روز قلم و اشعار منسوب به حضرت علی (ع)
روز چهاردهم تیرماه، در اساطیر مشرق زمین متعلق به سیاره‌ی عطارد (=تیر) دانسته شده است. این سیاره کاتب و نویسنده‌ی ستارگان آسمان شمرده می‌شود، این سیاره بر فلک دوم قرار دارد و علم و عقل متعلق به او است.
مولانا گوید:
عطارد را همی گفتم به فضل و فن شدی غره،
قلم بشکن، بیا بشنو پیام نیشکر باری
نظامی نیز فرماید:
دبیر عطارد منش را نشاند،
که بر مشتری زهره دانه فشاند.
عطارد در قلم مسمار کردی
پرند زهره بر تن خار کردی.
در اساطیر ترکی این سیاره نماد «ادب، کیاست، فهم و فراست، اهلیت، درایت، بلاغت، نقش و رسم کتابت» است.
عطارد آنا، یازیبدیر، ائدیب جبینینی وصف،
او خط که لوح جمالیندا گؤرونور قمرین.
نسیمی گوید:
بویوردو شاه مردان شیر یزدان
اؤزون بیلنی یارلیغاز اوغانیم.
عطارد طبعیمیز، بو گؤی بو زهره،
اورکدیر شمس و خورشید ثباتیم.
انجمن قلم ایران در سال ۱۳۸۱ این روز را به عنوان روز قلم پیشنهاد کرد که از تصویب شورای عالی انقلاب فرهنگی گذشت. این روز را به اهل قلم متعهد کشورمان و همه‌ی مردمان ایران تبریک می‌گوییم.
به همین مناسبت ضمن تبریک روز قلم، به عنوان تحفه‌ای، گزارشی از مراسم رونمایی از کتاب «ترجمه‌ی منظوم ترکی دیوان منسوب به حضرت علی (ع)» را که در تاریخ پنجم خرداد ۱۴۰۰ برگزار گردید به شرح ذیل به علاقه‌مندان تقدیم می‌گردد.
عطر امیرالمؤمنین علی(ع)
در
فرهنگسرای امید
دکتر حسین محمدزاده صدیق محقق، شاعر، نویسنده و مترجم متون و آثار مذهبی شیعه در زبان ترکی، مانند: آذربایجانین شهید عالیملری، تشریح و محاکمه در تاریخ آل محمد(ص)، اصول عقاید (5 جلد)، سیره ی معصومین (14 جلد)، چهل حدیث (14 جلد)، عارف سالک (در شرح حال آیت الله قاضی طباطبایی)، آثار امام خمینی (مانند وصیت نامه، منشور روحانیت، نامه به گورباچف، دیوان امام و ... ) و ترجمه ی قرآن مجید و صحیفه سجادیه و ... این بار با کتاب «برگردان منظوم ترکی دیوان منسوب به حضرت علی(ع)» خدمت خود را عرضه کرد.
روز چهارشنبه پنجم خرداد ۱۴۰۰ از سوی کتابخانه ی امام خمینی(ره) در فرهنگسرای امید وابسته به سازمان فرهنگی - هنری شهرداری تهران مراسم رونمایی از این کتاب عزیز برگزار شد. در این مراسم نورانی که به عطر نام امیرالمؤمنین آغشته بود، دکتر خلیل پروینی استاد ادبیات عرب دانشگاه تربیت مدرس، آقای بابا محمدی مدیر انتشارات اسوه، دکتر مرتضی مجدفر سردبیر ماهنامه ی «شوق تغییر» و دکتر اسماعیل تاجبخش استاد ادبیات فارسی دانشگاه علّامه طباطبایی به بیان عظمت کار این استاد بی نظیر و محقق معارف دینی در زبان ترکی پرداختند و چاپ و نشر این کتاب را تبریک گفتند.
گفتنی است که این کتاب ارزشمند اول بار در تبریز توسط انتشارات قالان یورد در سال 1398 چاپ شده و چاپ دوم آن را مؤسسه ی انتشاراتی اسوه در قم به عهده گرفته است.
دکتر پروینی در سخنرانی خود به اهمیت تحقیق در کلمات و ابیات بازمانده و منسوب به حضرت علی(ع) اشاره کردند و نکته های مهمی در این زمینه را باز شکافی نمودند و گفتند که «استاد صدیق در تحقیقات ترکی بی نظیر هستند و آثار کلیدی زبان و ادبیات اسلامی در ترکی را مانند دیوان نسیمی، فضولی، نباتی و غیره محققانه کار کرده اند.»
آقای دکتر تاجبخش ضمن برشمردن ویژگی های ترجمه ی استاد صدیق با نکته سنجی موارد خاصی را متذکر شدند و گفتند: «اگر من کاره ای بودم، یک دانشگاه و یا دانشکده به اسم ایشان می کردم و یا پیکره ی ایشان را برپا می ساختم.»
آقای دکتر مجدفر از اهمیت تألیف و ترجمه ی کتاب های مذهبی معارف شیعه توسط دکتر صدیق سخن گفتند و ویژگی بلاغی و ادبی ترجمه ترکی اشعار منسوب به مولای متقیان را برشمردند.
پس از رونمایی از کتاب و تقدیم هدایا مانند قرآن و نهج البلاغه به سخنرانان، دکتر صدیق ضمن تشکر از مسئولان فرهنگسرا و استادان سخنران گفتند:
«خدا را شکر می کنم که سبب شدم امروز چند ساعتی فضای این مکان علمی و فرهنگی با عطر نام حضرت امیر معطر گردد.»
ایشان در متن مقاله ی سخنرانی خود که فرصت خواندن همه ی آن را نداشتند نوشته اند:
«وقتی می گوئیم دیوان اشعار حضرت علی(ع)، به این معنا نیست که آن حضرت مانند مثلاً سعدی و حافظ شاعری پیشه داشتند و شعر می ساختند. اصلاً و ابداً چنین چیزی در هیچ سند تاریخی و ادبی وجود ندارد. بسیاری از علما هم شاعری را دون شأن معصومین(ع) می دانند. اما آن چه از مدارک و اسناد تاریخی به دست می آید، این است که پیروان و دوستداران امام علی(ع) همان گونه که کلمات قصار و خطبه ها و مواعظ آن حضرت را گردآوری کرده اند، در اندیشه ی گردآوری و تدوین سخنان منظوم و رجزهای میدان های نبرد آن حضرت نیز بوده اند. می دانیم که کلمات قصار و سخنان و خطبه های امام را چند نفر گردآوری کرده اند که معروف ترین آنها نهج البلاغه است و تا عصر ما چندین مجموعه حاوی اشعار و سروده های منسوب به آن حضرت نیز تدوین شده است.
در اواخر سده ی چهارم سید رضی برگزیده ای از سخنان و خطبه های حضرت علی را گرد آورد و نام آن را نهج البلاغه گذاشت. که تحقیقات ارزنده ای بر روی آن انجام گرفته و به 20 زبان ترجمه شده است در میان آن ها در کنار ترجمه های فارسی ترجمه های ترکی نیز اهمیت ویژه ای دارند که از قرن دهم برجای است مانند ترجمه ی علی غالب که کلمات حضرت علی را به صورت تک بیتی و ساوجی زاده (متوفی 738) که آن ها را بر وزن مفاعلن، مفاعلن، مفاعلن به ترکی ترجمه کرده اند.
از ترجمه های معاصر هم می توان کتاب حکمت دریاسیندان اینجیلر و ترجمه ی آقای حیدر عباسی و ترجمه آقا بالا مهدی زاده و ترجمه ی محمد میرزا محمدزاده اهل شبستر را مثال زد.
کهن ترین گردآوری سخنان مسجع مولا علی که فعلا به دست ما رسیده است از ابو عثمان جاحظ بصری (160- 255 هـ.) ادیب بارع سده ی سوم هجری است.
وی، یک صد جمله و بیت از فرمایشات امام علی را برگزید. جاحظ بیش از یکصد کتاب و رساله در علوم مختلف داشته است. رساله ای را که وی حاوی یک صد کلمه از امیرالمؤمنین بوده، رشید و طواط صاحب حدایق الحر فی دقایق الشعر در سده ی ششم به عربی و فارسی شرح کرد و آن را مطلوب کل طالب نامید. او هر کلمه از امام را در دو بیت شرح و ترجمه کرد.
نمونه: ما هَلَکَ امْرُهُ، عَرَفَ قَدرهُ
که چنین منظوم ساخته است:
هر که مقدار خویشتن بشناخت/ از همه حادثات ایمن گشت.
از مضیق غرور بیرون جست/ در مقام سرور ساکن گشت.
و یا کلمه ی معروف زیر:
المَرءُ مَخْبوءٌ تَحتَ لِسانِهِ
که چنین شرح و ترجمه کرده است:
مرد پنهان بود به زیر زبان
چون بگوید سخن، بدانندش
خوب گوید لبیب گویندش
زشت گوید سفیه خوانندش
پس از جاحظ بسیاری از پیروان و شیعیان علی علیه السلام به اندیشه ی گردآوری سخنان منظوم و غیر منظوم حضرت علی افتادند مانند آمدی معروف که مجموعه ای با بیش یازده هزار جمله و کلمات قصار حضرت علی را گردآوری کرد و غرر الحکم و درر الکلم نام داد.»
ایشان به بیان خاطره آشنایی با دیوان حضرت علی (ع) نیز پرداخته اند که شمّه ای از آن نقل می شود:
«این جانب در اواخر دهه ی سی یعنی در سال 1338 و 39 که در حوزه ی علمیه ی طالبیه ی تبریز در خدمت آقا میرزا غلامحسین هریسی به آموختن قرآن و در محضر آقا محمد حسن برهانی مرندی به آموزش کتاب جامع المقدمات از امثله و شرح الامثله و صرف میر و عوامل جرجانی و منطق کبری و شرح صمدیه مشغول بودم با کتاب دیوان المعصومین که از سوی مرحوم شیخ محمد علی مدرس خیابانی تبریزی صاحب ریحانة الادب چاپ شده بود آشنا شدم و از همان زمان می دانستم که از مولا علی سروده هایی نیز بر جای مانده است. کتاب ریحانة الادب از آن مرحوم تذکره ی فارسی گویان و ترکی سرایان جغرافیای فرهنگی ایران به شمار می رود که در 6 مجلد چاپ شده است.
در اوایل دهه ی هفتاد به هنگامی که سرپرستی بخش ترکی در بنیاد بعثت را برعهده داشتم، به سبب آن که مردم جمهوری آذربایجان از چنگ امپراتوری شوروی رسته بودند بنا بر این داشتیم که کتاب های اسلامی اولیه را به زبان ترکی انتشار دهیم. در آن سال ها پنج جلد اصول عقاید، 14 جلد سیره، چهارده جلد حدیث، برخی از آثار حکیم ملا محمد فضولی و غیره را ترجمه یا تصحیح یا تألیف کردم. یک تک نگاری در شرح زندگانی امام علی(ع) تا شهادت به ترکی نوشتم که در ده ها هزار نسخه چاپ شد، قرآن را نیز ترجمه کردم و برگردان ترکی عمّ جزء را انتشار دادم.
و در کنار این کارها به فکر ترجمه ی دیوان افتادم. بنیاد «دیوان حضرت علی(ع)» به کوشش محمد جواد نجفی را و چاپی از وزارت امور خارجه در اختیارم گذاشت. برخی از قطعات را منظوم ساختم و در هفته نامه ی سهند که هر هفته یک شماره ی 8 صفحه ای به ضمیمه روزنامه ی اطلاعات به زبان ترکی انتشار می دادم، درج کردم. اما این دو چاپ قانعم نمی کرد و خیلی برایم مفید نبود. چاپ امور خارجه در واقع تکثیر رو گرفت بد خطی از قرن دهم هجری بدون هر گونه توضیح و مقدمه و به اصطلاح فاکسیمیله بود. به چاپ نجفی هم نمی توانستم زیاد اعتماد کنم تا آن که متن و ترجمه ی فارسی و شرح دیوان از قاضی کمال الدین میرحسین معین الدین میبدی یزدی (م. 909 هـ .) چاپ شد.
او ضمن گردآوری دیوان آن حضرت به شرح آن نیز پرداخته است. وی در کتاب خود در شرح ابیات، ابتدا معانی لغات و نکات صرفی و نحوی را بیان می کند و سپس به ترجمه ی نثری ابیات به فارسی می پردازد؛ و بعد یک رباعی در مضمون بیت یا ابیات ترجمه شده، می آورد و هر گاه نیز که اشعار، اشاره به حادثه ای تاریخی دارد، حکایت آن را شرح می دهد. از این کتاب نسخه های خطی و چاپ های سنگی قدیمی موجود است که مصححان در مقدمه شان به آن ها اشاره کرده اند.»
استاد صدیق درباره ی انتساب یا عدم انتساب بعضی از اشعار به حضرت علی(ع) آورده اند:
« من، این جا مدعی نیستم هر شعری که به حضرت علی (ع) نسبت داده اند،حتماً بر زبان آن حضرت جاری شده است. چنان که دیگران هم در بررسی قطعه های منظوم این دیوان یعنی از 200 قطعه شعر الی 500 قطعه که در دیوان های گردآوری شده به امام نسبت داده شده است مرجع و مصدر برخی از سروده ها را پیدا کرده اند که امام علی (ع) هنگام سخن از آن ها به عنوان شاهد مثال استفاده کرده است و یا ابیاتی که مضمون آن ها از امام و لفظ و قالب شعر از دیگران بوده است و نظر اغلب بررسی کنندگان و علماء شیعه بر آن است با توجه به این که حضرت علی(ع) در میدان نبرد رجز می خواندند و رجز خوانی های ایشان معروف بوده است و با توجه به مضامین اخلاقی و معنوی و اندرزهای بسیار، از قطعات و ابیات که خطاب به فرزندان و نزدیکان آن حضرت سروده شده است، تعداد کثیری از این قطعات به احتمال و ظن قریب به یقین از آن حضرت است.
در سال های اخیر با بررسی و مقایسه ی تطبیقی دیوان منسوب به آن حضرت با نهج البلاغه، قرابت و نزدیکی مضامین و الفاظ و حتی گاه تکرار کلماتی در یک بیت از دیوان و جمله ای از نهج البلاغه مشاهده شده است.»
استاد صدیق درباره ی روش ترجمه ی منظوم خود گفته اند:
در برگردان ترکی اشعار مولا علی(ع) مضامین آن ها را با دقت در وزن هجایی وقفه ای و تکیه ای بسیار رایج شعر معاصر که قوشما نام دارد گنجاندم و گاه موفق شدم برخی کلمات و یا قوافی اصل عربی را نیز به ترکی انتقال دهم. مانند قطعه ی زیر:
یا مَن بدنیا اشْتَغَل
قَد غَرَّهُ طولُ الاَمَل
وَ لم یزل فی غَفلة
حتی دَنا منه الاَجل
الموتُ یاتی بغتةً
و القبرُ صندوقُ العمل.
این جانب چنین ترجمه ای از آن برساختم:
ای دونیا ایشلری مشغول ائدن کس
ای سنی آلداتمیش آرزویلا امل!
غفلت یوخوسوندان هئچ اویانمایان
بیردن حاخلار سنی یئرینده اجل.
اؤلوم گلمه گیندن خبرین اولماز،
هر قبره دئیرلر: صندوق العمل.
که در آن 6 کلمه از متن شعر اصلی منسوب به امام علی(ع) که در ترکی نیز رایج است، آمده است.
این جانب خدا را شکرگزار هستم که توفیق برگردان اشعار منسوب به آن حضرت را اعطاء فرمود و سخن قاضی کمال الدین میبدی را که در انتهای کتاب خود آورده، در این جا تکرار می کنم که گفته است:
«و هر چند که به یقین معلوم نیست که این بحر، از خاشاک شعر غیرصافی است، اگر یک بیت شعر اوست، مرا در دنیا و عقبی کافی است.»
گالری تصاویر
