن تدقیق ایشینه یاناشماق ایلن، ادبیات تاریخی ساحه‌سینده فعالیتی ایله، ادبیات شیناسلیغی مضمونجا، مفکوره‌جه اهمیتلی درجه‌ده زنگینلشدیرمیش، کلاسیک ادبی ارثین تدقیقی و نشری اۆچۆن، ملّی ـ مدنی دموکراتیک ایده‌آللارین تکامل و یاییلماسیندا، بوللو عقلی امک، انرژی، زحمت و تۆکنمز نظری قوه صرف ائتمیشدیر.
18 ـ قدرتلی قلمی، دولغون نثر دیلی، معلومات یۆکلۆ یازیلاری، زنگین علمی ـ ادبی گؤرۆشلری، فلسفی ملاحظه‌لری، علمی نظریه‌لری، یازی مدنیتی، معنا دولو افاده‌لری ایله نئچه ـ نئچه سؤز و ادبیات عاشیقلارینا یازیچی، صنعتکار و شاعرلرین یارادیجیلیغینا تأثیر گؤسترمیش، اوندان الهام آلیب، یازیب ـ یاراتماغا هوسلنمیش ایشلرینی دوام ائتدیرنلرین سایی، گۆنۆ گۆندن چوخالمیش.
19 ـ مونوقرافییا و مقاله‌‌لری‌نین علمی کیفیتی، آنلاشیقلی اوسلوبو، آیدین دیلی، درین تحلیلی و منطقی ایله، اؤزۆندن قاباقکی تدقیقات تجربه‌سیندن، فایدالانماقلا، آذربایجان ادبیاتی‌نین کلاسیکلری‌نین اثرلری باره‌ده فکرلری، ادبی تحلیللری ایله اوخوجولارا نظری حاضرلیق، دقیقلیک و علمی آیدینلیق وئرمیش عموم ادبی- دیلچی جریانا تکان وئرمیش مثبت تأثیر گؤسترمیشدیر.
20 ـ تدقیق ائتدیگی موضوعلار باره ده فکر سؤیله‌میش عالِملره استناد ائدیر، علمی منطقی دلیللرله اونلارین موقعلرینی تنقیده توتور و مباحثه‌لره آیدینلیق گتیرمک اۆچۆن اساس وئریر. زنگین مطلب‌لر اساسیندا اؤز فکرینی تصدیقله‌ییر.
21 ـ دیلچی عالِمده، ادبیات‌شناس دا، فیلسوف دا معین بیر مسئله باره‌سینده اصل حقیقتی اۆزه چیخارتماقدان اؤترۆ مختلف منبعلری آراشدیریر، سندلر، دلیللر سئچیر، اونلاری صاف چۆرۆک ائدیر و نهایت مقایسه‌لر آپاریر، مقایسه یولو ایله دئییلن فکر و اوندان دوغان نتیجه، داها علمی و ایناندیریجی اولور.
22 ـ دُنیا ادبی تجربه‌سیندن معلوم‌دور کی، بؤیۆک صنعتکارلارین اکثریتی آز و یا چوخ درجه‌ده ادبی ـ نظری فکر یارادیجیلیغی ایله ده مشغول اولموش، استعدادلارینی بو جهت ده ده سینامیشلار. بدیعی سؤز اوستالاری‌نین ادبی جریانداکی موقعلری‌نین مختلفلیگی ادبی ـ نظری گؤرۆشلری‌نین موضوع دایره‌سی‌نین و تأثیر گۆجۆنۆن ده مختلفلیگینی تعیین ائدیر.
23 ـ بیرده ائله صنعتکارلار وار کی، اونلار بدیعی ـ علمی یارادیجیلیقلارینی، فاصله وئرمه‌دن یاناشی بیر ـ بیرینه قووشموش شکیلده دوام ائتدیریر، ادبی ـ نظری یارادیجیلیقلارینی عمومی فعالیتلری‌نین آیریلماز، عضوی ساحه‌سینه چئویریرلر. بئله صنعتکارلار چوخ زمان اؤز ادبی یارادیجیلیقلاری‌نین زنگین تجربه‌سیندن استفاده ائدیر، تدقیقاتلارینی شخصی بدیعی یارادیجیلیق زمینینده آپاریرلار کی بو دا اونلارین گؤرۆشلرینه خصوصی بیر تزه ـ ترلیک و یئنی‌لیک علاوه ائدیر.
ایران آذربایجانیندا ادبی ـ تنقیدی و علمی فکرین تکاملۆنده گؤرکملی خدمتلری اولان «صدیق»، محض بئله یازیچی، عالِم، ادیب، صنعتکار و سؤز اوستالاریندان‌دیر. صدیقین یازیچی عالِم کیمی ان مهم فرقلندیریجی خصوصیتی اوندادیر کی، او هر ایکی یارادیجیلیق ساحه‌سینی (یعنی ادبی ـ بدیعی و علمی ـ نظری ساحه‌لری) عینی سویه‌ده و عینی آردیجیللیقلا، عینی وطنداشلیق غرورو و آمالی ایله دوام ائتدیریر. بو ایکی ساحه «صدیق» فعالیتلرینده بیر ـ بیرینه تأثیر گؤستره‌ن مستقیل یارادیجیلیق ساحه‌لری کیمی یاشاییرلار.
24 ـ اونون تدقیق ائتدیگی ساحه گئنیش، موضوعلاری مختلف‌دیر. ادبیاتین بۆتۆن نوعلری ادیبین تحلیل هدفینه چئویریله بیلیر. بو غِیری محدودلوق موضوعلارین تاریخینه، دُورونه عائد ـ ان قدیم دُورلردن، شفاهی خلق ادبیاتی یارادیجیلیغیندان باشلامیش بو گۆنه قده‌ر، زمان گئنیشلیگی، موضوع رنگارنگ‌لیگی ایسه عالِمین ادبی گؤرۆشلری‌نین معنوی وحدتینه، باخیش ثابیتلیگینه خلل گتیرمیر. عالِمین ادراکیندا هر کلاسیک اؤز دُورۆنۆن یئتیرمه‌سی، محصولو کیمی تقدیم و معرفی ائدیلیر. بو باخیش هر دُورۆن تاریخی محدودیتینی همین شرایط ده یاشاییب یارادان کلاسیکه نقصان توتماغی رد ائدیر. دئیمی اجتماعی ادبیات شناسلیغین بیر چوخ مدعالارینا واقعی صنعت موقعیندن آتش آچماغا امکان وئریر. اصلینده بو ائله بیر آچاردیر کی اونونلا کلاسیکی اؤز محیطی، اجتماعی ـ فلسفی جریانلار، خلق حیاتی و روحو ایله علاقه‌لندیریر. عالِمه هر کلاسیکین خلقی‌لیگینی، یئنیلیک‌چیلیگینی معاصرلیگینی آیدینلاشدیرماغا کؤمک ائدیر. بئله طلبلرله او کلاسیک معنوی ارثه یاناشیر. هر کلاسیکین اؤزۆنه مخصوصلوغونو مئیدانا چیخاریر.
25 ـ اؤز اوخوجوسونو تۆرک دُنیاسی ادبی فکری‌نین یئنیلیکلری سویه‌سینده ساخلایا بیلیر، بونونلا ملّی ادبی ـ نظری فکرین تکاملونه یاردیم ائدیر. ادبی ارثی قیمتلندیرمکده، اونون تاریخی معاصر اهمیتینی معین‌لشدیرمکده و صنعته باخیشدا، صدیق، ادبی معیاری، علمی پرینسیپلری اساس توتور.
26 ـ ادبی حادثه و ادبی شخصیته تاریخی یاناشماق، اونلاری یاراندیغی دُورۆن اجتماعی ـ مدنی و ادبی طلبلری چرچیوه‌سینده آراشدیرماق، دُورۆن عموم ادبی شرایطینی اساس گؤتۆرۆب ادبی ارثین مترقی و مرتجع دۆشۆنجه خصوصیتلرینی آراشدیرماق، هر هانسی مطلبین اؤز دُورۆنده خلق حیاتی و مقدراتی ایله نه درجه‌ده باغلی اولماسی، خلق حیاتینی هانسی سویه و چرچیوه‌ده احاطه ائتمه‌سی، ادبی شخصیتین بو ساحه‌ده نه درجه فداکارلیق گؤسترمه‌سی، باشقا سؤزله، هر هانسی ادبی مطلبده خلقی‌لیگین هانسی خصوصیتلرله نئجه اۆزه چیخدیغینی آیدینلاشدیرماق، ادبی مطلبین ملّی ـ بشری سنّتلرله علاقه‌سینی تعیین ائدیب اونون یئنی‌لیگینی، ادبی حیاتداکی موقعینی آچماق.
27 ـ ادبی شخصیت نه اؤیره‌نیب؟ یئنی نه گتیریب؟ فایدالی نه قویوب گئدیب؟ بو مسئله‌لری حل ائده‌رکن مؤلف ایده‌یالیلیق، فورما و مضمون، بدیعی صنعتکارلیق، حیاتدا و صنعت ده گؤزه‌للیک کیمی مسئله‌لره داها اطرافلی دقت یئتیریر. بو اۆچ اساس تدقیق اصولو ایلن یعنی(ادبی حادثه و شخصیته تاریخی یاناشماسی [ادبی ـ بدیعی حادثه‌نی تاریخی تحلیله جلب ائتمک]، یازیلارین خلق حیاتی و زمانه ایله نه درجه‌ده باغلیلیغی و ملّی ـ بشری، سنت و قایدا ـ قانونلارلا علاقه‌سی‌نین تعیین ائدیلمه‌سی) و س. بۆتۆن بونلار صدیقه امکان وئریر کی، کلاسیک ادبی ارثین حقیقی قیمتین وئرسین، تحلیللرینده دۆزگۆن نتیجه‌لره گلسین.
28 ـ کلاسیک ارثی، معاصر ادبی جریانی ان دقیق قیمتلندیرن ادبیات شناسلاردان بیری کیمی، ان واجب ادبی ـ مدنی مسئله‌لرله، منتظم مشغول اولموش، دیل و ادبیاتیمیزی اگریلیکلردن، تحریفلردن قوروماغا، محافظه ائتمه‌گه خصوصی فعالیت و جان‌فشانلیق گؤسترمیش، ضررلی یاد گؤرۆش و آنلاییشلارلا مبارزه ائتمیش، ادبی مسئله‌لری دریندن ایضاح و اونلارین علمی ـ تنقیدی تحلیلینی وئرمیشدیر.
29 ـ ادبیاتین مهم مسئله‌لرینی شرح ائده‌ن اونلارلا مقاله‌سی، بؤیۆک ادبی ـ مدنی شخصیتلره حصر ائدیلمیش تدقیقاتی، علمی ـ ادبی امه‌گی و اجتماعی ـ مدنی فعالیتی آذربایجان ادبیاتینی شهرتلندیرمیش، اونون بین‌الملل سویه‌یه قالخماسینا و بؤیۆک دنیا ادبیاتی ایله بیرلشمه‌سینه کؤمک ائتمیشدیر.
30 ـ آذربایجان کلاسیک ادبیاتی‌نین اؤیره‌نیلمه‌سی، اونون اساسلی علمی تدقیقاتا جلب ائدیلمه‌سینده ادبیات شیناسلیغین نظری (تئوریک) و عملی (پراکتیک) اساسلاری‌نین، ادبی ـ بدیعی تدقیقاتین مئتودولوژیک (روشمندانه) مسئله‌لری‌نین معین‌لشدیریلره‌ک سیستم‌لشدیریلمه‌سینده ادبیاتچی، دیلچی، یازیچی و شاعرلرین یئتیشدیریلمه‌سینده، روزنامه‌چیلیک و سایر ساحه‌لرده اونون اؤزۆنه مخصوص خدمتلری، شرفلی اوغورلاری وار.
31 ـ علمی ـ ادبی یازیلاریندا وطن و تورپاق اوغروندا دؤیۆنن بیر اۆره‌گین ایستی‌سی دویولور، حق سسی ائشیدیلیر، تفکّر گۆنشی‌نین ایشیغی گؤرۆنۆر.
32 ـ یوردون تاریخینی، مدنیت و ادبیاتینی سئومه‌ین یاخشی ادبیاتچی اولا بیلمز. «صدیق» اؤز یوردونو سئوه‌ن و درک ائدن ادبیاتچیلاردان‌دیر. بو بؤیۆک وطنداشلیق محبتی‌نین نتیجه‌سیدیر کی، اونون تکباشینا ادبی فعالیتلری سانکی بیر نسلین سسینی، سؤزۆنۆ بیرلشدیریر. بو ادبیاتا بؤیۆک ایده‌آل و مقصدله خدمت ائتمک ایسته‌ین اصل تدقیقاتچی یولودور.
33 ـ درین و دقیق علمی تحلیللری، تنقیدی قیدلری، نظری ملاحظه‌لری، ادبی جریانی دقتله ایزلمک، اوندا باش وئره‌ن یئنیلیکلری تئزلیکله گؤرۆنمه‌گه تشبّث ائتمک «صدیق» ادبی ـ بدیعی فعالیتی‌نین تعیین ائدیجی خصوصیتلریندن‌دیر. او یاریم عصر عینی فعاللیقلا، عینی آردیجیللیقلا، عینی مسئولیت و انرژی ایله، علم، ادبیات و اینجه صنعتله مشغول اولموش، ادبی تأثیرینی، علمی نفوذونو، تنقیدی ـ تدقیقی قابلیتینی و ملّی ـ مدنی شخصیتینی حس ائتدیرمیشدیر.
بیر ادبیاتچی کیمی معلوم حقیقتلری، دئییلمیش فکرلری تصدیق و تکرار ائتمک یولو ایله گئتمیر. بیر فکر بیر رأی اونا نقصانلی، غیری منطقی گؤرسندی‌می، او تئزلیکله اؤز اعتراضینی بیلدیریر.
34 ـ ادبیاتی علمی ـ تاریخی تدقیق شیوه‌سینه جلب، آغیر نظری فعالیتلر طلب ائده‌ن احاطه‌لی و گئنیش برنامه ایله تدقیقات ایشلرینه باشلاماق، تدقیقی ـ ادبی حرکاتا تکان وئرمک، علمی ـ منطقی اوسلوبلارا و محکم قایدالارا اساسلاناراق، یۆکسک تدقیقاتچی‌لیق ایشی نمایش ائتدیرمک، مختلف عصرلرده یارانمیش ادبی نمونه‌لری تدقیق ائتمکله اونلاین فنی ـ ادبی ده‌گه‌رین دریندن درک ائدیب قلمه آلماق، دیل و ادبیاتین گئنیش امک توتوملو آپاریجی ساحه‌لری ایله مشغوللوق، علمین و صنعتین ماهیتی‌نین عالِم‌جه‌سینه ادراکی، جان جوهرینی عقلی امه‌گه (ذهنی فعالیته) صرف، خلقین اجتماعی ـ مدنی یولونو دقیق، منطقی و دۆزگۆن قاوراماق، ها بئله علم و صنعتی یاراتماق سرّلرینه دریندن بلدلیک. ادبی حادثه‌لری دقیق قیمت‌لندیرمه‌گه میل، ادبی فاکتلاری احاطه‌لی و علاقه‌لی اؤیره‌نمه‌یه هوس، بۆتۆن بونلار عالِمین علمی ایشی‌نین ساغلام ایده‌یا خطیله ایره‌لی‌لمه‌سیندن خبر وئریر.