در جلسه معرفی نسخه خطی نویافته دده قورقوت در ایران عنوان شد:
نسخه سوم دده قورقوت میراث ایرانی است.
دکتر حسین محمدزاده صدیق، استاد زبان های فارسی و ترکی دانشگاه های ایران، مولف و مصحح صدها اثر ایرانی در جلسه ای که برای معرفی نسخه نویافته دده قورقوت درایران برگزار شده بود، گفت: اخیراً نسخه‌ی جدیدی در شرح حالات و مناقب دده‌قورقود در تهران یافت شد که علی رغم آن که این‌جانب روگرفتی از آن را در اختیار مسئولان سازمان میراث فرهنگی گذاشتم و شرح مبسوطی نیز دراین باب نوشتم، لیکن هنوز وقعی ننهادند و برعکس در یکی ازکشورهای همسایه در سطح وسیعی انتشار یافت و این اثر ایرانی نیز مصادره گردید.
در جلسه ای که از طرف انجمن ادبی صابر؛ تشکل غیردولتی آذربایجانی ها در فرهنگسرای اشراق و با حضور بیش از یک صد نفر از علاقمندان و متخصصین نسخ خطی ، آثار تاریخی و زبان و ادبیات فارسی و تر کی آذربایجانی برگزار شده بود، دکتر حسین محمدزاده صدیق؛ استاد دانشگاه، محقق و مترجم رسمی قوه قضاییه، مهندس علیرضا صرافی؛ محقق و مصحح، دکتر مرتضی مجدفر؛ روزنامه نگار، نویسنده و پژوهشگر و مهندس ولی محمد خوجه؛ کاشف نسخه خطی دده قورقوت حضور داشتند.
دکتر مرتضی مجدفر برگزاری این همایش از طرف انجمن ادبی صابر را نقطه عطفی در فعالیت های این انجمن ادبی آذربایجانی ها دانست. این پژوهشگر کشورمان نیز بر اهمیت نسخه خطی نویافته اشاره کرده و خواهان توجه مسئولین مربوطه به آن شد.
شایان ذکر است در این مراسم با حضور دکتر حسین محمدزاده صدیق، مهندس علیرضا صرافی و آقای اکبر صالحی از آقای ولی محمد خوجه تقدیر شد.
دده قورقوت کیست؟
دکتر حسین محمدزاده صدیق، استاد دانشگاه و دده قوروت پژوه ایرانی در جلسه ای که به منظور معرفی نسخه خطی جدید یافت شده دده قورقوت تشکیل شده بود، گفت: ده‌ده‌قورقوت یکی از اولیاء به حساب می‌آید که طبق روایات تذکره‌ها و کتب تاریخ در نود سالگی به دیدار پیامبر‌گرامی اسلام نایل شده است. خواجه رشیدالدین فضل‌الله همدانی در کتاب « تاریخ اوغوز و ترکان» بحث مبسوطی در این باب کرده و او را دانای قوم اوغوز و مبلغ اسلام در میان آنان بر شمرده است. گذشته از کتاب فوق، درکتاب« دُرر التیجان» و نیز در تذکره‌ی« نسائم المحبه» اثر امیر علیشیر‌نوایی و نیز کتاب‌های« شجره‌ی تراکمه» و « سلجوق‌نامه» به تفصیل در مناقب و کرامات وی بحث شده است. گذشته از متون فارسی، در میان ترک زبانان ایرانی و در آذربایجان و همچنین میان برادران ترکمن صحرا نیز روایات و حکایات و لطایف و نصایح این شخصیت تاریخی وجود دارد.
تاکنون دو نسخه خطی در جهان از دده قورقوت یافت شده بود
دکتر حسین محمدزاده صدیق توضیح داد: در اوایل قرن حاضر دو نسخه‌ی خطی حاوی دوازده فقره داستان حماسی از حالات پهلوانان مسلمان اوغوز که با کافران می‌جنگیدند و بتخانه‌ها را به مسجد تبدیل می‌کردند، در کتابخانه‌های درسدن آلمان و واتیکان پیدا شد که در همه‌ی این داستان‌ها دده‌قورقود به عنوان پیر معنوی ظاهر می‌شده و رزمندگان مسلمان را دعا می‌کرده است. این دو نسخه از سوی متخصصان و زبانشناسان بارها چاپ شده و چندبار نیز به زبان فارسی ترجمه شده است.
نسخه سوم دده قورقوت در تهران یافت شده است
این استاد دانشگاه با اشاره به نسخه جدید یافت شده دده قورقوت گفت: اخیراً یک نسخه‌ی جدیدی نیز در شرح حالات ومناقب دده‌قورقود در تهران یافت شد که علی رغم آن که این‌جانب روگرفتی ازآن را دراختیار مسئولان سازمان میراث فرهنگی گذاشتم و شرح مبسوطی نیز دراین باب نوشتم، لیکن هنوز وقعی ننهادند و برعکس در یکی ازکشورهای همسایه در سطح وسیعی انتشار یافت و این اثر ایرانی نیز مصادره گردید
استاد زبان و ادبیات فارسی و ترکی دانشگاه های ایران، گفت: مناقب و مقامات‌نویسی و تقریر‌نگاری یکی از سنت‌های حسنه‌ی جاری در تمدن اسلامی‌ـ ایران بوده است که پس از وفات هر یک از اولیا از سوی علاقه‌مندان وی به قلم می‌آمده است. مثلا بعد از وفات ابوسعید ابی‌الخیر، کتاب اسرار‌التوحید و چند کتاب دیگر در حالات او نوشته شد و یا پس از رحلت مولانا جلال‌الدین کتاب مناقب‌العارفین و چند اثر دیگر تألیف گردید.
دکتر حسین محمدزاده صدیق ادامه داد: برخی از این اثار به جای نام گردآورندگان، به سبب اهمیت و قداست صاحب مناقب به نام او معروف می شد. چنان که دو‌کتاب عزیز نهج البلاغه و تحف العقول به نام مولای متقیان معروف شده است در حالی‌که گردآورندگان و تدوین‌کنندگان این دو‌کتاب غیر از مولا‌علی(ع) هستند و یا کتاب اربعین مجلسی که از سوی یکی از علاقه‌مندان علامه مجلسی با تقریر‌نگاری از منابر و مواعظ ایشان تدوین شده است. به جای مؤلفِ کتاب به نام مجلسی معروف گشته است.
ویژگی های نسخه ایرانی دده قورقوت
استاد زبان و ادبیات فارسی و ترکی دانشگاه های ایران که تاکنون صدها کتاب توسط ایشان تالیف و یا تصحیح و منتشر شده است، ادامه داد: نسخه‌ی خطی اخیر نیز چنین ماهیتی دارد. این رساله‌ی کم‌حجم و پُر ارزش از سوی یکی از شیعیان اوایل دوره‌ی حکومت صفویان و شاید اندکی پیش از قیام شاه اسماعیل صفوی در تبریز و یا یکی از جاهای نزدیک به این شهر تألیف شده است. نسخه‌ی خطی سرشار از مواعظ ادعّیه و مطالب مربوط به تبلیغ معارف شیعه است و هر صفحه از آن 14سطر دارد و به خط زیبای نستعلیق ایرانی نگاشته شده است. این اثر را این جانب در30 بخشی سازه‌بندی کرده‌ام که هر بخشی از آن در موضوع خاصی با انشایی بسیار سهل و ممتنع و سرشار از صنایع ادبی و نکات بدیعی به صورت نثر و نظم نگاشته شده است.
او ادامه داد: کتابی‌که در اوایل قرنِ حاضر در آلمان و واتیکان یافت شده عنوان«کتاب دده‌قورقود علی‌لسان طائفه‌ی اوغوزان» نام دارد. اما صفحه‌ی نسخه‌ی نو یافته مفقود شده است و فعلا این اثر مجهول المؤلف بشمار می‌رود.
دکتر صدیق گفت: با توجه به اینکه مناقب‌نویسی و تقریر‌نگاری در میان مسلمین سبب زنده نگهداشتن نام و یاد اولیا دین و یکی از وسائط تبلیغ معارف اسلام بوده است، توجه به این گونه کتاب‌ها از اهّم وظایف ما بشمار می‌رود. این جانب را ولی محمد‌خوجه یکی از مجموعه‌داران محترم ساکن شهر‌ِگنبد قابوس از وجود این نسخه‌ی خطی‌که آن را از دستفروشی در تهران خریده بود مطلع ساخت و با سعه‌ی صدر جهت مطالعه و تحقیق در اختیارم گذاشت که از این جهت خود را رهین منت او می‌دانم.
از ولی محمد خوجه قدردان هستیم
این استاد دانشگاه که مراحل تصحیح این کتاب را به پایان رسانده و آن را آماده نشر کرده است، گفت: این جلسه صرفا جهت قدر‌دانی از نیّت خیر ایشان تشکیل شده است. امیدوارم مسئولان میراث فرهنگی به اهمیت موضوع پی ببرند و امکانات دولتی برای نشر و معرفی این اثر عزیز اسلامی و ایرانی را فراهم آورند.
یک رویداد بزرگ فرهنگی در ایران
مهندس علیرضا صرافی، محقق و پژوهشگر معاصر کشورمان نیز در این نشست تخصصی گفت: کشف یک روایت متفاوت شامل یک داستان و بیش از بیست قطعه شعر از داستان های دده قورقوت طی ماه های اخیر در ایران یک رویداد بزرگ فرهنگی بود که به تعبیر استاد کریم مشروطه چی یک معجزه است.
علیرضا صرافی ادامه داد: پرفسور محرم ارگین، محقق برجسته کتاب دده قورقوت می گوید که اگر کتاب دده قورقود را در یک کفه ترازو قرار دهیم و سایر آثار ادبیات کلاسیک ترکی را در کفته دیگر، باز کفه ای که در آن کتاب دده قورقود قرار دارد، سنگینی خواهد کرد. اکنون یک داستان و بیست و چند شعر که همگی با یافته های قبلی متفاوتند، یافته شده اند که عینا در کفته دده قورقود علاوه می شوند و ثقلت و سنگینی آن را دو چندان خواهد کرد.
این پژوهشگر معاصر کشورمان ادامه داد: قراین بسیاری وجود دارد که می توان استنباط کرد، این کتاب در آذربایجان نوشته شده است. گفته می شود سال ها در یک خانواده منسوب به قاجار نگهداری می شده و چند ماه پیش توسط یک هموطن فرهیخته ترکمن خریداری شده و اکنون در کتابخانه شخصی او در کنار دهها جلد کتاب خطی دیگر نگهداری می شود.
علیرضا صرافی گفت: داستان های حماسی و سروده های دده قورقود در زمان قدیم طبق سنت های شفاهی از استاد به شاگرد واز پدران و مادران به فرزندان خویش سینه به سینه منتقل می شده است و ریشه آن در اعماق تاریخ قبایل ترکان اوغوز ( شامل ترکان غرب یا ترکان آناتولی، ترکان ایران و قفقاز، شامل آذربایجانی ها و ترکان عراق، عجم و ترکان قشقایی و خراسان و ترکمانان و غیره ) است.
کشف اخیر متعلق به ترکان ایران است
صرافی تاکید کرد: کشف اخیر متعلق به ترکان ایران است.
او با بیان اینکه تاریخ تدوین اثر طبق شواهد موجود به اوایل دوره صفویه مربوط است ، توضیح داد: در برخی اشعار گرایش و هواداری آشکاری به حضرت علی (ع) وجود دارد که ایدوئولوژی حاکم بر نیمه اول دوران سلطنت صفوی هاست. او گفت: در این کتاب چند اصطلاح به کار رفته که در ادبیات پیشا صفویه به کار نمیرفت. همچون "چرخجی" که به معنای مسئول پرتاب نیزه و کشیدن کمان با استفاده از چرخ است.
مهندس علیرضا صرافی ادامه داد: همچنین در متن کتاب نام طایفه " ذوالقدر" برده شده که در زمان شاه اسماعیل صفوی همراه با یازده ایل و طایفه ترک موسوم به قزلباش ها به یاری شاه اسماعیل آمدند. او گفت: شواهد فوق نشان می دهد که زمان تدوین کتاب اوایل دوره صفوی بوده است. اما اصل آن شاید مربوط به قرن ها پیشتر است که طبق سنت شفاهی و همسوی با تحول مذهبی و تطور لهجه وی مختصر تغییراتی یافته است.
مهندس علیرضا صرافی ادامه داد: هرچند اغلب پژوهشگران زبان به کار رفته در داستان های دوازده گانه ( نسخه درئسدن) را حد واسطی بین زبان های آذربایجانی و شیوه های موجود در آناتولی می دانند. اما زبان این اثر نشانگر دوری بیشتر از شیوه های رایج در عثمانی و نزدیکی هرچه بیشتر با ترکی آذربایجانی است.
او گفت: اگر بخواهیم تعیین کنیم مابین لهجه های شمالی و جنوبی آذربایجانی کدام ها در این اثر تفوق بیشتر دارند، چنانچه پرفسور احمد بئجان ارجیلاسون نیز می گوید، ارجحیت با زبان ترکی آذربایجانی است.
علیرضا صرافی درباره جغرافیای نسخه ترکمن صحرا گفت: از 97 نام مکان که ثبت شده است، 61 نام در اراضی تاریخی آذربایجان قرار داد. 6 نام جغرافیایی فعلا برای ما نامکشوف است، 31 نام در سایر جای های جهان ( به جز اراضی آذربایجان ) قرار دارند.
این اثر از زبان یک اوزان آذربایجانی در دوره صفوییه تحریر شده است
این پژوهشگر معاصر ایرانی گفت: با توجه به یافته های فوق به این نتیجه می رسیم که این اثر از زبان یک اوزان آذربایجانی در اوایل دوره صفوی به رشته تحریر در آمده و واریانت آذربایجانی یک دستان حماسی و چندین سرود از سروده های منسوب به دده قورقود است.
صرافی ادامه داد: ایرانی بودن این اثر ترکی وجه ممیزه آن است، هرچند که این یک اثر بومی از ترکان ایرانی اعم از آذربایجانی و قشقایی و غیره است. اما در عین حال یک ثروت فرهنگی مشترک برای تمامی ترکان جهان است.
مهندس صرافی ادامه داد: جالب اینکه تاکنون سهم دانشمندان ایرانی در پژوهش روی آن نیز چشمگیر بوده است. از سه کتاب منتشره در ترکیه به جز یکی که آقای دکتر متین اکیجی کار کرده اند، مولف دو اثر دیگر ایرانی هستند. یعنی دکتر یوسف آزمون، سارا بهزاد، شهروز آق آتابای، نعمت اله یعقوبی و ناصر شاهگلی.
این اثر به زودی در ایران منتشر خواهد شد
مهندس علیرضا صرافی تاکید کرد: همزمان آقای دکتر حسین محمدزاده صدیق نیز کتابی تهیه نموده اند که متن آن را در اختیار موسسه ائل بیلیمی قرار داده اند تا مورد استفاده قرار گیرد. او گفت: موسسه ائل بیلیمی نیز طبق یک موافقت نامه با آقای خوجه اقدام به تشکیل یک هیئت علمی 15 نفره نموده و نتیجه کار خویش را طی یک ماه آتی به انجام رسانده و آماده چاپ خواهد کرد.
در ایران تنها NGO ها اهمیت این نسخه را منعکس کردند
مهندس علیرضا صرافی گفت: در ترکیه خبرگزاری های رسمی و دولتی و دانشگاه ها و موسسات و نهادهای علمی با هیجان وصف ناپذیری درباره این اثر برنامه های معارفه، مصاحبه و بزرگداشت و غیره برگزار می کنند و اخبار مربوطه را منتشر می سازند.
او ادامه داد: در ایران تنها شبکه های مجازی بودند که خبر را به نحو گسترده ای منتشر ساختند و NGOهایی همچون موسسات ائل بیلیمی در تبریز، میراث در گنبد کاووس و اخیرا انجمن ادبی صابر در تهران مراسمی در حق این اثر برگزار کردند و البته چند مجله و روزنامه محلی مطالبی درباره آن نوشتند.
او گفت: جای دارد که همه حافظ این میراث فرهنگی پدرانمان باشیم و آنرا به مثابه یک اثر مهم به هموطنان خویش و به مردم جهان بشناسانیم.
مهندس علیرضا صرافی گفت: جای دارد هر سال مراسم و سمپوزیوم هایی در تبریز و سایر شهرهای آذربایجان و تهران و گنبدکاووس در مورد کتاب دده قورقود برگزار شود.
او ادامه داد: من به سهم خود، از همتی که جناب آقای محمد خوجه در تهیه و محافظت از اثر مذبور نموده اند، تشکر می کنم و همچنین از انجمن ادبی صابر به خاطر اهمیتی که این موضوع داند، تشکر می کنم.
آقای ولی محمد خوجه نیز دراین همایش گفت: اهمیت این نسخه خطی را در ملاقات با دکتر صدیق و هم اکنون در این همایش و پیش تر از این در تبریز متوجه شدم. تاکنون نمی دانستم که این نسخه خطی از چه اهمیتی برخوردارست و میراث ایرانیان محسوب می شود. او نیز بر انتشار آن در ایران تاکید کرد و از همکاری مشترک با موسسه ائل بیلیمی و دکتر حسین محمدزاده صدیق در این رابطه خبر داد.
همچنین در این همایش منصور طبری، غفار اخگر و صوفی راد، سه شاعر ترکمن حاضر در برنامه شعرهای ترکمنی خواندند که با استقبال حاضرین مواجه شد.
گالری تصاویر
