بینابدان گلن سس

(مقاله منتشر شده درگاهنامه بناب‌شناسی، شماره ۱)

 

دکتر ح. م. صدیق

 

پیش گفتار

نام اصلی شهر بناب، بین ائو Binev درمعناز «هزار خانه» است که در عصر ما در رژیم گذشته، به بهانه ی روان سازی و خلاصه نویسی آن را به «بناب» تبدیل کردند. ولی هنوز هم سالمندان ساکن شهر، آن را به همان شیوه ی کهن تلفظ می کنند. به همین نام روستایی نیز در شهرستان مرند وجود داشت که در سال 1383 به شهر تبدیل شد و «بناب جدید» نامیده شد و دارای آب انبارهای تاریخی و گورستان کهن است که جزو آثار ملی به ثبت رسیده است.

در آذربایجان و سوی های آن نام‌هایی از این دست در گذشته تاریخ حکومت های ترک در ایران به روستاها و آبادی ها داده می‌شده است مانند بئش ائولی، اوچ ائولی، یوز ائو و غیره.

اما «بین ائو» در اصل نام شهری در جلگه ای هموار و گسترده و سوق الجیشی در میان تبریز و مراغه بوده است که قرارگاه سپاهیان ایلخانی به شمار می رفته است و در کنار آن روستاهایی نیز با نام هایی مانند «قارا قشون» در معنای لشکر انبوه وجود داشت. در ارتفاعات جنوبی گورستان های همین روستا، در سال های اخیر آثار تاریخی دوره ی ایلخانی کشف شد.

تاریخ شهر امروزی بناب (= بین ائو) به چهار هزار سال پیش از میلاد مسیح می رسد گواه بر این ادعا آثار به دست آمده از کاوش هایی است که در سوی های شهر، در قارا تپه (در معنای تپه ی ستبر و درشت)، قیزلار قالاسی (= دژ دختران) انجام پذیرفته و نیز این شهر دارای بیش از سی غار زیستگاه ماوراء تاریخ است که معماری صخره ای قابل اعتنایی دارند.

گفته می شود از مندرجات الواح آشوری مستفاد می شود که در سده ی هشتم پیش از میلاد حکومتی موسوم به Oishdish در این مکان تشکیل شده بود که بخشی از امپراطوری ماننا در تاریخ آذربایجان به حساب می آمد.[1]

شهر بین ائو در روزگار صفویان اهمیتی دو چندان یافت و شکوه تاریخی آن نیز در همین زمان بوده است.

امروزه بسیاری از روستاهای این منطقه ی تاریخی و پراهمیت، با نام اصلی نامیده می شوند که نشان از قدمت سکونت در آن سرزمین ها را دارد. مانند یئنگی کند، قاراقیشلاق، قارازکی، دیزه، آلقی، قارچیق، چاپیقلی و جز آن.

بناب امروزی بیش از 30 اثر تاریخی ثبت شده دارد که نشان از جاری بودن فرهنگ و تمدن در درازنای تاریخ در این شهر بوده است و دارای دو حوزه ی علمیه و چهار دانشگاه با دانشکده هایی چند است و از آبادترین، زیباترین شهرهای فرهنگینه ی آذربایجان و ایران بشمار می رود.

ناصر عباس زاده شاعر جوانی که در آذرماه 1393 مقام اول در جشنواره ی سراسری شعر ترکی یادمان ولایت را در اورمیه به دست آورد.

و یا سید وحید سید بنابی که آثار خوب او از سال 1380 در جامعه ی ادبی مطرح است. مانند شعری با عنوان «جنگ نرم» با مطلع زیر:

هایاندا قالدیلار اول آشنالار،

هایاندا جمع اولوب اول باصفالار.

یا جعفر سلیمان پناه صاحب مجموعه ی شعر «باجی بیزی نظرله ییبلر» در این شهر و در سال های اخیر بالیده اند.

غرض از تسوید این اوراق بحث پیرامون سه نظیره بر منظومه ی جهانی «حیدربابایه سلام» اثر مرحوم استاد شهریار است که در شهر بناب سروده شده اند و بجاست که این بحث را به زبان اصلی این منظومه پی بگیریم:

 

اوچ نظیره

الف) بیناب منظومه سی[2]

فارس شعر تاریخی و بدیع علمینده بیر شاعرین باشقا شعریازانین شعری، خصوصیله غزلینه، اؤلچو، اویاق و ردیفی ساخلایاراق یازدیغی و بنزتدیگی یئنی شعره «نظیره» دئییلیر. تیموریلر زمانیندا نظیره یازما ایشینه «تتبع» دئییلیردی. نئجه کی امیر علیشیر نوایی «مجالس النفائس» تذکره سینده ایشلتمیشدیر و اؤز فارسی دیوانیندا 500 سایدا اولان غزللریندن 100 غزلی «اختراع» آدلاندیرمیش و قالان غزللرینه «تتبع» عنوانی وئرمیشدیر.[3]

فارسجا یازیلان بدیع کتابلاریندا، شاعرلرین بو ایشلرینه، «استقبال» و «اقتفا»دا دئییلمیشدیر. لاکن نظیره و تتبع صنعتینده شاعر فورم و محتوا باخیمیندان اصل شعره تام مسئولیت ایله یاناشیر و لاکن استقبال و اقتفادا ساده جه اؤز شعرینی، اقتفا اولونان شعره بنزه دیر.

اسکی ادبیاتیندادا همین اصطلاحلار ایشله نیر. «مجموعه النظائر» و «مطالع النظائر»، «مجمع النظائر»، «جامع النظائر» کیمی کتابلاردا کئچمیشده تالیف اولموشلار و دئمک اولارکی هر شاعر نظیره یازماق ایله هنر گؤسترمگه چالیشمیشدیر.

آذربایجان تورک و فارس ادبیاتیندا ایسه، گرچه بو اصطلاحلارین هامیسی اولموشدور، لاکن «نظیره» اوچون داها چوخ «جواب» کلمه سی ایشله دیلمیشدیر.

شاعرلریمیز کئچمیشده بو ادبی ژانری دیری ساخلامیشلار و چوخلو نظیره لر بیزه یادگار قویموشلار. ملامحمد فضولی نین غزللرینه یازیلان جوابلاری توپلاساق بیر نئچه جلد کتاب اولار.

«نظیره» اصلینده «غزل» اوچون ایشلنمیشدیر و لاکن «جواب» هر جوره شعر و شعر کتابینا و منظومه لره یازیلان بنزه تمه لره دئییلیر. مثال اوچون نظامی گنجوی نین هر هانسی کتابینا یازیلان بنزه تمیه ده بیز «جواب» اصطلاحینی ایشلتمیشیک.

بیزیم عصریمیزده مرحوم سید محمد حسین شهریارین یاراتدیغی «حیدر بابایا سلام» منظومه سینه هم اؤلکه میز ایراندا و همده باشقا اؤلکه لرده یوزلر جواب یازیلمیشدیر و یازیلماقدادیر.کسینلیکله دئمک اولار کی «حیدربابایا سلام» منظومه سی ایندی بیر ادبی ژانرا چئوریلمیشدیر. یعنی شعریمیزده ادبی نوعلارین بیریسی اولموشدور. بو نوعدا منظومه و اوزون شعر یازماق اوچون، شاعرلریمیز آراسیندا یاریش و مسابقه کئچیریلیمکده دیر. یعنی هر بیر شاعر، قصیده، غزل، مثنوی و باشقا شعر نوعلاریندا اؤز طبعلرینی سیناماق اوچون «حیدربابا» ژانرینادا باش وورورلار و ائله شاعرلرده اولور کی بو ژانردا، بیر یوخ، بلکه بیر نئچه نمونه یازیرلار. مثال اوچون بو ژانردان استفاده ائدن قاباقجیل اوستاد شاعرلریمیزدن بیریسی مرحوم حبیب ساهر اولموشدور. او، «منظوم مکتوب» اثرینده دؤرد اؤرنکدن علاوه، «خاطرات» منظومه سینی ده بو شیوه ده یازمیشدیر.

داها بیزه یاخین شاعرلر آراسیندان «همای مشکینی» بو نوع اوچون اون دؤرد نمونه شعر یازمیشدیر.

«حیدربابا» مکتبینده شعر یازما، ایراندان علاوه باشقا اؤلکه لرده ده رواج و رونق تاپمیشدیر.

آذربایجان جمهوریسنده ایندیه کیمی اوندان چوخ بو ژانردا منظومه یازیب نشر ائدن اولموشدور.

اونلاردان اؤرنک اولاراق آشاغیداکیلاری آد آپار بیلرم:

1. خیرالله کریم اف: «قازان کوشکو»
2. محمد آصلان: «شهریار نامه»
3. ابوالفضل حسینی (حسرت): «شهریارا جواب»
4. عباسعلی کریم زاده: «گؤیچه دن سلاملار»
5. سلیمان رستم: «شاعر قارداشیم شهریارا مکتوب»
6. بختیار واهابزاده: «شهریار»
7. سهراب طاهر: «شهریار»
8. حکیمه بلوری: «شهریاریمز»
9. محمد راحیم: «آچیق مکتوب»
10. حسین کورد اوغلی: «شهریار»
11. مظفر شکور: «آراز آغلاسین»
12. مدینه گولگون: یادیما دوشدو

باشقا اؤلکه لرده ده اونلار نظیره یازیلمیشدیر.

مثال اوچون عراق اؤلکه سینده یازیلان بعضی جوابلارا دقت ائده لیم:

1. حسین علی مبارک: «طوز خورماتلو»
2. اسماعیل سرت تورکمن: «گور گور بابا»
3. عبداللطیف بندر اوغلو: «گور گور بابا»
4. محمد مهدی بیات اوغلو: «قیته ز بابا بیر عمر دستانی»
5. صباح عبدالله کرکوکلو: «وطن دستانی»
6. صلاح الدین ناجی اوغلو: «غلام بابا»
7. حسن کوثر: ‌«بالیم بابا»
8. خضر غالب: «یئل سئوگیسی»
9. رضا چولاق اوغلو: «خضر الیاس»
10. فوزی اکرم: «آذربایجان داستانی»
11. حازم شکور داقوقلو: «داود بابا»
12. صابر دمیرچی: «آذربایجان سئوگیسی»، «قارا بابا»، «پامبیق بابا»
13. شمس الدین تورکمن اوغلو: «خنکار بابا»
14. دکتر اورخان حسین: «کرکوک قالاسی»
15. فاروق کؤپرولو: «گورگور بابا»
16. معتصم نامق صلاحیه لی: «قوشا چوبان»

اؤزبکستان، افغانستان، آذربایجان جمهوریسی، تورکیه، عرب اؤلکه لری، شرقی و غربی آوروپا اؤلکه لرینده تورکلر، آمریکا و کانادادا یئرلشن مهاجر تورکلر و ... ادعا ائتمک اولارکی هر اؤلکه  ده «حیدربابایا سلام» منظومه سینه نظیره یازانلار اولموشلار.

اؤز مملکتیمیز ایراندا بئش یوزه یاخین بو ژانردا شعر یازیلمیشدیر. ایلک جواب یازانلاردان آشاغیداکیلاری آد آپارماق اولار:

1. حبیب ساهر.
2. محمد مصری.
3. جبار باغچه بان
4. جوشغون
5. عباس اسلامی بارز
6. غلامحسین بیگدلی
7. محمد تقی زهتابی
8. محمد صادق
9. علی کوشان
10. خیراله حق بیگی
11. رحیم چاوش اکبری
12. کریم مشروطه چی
13. حامد ماکویی
14. میرصالح حسینی
15. بهروز دولت آبادی
16. محمدحسین مبیّن (شیمشک)
17. میرزا حسین کریمی
18. حسن مجیدزاده
19. فخرالدین محزون
20. حیدر عباسی (باریشماز)

 

بو مقاله میزین اساس موضوعو اولان «بین ائودن اوچ نظیره»، آشاغیداکی منظومه لر حاققیندا دانیشماقدیر:

1. محمدرضا نوروزی طاهر بناب: بیناب منظومه سی.
2. پروانه افسری: آذربایجان منظومه سی.
3. مرتضی رحیم پور: احمد آباد منظومه سی.

 

ب) بیناب منظومه سی

بیرینجی جوابیه نی یازان مرحوم محمدرضا نوروزی طاهر بناب (1311 – 1377) اوغلو «ابراهیم نوروزی طاهری بناب»ین وئردیگی معلوماتا گؤره، بین ائوده مذهبی بیر عائله ده دنیایا گؤز آچمیش، 9 یاشیندن آتادان یتیم قالمیش و تقوالی آناسی نین تربیه و حیمایه سینه کئچمیشدیر. بو حاقدا اؤزو دئییر:

دوشنده ننه مین محنتی یادا،

اوره گیم غصه دن گلیر فریادا.

چوخلو محنتلره دؤزدو دنیادا،

                                       نه زحمتلر چکدی، خون دل یئدی،

بیزی بؤیودونجه، چوخ چوخ اینجیدی.

او، 11 یاشیندان شعر یازماغا باشلامیشدیر. او مرحومون صفالی بیر باغی دا وار ایمیش و ایللر بویو بین ائو شاعرلری اورادا شعر مجلیسی قورارمیشلار. ایندیه کیمی اوندان «بیناب منظومه» سیندن علاوه، «نوروز گولو» عنوانلی شعر مجموعه سی ده نشر اولموشدور.

مرحوم نوروزی اؤز جوابیه سینی 100 بندده یازمیشدیر. او بئله سؤزه باشلاییر:

بِسْمِ اَللَّهِ سیز هئچ واخت ایشیم دوز اولماز،

سؤز یازارام، ولی سؤزوم سؤز اولماز.

اللَّه ایله باشلانان سؤز پوزولماز،

تانری دئیه، من باشلارام سؤزومو،

شاعرلره اوخشادارام اؤزمو.

شاعر، منظومه نین ایلک بندینده گؤستریرکی او دین حکملرینه مقیّد و اخلاق نورمالارینا باغلی بیر شاعردیر. تاریخ بویونجا اسلام عالمینده هر بیر شاعر و یازیچی، اؤز سؤزلرینی « بِسْمِ اَللَّهِ » ایله باشلامیشدیر. بو عمل سبب اولور کی سؤز صاحبی اؤزونده مسئولیت حسّ ائله سین و بوینونا دوشن یوکو لایقینجه یئرینه یئتیرسین. باتی و آوروپا دنیاسیندا و مسلمان اولمایان اؤلکه لرده بو مسئولیت حسی یوخ کیمی ایدی. خصوصیله عصریمیزین اوّللرینده، نیچه، فروید و مارکس کیمی فلسفه چیلرین تئوریلری، آوروپا ادبیاتینی اخلاق ایله غریبه ائتمیشدیر. بیزده ده انقلابدان قاباق بو فلسفه چیلرین فرضیه لرینه اویانلار چوخ اولموشلار. مثال اوچون فارسجا «شعر نو» یازانلارین بیر چوخو دینی و اخلاقی مسئولیت داشیماغی اؤزلرینه بیر «عیب و ارتجاع!» حساب ائدیردیلر. لاکن شهریار کیمی شاعر، تورکجه و فارسجا متعالی و یوکسک معنا سویّه سی داشییان شعرلر یازماق ایله ادبیاتی ساپیقلیق و انحرافدان نجات وئردی و آوروپا ساوقاتی نین اگری یولا چکمه سینه اشاره ائدرک دئدی:

تمدّنون اویدوق یالان سؤزونه!

بئله لیکه نوروزی ایکینجی بندده، مرحوم شهریارین بو مجاهدتینی یادا سالارق، دئییر:

اوستاد شهریاردان الهام آلمیشام،

او دئین ردیفه سؤزو سالمیشام.

یوردومون وصفینده قلم چالمیشام،

                             «حیدربابا» دئییب او «خشکناب» دان،

من ده سیزه سؤز آچمیشام «بیناب» دان.

شاعرین داشیدیغی اخلاقی مسئولیتلرین ان باشیندا گئدن، «وطن سئوگیسی» دیر. وطن ائله بیر زاددیر کی ایمان سایه سینده و شهیدلرین قانلاری باهاسینا آلینار. نبوی بیر حدیثده وارکی: حُبُّ الْوَطَنِ مِنْ الایمان.

او، اؤز شهرینه «‌آنایوردوم» خطاب ائدیر، اونو «اعتبارم، وقاریم، قول و قراریم» آدلاندیریر:

آنا یوردوم بیناب، گؤزل دیاریم،

سنسن منیم اعتباریم، وقاریم.

سن منیم قوولومسان، سنسن قراریم،

                             ایسترم وصفینده نئچه سؤز یازام،

                   مقدّس آدیوا ازلدن بازام.

«حیدربابایا سلام» منظومه سی ژانری نین اساس موضوع و محتواسی، اوشاقلیق عالمینه قاییتما، آنیلاری و خاطره لری یادا سالما و بیر سؤز ناستالوژیک  Nostalgie و اؤزونه قاییتما امری دیر. بونو، شهریار دب قویموشدو. ادبیات تاریخیمیزین بعضی دؤنملرینده یارانان ناستالوژیک شعرلر اولسادا، بو منظومه قدر تأثیر ائدیجی و یول آچان اولمامیشدی.

بعضی تحلیل ائدیجی مقاله لر یازانلار، شهریارین گویا ناتورالیستی Naturalim میل و علاقه لری اساسیندا بو ادبی ژانر یارانمیشدیر.[4] البته داغ، داش، کندحیاتی و بو کیمی موتیفلر، هر شاعرین اثرلرینده گؤروندوگو کیمی، شهریارین دا بو منظومه سینده واردیر. لاکن ناتورالیسم، بورادا هئچده تعیین ائدیجی عامل ساییلمیر. شهریار بیر سؤزله اؤزونه دؤنمه و کئچمیشی، اصالتی، نه اولدوغونو، هاردان گلدیگینی و بئله موضوعلاری دوشونرکن، اؤز منظومه سینی یاراتمیشدیر. نوروزی ده اونون کیمی، منظومه سینی اوشاق چاغلاریندان باشلاماقدادیر:

یاز چاغیندا بیزیم باغا گئدردیک،

آغاجلاردان شکر آلما درردیک.

هر گلنه دولو چنگه وئرردیک،

                                      بو قانادان او قانایا آشاردیق،

                                                          اللّه نه خوش غم سیز – غم سیز یاشاردیق.

او، اؤز آنایوردونون طبیعتینه و وئریملی باغلارینا وورغوندور، شاعر آنایوردونو، بدیع علمینده «جانلی سایما»[5] قنّیندن یارارلانیب منظومه سی نین بیر چوخ یئرینده، اونون مخاطب قرار وئریر:

بیناب! سنین چوخ گؤزلدی باغلارین،

باغلاریندا هئیوالارین، نارلارین.

آشار – داشار هر فصیلده بارلارین،

                             پاییز فصلی اوزوملری دررلر،

                                      سبزه باسیب وَرَزَنه یه سررلر. (بند 19)

*

بیناب! سنین قوهونونون دادی وار،

خیاریوین هر شه هرده آدی وار.

بوستانیوین یئملی هر زادی وار،

                                      سحر تئزدن خیارلاری دررلر،

آرا بادا بازارا گؤندررلر. (بند ۲۰)

*

«اوزونه قاییتما» و «اؤزونه دؤنمه» آنلامی، کئچمیشه قاییدیب، خولیالارا قاپیلما آنلامیندا دگیلدیر. کئچمیشنین حسرتینده یاشاییب، چاغداش دوروم و گله جک وضعینلره اعتناسیز اولما معناسی وئرمیر، کئچمیشده یاشاماق آنلامی وئرمیر، بلکه عکسینه، سنت لره، و گله نک لره باغلاناراق، معنالی و قاباقجیل حیات سورمک آنلامیندادیر، یعنی اؤزونو ایتیرممه ک، اؤزوندن چیخماماق، یالانچی «تمدّن» ون زرق و برقینه آلدانماماق حکم و امری وئرمکده دیر.

بعضی دیرناق آراسی «آیدین فکر» (= روشنفکر)لر بئله ظن ائدیرلر که آوروپا مدرنیته سی بیزیم حیاتین سون سؤزودور. اودورکی اؤزونده و کئچمیشینده اولان حیات طرزی، اینانجلار، اعتقاد و ایمان و هر بیر حیات تظاهرونو «دالی قالماق» و «ارتجاع» کیمی قیمتلندیریرلر و اؤز دونوندان چیخیب، باشقا دون گئیمک ایله فخارت حسّی دویورلار. بو حسّ بیر ملّت اوچون ان جدّی صدمه دیر. بیر ملّتین یئرلی مدنیت، دین و سنت لرینه اؤلومجول یارالار ووران یانلیش حرکتدیر. انسانین اؤزلوگو و اؤزونه دؤونمه امری، انسانین تاریخ، مدنیت و دینیندن قایناقلانان بیر سرمایه دیر.

بیزده بیر چوخ دوشونجه و قلم صاحبلری بو مسأله یه دقت یئتیرمیشلر.

مرحوم جلال آل احمد، ایرانیمیزدا «غرب زدگی» و «خسی در میقات» کتابلارینی یازماق ایله، عمرونون سون چاغلاریندا، ملتیمیزه اؤزونه قاییتما مسأله سینی تبلیغ ائتمگه باشلادی، آل احمد، 1332 – نجی ایله کیمی بعضی ایدئولوژیک قوروملارا قاپیلیر، حتی خارجدن حیمایت اولان حزبلرده ایشمگه باشلامیشدیر. آنجاق بو تاریخدن سونرا، یاواش – یاواش دوشونمگه و عمومی دردلریمیزین کؤکلرینی فاسد حکومت و ایگرنج سیاستلر و اونا – بونا باغلانماقدا گؤرموش و «نون والقلم» کتابینی یارمیش و اوردا کئچمیشه و گله نکلره قاییدیب، اؤز درین مدنیتینی قورویوب ساخلاماغی، ایرانین «آیدین فکر» اجتماعیتینه آشیلامیشدیر. کند حیاتینا اعتنا ائتمک و شهر «ماستینیزم» یندن قاچماغی تبلیغ ائدن آل احمددن قاباق، شهریار بو ایشه ال آتمیشدیر. شعرلری حاققیندا بحث ائتدیگیم نوروزی باخین گؤرون بو ایده یانی نئجه ده گؤزلجه سینه تبلیغ ائدیر:

بیناب! سنین چمن لرین، گوللرین،

صفالیدیر هم چایلارین، گؤللرین.

مهرباندیر بیر – بیرینه ائللرین،

                             گؤزللرین چمنلرده دولانار،

                                                گون دوشنده سویا، گؤزلر سولانار. (بند 26)

بو سؤزلر اصلینده انقلابدان قاباقکی رژیمین و اوزدن ایراق روشنفکر بازلیق ائدنلرین ایشلرینی افشاء ائدیر. شاعر شعرینی آل احمدین اؤزونه دؤنمه حرکتینه قاییتماسی زمانی یازمیشدیر. البته او «کند حیاتینی» تبلیغ ائدیردی و بیر نئچه کند مونوگرافیالاری یازمیشدی. ها بئله مرحوم غلام حسین ساعدی، آذربایجان کندلری ایله علاقه دار، ایلخچی، خیاو یا مشکین شهر، شاملوها کیستند کتاب و مقاله لرینی تألیف ائدیردی. اونلار باتی وورغونو شهر حیاتیندان، قالخمیشدیلار و اصالته قاییتما و اؤزونه دؤنمه جریانینا سرعت وئرمک اوچون به قیتملی علمی اثرلری تألیف ائدیردیلر.

نوروزی ایسه اصیل کند یاشاییشیندان قالخمیشدی. و سالم، اصیل، تمیز، ساده و فطرته اویغون یاشاییش ایله انسیّتی وار ایدی. سؤزلری ایسه کئچمیش اوشاقلیق حیاتیندا و یئنی یئتمه ایکن گؤردوگو حادثه لری یادا سالماقدادیر:

چیلله گئجه سینده قارپیز کسنده،

قاب – باجادان سویوق سازاق اسنده،

خیردا باجیم اؤز پاییندان کوسنده،

                   ننه م قوجاغینا اوخشادی آلدی،

                   دیله توتوب قولون بوینونا سالدی.

نوروزی شهریارا یازدیغی نظیر و جوابیه ده، همده اونون مستقیم تأثیری آلتیندا اولدوغونو دفعه لر گؤستریر:

بوینوزلو باغ! یولوم سندن کج اولدو،

گلنمه دیم، عؤمروم کئچدی گنج اولدو.

گولر اوزلو او احمدین نئجه اولدو،

                             کوسوب سندن باشین قویوب یاتیبدی،

                   نظریندن بیر یول سنی آتیبدی.

کی شهریارین یازدیغی بو بنددن آلمیشدیر:

حیدربابا! یولوم سندن کج اولدو،

عؤمور کئچدی گلنمه دیم گئج اولدو.

هئچ بیلمه دیم گؤزللرین نئج اولدو،

                   بیلمز ایدیم دؤنگه لیک وار، دؤنوم وار،

                   ایتگینلیک وار، آیریلیق وار، اؤلوم وار.

نوروزی نین وئردیگی اوشاقلیق عالمینده کی حیات طرزی تصویرلری آراسیندا ائله واله ائدیجی بویالار و تابلولار واردیر کی هر اوخوجونو واله ائدیب، خیالی حسّلره سالیر و اوندادا اؤزونه دؤنمه میلی یارادیر:

رضاقلی اریکلری درردی،

غلامرضا اونا سله وئرردی.

دولدوراردی بازارا گؤندرردی،

                                       داداش مؤولریمیز تایین گزردی،

                                                قانالاری گلین کیمی بزردی. (بند 12)

اؤزونه قاییتما (= بازگشت به خویشتن) کنده دؤنمه جریانلاری، ایکینجی دنیا ساواشیندان سونرا ایراندا سرعتلنمیشدی. خصوصیله آذربایجاندا، رضاخان ظلموندن قورتاران شاعرلر، هم آنا دیلینده، همده وطن سئوگیسی آنلاملاریندا شعر یازماغا باشلادیلار. بو شاعرلر، ایستر اردبیللی بالاش آذر اوغلو و ایسترسه تبریزلی مدینه گولگون اولسون، بوتون داردان قورتارمیش شاعرلر کیمی ایسته دیکلری قده ر شعرلر و منظومه یازدیلار، دیوانلار ترتیب ائتدیلر. بونا من «بیرینجی یئنیلشمه جریانی» آدی وئریرم.

«ایکینجی یئنیلشمه جریانی» ایسه شهریار ایله باشلادی. او، همده دین و اخلاقچیلیغی اؤزونه هدف سایدی و یاراتدیغی منظومه سینده، بونو اساس موضوع کیمی گؤستردی. هم خلقین حیاتی و همده عادی، ساده و روان دیلینده جهان شمول اثر یاراتدی.

نوروزی بو گئرچگه ال تاپیبدیر. یوز بندلیک منظومه سی نین یاریسیندان چوخو، کند حیاتیندان وئردیگی تصویرلردیر. بو تصویرلری ائله بئله و یئرسیز یازمیر، بلکه حسرتدن سونرا، اونلاری یاخشی ساخلاماق و اونلارا باغلانماغی توصیه ائدیر: او، «بوینوزلو باغ» خطاب قوشدوغو بئش – آلتی حسرتلی بندلردن سونرا دئییر:

للکلرین عزیز ساخلا، آماندی،

گؤرمورسن کی گونو – گوندن یاماندی.

هر بیریسی بیر احساسلی جواندی،

                             اورکلری احساس ایله دولودو،

گئتدیکلری یول احمدین یولودو.

شاعر اؤز نظیره سینده، یوردونون طبیعتی و طبیعی وئریملرینی ده یاد ائدیر. بولاقلار، چایلار، تپه لر، داغلار و هر جوره طبیعی گؤزللیگیندن سؤز ائدیر و اونلار خطاب خاطره لرینی یادا سالیر:

یاریق قره! گؤیرچینلر او چاندا،

باشین اوسته الوان پرده آچاندا،

آوچودان هولچویوب اونلار قاچاندا،

                             یادیمدادیر نئجه دومان سالاردی،

                             اوزلرینی داش قایایا چالاردی.

*

انجیرلی داغ! کهلیک لرین نئیله ییر؟

یاماجلاردا آولار گردش ائیله ییر.

داش گؤزوندن یئنه سولار قئینه ییر؟

                   سول یانیندا پایگاهی قویوبلار،

                   یاریق داش ین دور – برین اویوبلار.

شاعر، خود در تفسیر این دو بند، می نویسد:

در کوه قره قشون صخره بزرگی است به نام «یاریق قره» که غار بزرگش تبدیل به لانه کبوترهای وحشی شده است. در فصل شکار، شکارچیان برای شکار به آن جا راه کج می کنند.

کوه انجیر جزئی از کوه قره قشون می باشد که در کمر او از میان تخته سنگ ها، درخت انجیر روییده و از شیار سنگ ها قطره قطره آب چکه می کند و علف کبک از سبزی های بسیار نافع و عطر دار در آن جا فراوان می روید. وقتی هوا گرم می شود کبک ها از هر طرف به آن جا پناه می برند.[6]

«بیناب منظومه سی» همده اصیل و خالص اسکی سؤزجوکلر ایله دولودور. ورزنه، سوپورقا، هولومجک، سله، دم دوه کیمی لغتلر اثرین دیلچیلیک اهمیتینی قات – قات آرتیریر. هابئله کندلرین آدلاری، اصیل آدلاری تاپما مقصدینه یاردیم ائتمکده دیر.

حاج مصیب، قره قیشلاق، مجید آباد،

آغ داش، چیبیقلی دیر هم جمشید آباد،

یول کناری، گوران قیشلاق چوخ آباد،

                             بو کندلرین ائللری وار مهربان،

                             کسللر قوناغا شوق ایله قوربان.

دئدیکلریمین هامیسی، اؤلکه میزده یازیلان «حیدربابایا سلام» نظیره لرینده اولان دیل توصیفی، یئرلی دبلر، یئر و طایفا آدلاری، فولکلوریک رسملر و لغت گنجینه سینی تدقیق ائتمه اوچون بیر گنجینه دیر.

 

ج) آذربایجان منظومه سی[7]

بین ائو دن گلن ایکینجی سس، چاغداش قلم صاحبی خانیم پروانه افسری طرفیندیر. او، اؤز نظیره سی نین عنوانین «آذربایجان منظومه سی» قویموشدور. اونون همده

1. حسین^(ع)، قلب بشریت
2. خدا را چه دیدی
3. آتالار سؤزو و مثللر

عنوانلی باشقا کتابلاری دا نشر اولموشدو.

بیناب شهری اجتماعیتینده اونون لایقلی حرمتی واردیر. بیناب شهری نین آدلیم شاعرلری و یازیچیلاریندان اولان حاج قادر یزدان پناه، بیر یئرده اونون حاققیندا یازیر:

ای پری! دانم تو شمع شعر را پروانه ای،

در میان دختران عصر ما دردانه ای.

دفتر شعر تو را هر کس بخواند، چون شکر،

می شود شیرین دهن هر خویش و هر بیگانه ای.[8]

خانیم شاعره نین منظومه سی 100 بنددن عبارتدیر. هر بندده بیر دویغو و بیر حسرتلی دوشونجه یاتمیشدیر. بوتون بندلرده شاعره نین مخاطبی آذربایجاندیر.

یعنی اؤز دوغما یوردونا خطاب دانیشیر و اونون عظمتی، وقاری، تاریخ بویونجا محکم دوروشو، شهیدلری و گؤزل انسانلارینی یاد ائدیر و شفافجاسینا دئییر:

باشلایاندان منظومه نی یازماغا،

حاققیم یوخدور حق سؤزومو پوزماغا،

قولدورلارین قارشیسیندا سیزماغا،

                   کاغاذلاری قلم ایله اویموشام،

                                      قولدورلارین گؤزون آغلار قویموشام. (بند 28)

اونون نیسگیلی و فخری شهیدلریمیز اوچوندورو اؤز اعتبارینی و فخرینی اونلاردان ساییرکی ملتیمیزین باشی اوجا یاشاماسینا سبب اولموشلار:

شهیدلرین محفیلیدی دیاریم،

اونلار اوچون قالماز هئچ واخت قراریم.

اونلارداندیر اعتباریم، وقاریم،

                             دؤزمک اولماز آیریلیغا، آجییا،

                                      صبر وئرسین الله بوجور باجییا. (بند ۹۸)

او، آذربایجانی «دین و قرآن» دیاری آدلاندیریر و «امام زمان^(عج) یوردو» دئیه قلم چالیر. بونا گؤره ده بو دیاری دوزلوک یولو و الله یولو بیلن بیر قرارگاه کیمی تانیییر و هر زمان اگریلیگی دوزلوکدن سئچمه سینه وسیلمه سینه و قهرمانجا داورانماسینا فخر ائدیر:

آذربایجان! امام زمان^(عج) سنده دیر،

باغیشلایان او مهربان سنده دیر.

قرنلردیر دین و قرآن سنده دیر،

                   دوزلوک یولو، الله یولون بیلیرسن،

                   اگریلیگی دوز یولوندان سیلیرسین. (بند ۴)

شاعیره خانم، انقلابدان اؤنجه شاه رژیمی نین سیخینتی و بوغونتولاری و قانلی – قادانی ایللرده اسیر اولماسیندان دا دفعه لر ایهاملی و کنایه لی اولاراق یاد ائدیر و او زمانکی دورومو پیسله ییر و بیر آجی خاطره کیمی او دورومدان حزین – حزین دانیشیر:

آذربایجان! سنه غنیم چوخ اویدو،

سنی گؤرمک گؤزلرینده اوخ اویدو.

دئمک سنه آرخا – کؤمک یوخ اویدو،

                   طالع ایله گرگین – گرگین دولاندین،

                   دوست تانیشین قادالارین سن آلدین.

خانیم شاعیره، یوردوموزا اؤیونمه سینده تام حاقلیدیر. او، اؤز وطنینی، وارلیغی، فخری و غرورو حساب ائدیر. آتالار سؤزلریمیزده ده وطن حاققیندا چوخ عبرتلی سؤزلر واردیر. مثال اوچون:

• وطنین بیر قیشی، غوربتین یوز باهاریندان یئیدیر.
• یاد اوجاغی نین آلاویندان. وطن اوجاغی نین توستوسو گؤزلدیر.
• وطنه گلدیم، ایمانا گلدیم.
• گؤزسوز یاشاماق اولار، وطنسیز اولماز.
• وطن ویرانه ده اولسا، جنّتدیر.
• هر قوشا اؤز یوواسی، آداما اؤز وطنی.

سؤز یوخ کی انسان اوچون دوغولدوغو یئرین طبیعتی، اجتماعیتی و هر جوره نعمتلری دوغما و عزیز گلر. انسان، هاردا اولور اولسون، دوغولدوغو یئر، هر زمان دوشونجو سینده و دویغولاریندا، ایده آل، آرمان و آرزو کیمی یئرلشیب قالار.

انسان یاشا دولدوقجا وطن سئوگیسینی داها دریندن آنلایار. شاعر ذاکر بایرام دئمیشکن:

ان گؤزل یار وطندیر،

وطن روحدور، بدندیر.

اوزمه روحو بدندن،

او، سنی وار ائدندیر.

شاعره خانیمدا بو حسّلر دؤنه – دؤنه اویانیر. او، اؤز وطنی نین کئچمیشینه فخر ائدرک دئییر:

آذربایجان قهرمانلار بسله دین،

شاه اسماعیل، قوچ کوراوغلو سسله دین.

او پهلوان قوچ نبی نی نئیله دین؟

              بیزیم اوبا آسلانلارین مکانی،

                        گؤزللیگی حیران ائیلر انسان. (بند ۶)

او، او قده ر وطنی غرور حسّی ایله سئویرکی بیردن دئییر:

ای شانلی یورد! وصفین گلمز بیانا،

گؤرمیینلر گرک گؤره اینانا.

گله گزه بو یوردلارا دادانا،

                             ائللرسنین ازل باشدان دایاغین،

                                      سن ده ائلین یاندیرگیلن چیراغین (بند ۹)

یورد سئوگیسی و وطن عشقی چاغداش آذربایجان شعری نین اساس موضوعلاریندان اولموشدور. ائله شاعر تاپا بیلمزسن کی بو موضوع اوزریندن یان کئچه. مرحوم بختیار واهابزاده بیر شعرینده بئله یازیر:

وطنین آرخاسیندا بیز هر زمان داغ اولدوق،

وطن بیزیم چین دگیل، بیز وطن چین دوغولدوق.

توخونماسین بو یوردا بیر آن دشمن نفسی،

گلسین مناره لردن الله اکبر سسی.

شهریارین ابدی قالان منظومه سیندن الهام آلان و اونا بیر نظیره کیمی «آذربایجان منظومه سی» یازان خانیم شاعیره نین وطن و یورد سئوگیسی ایستکلریندن سؤز آچماق ایسته سم، اونون بوتون ۱۰۰ بند شعرینی مثال گتیرمه لییم. آشاغیدا بیر بند ذکر ائدرک، سؤزومه سون قویورام:

گؤزل اوبام، آنا یوردوم، ای وطن!

دردلرینی سؤیله گیلن، ده ی گیلن،

سنه قوربان اولسون روحوملا، بو تن،

                                      آیاقدا دور سنینله دی ایلقاریم،

                                      سن سینسان، سیناجاق منیم وقاریم.

 

 

د) احمد آباد منظومه سی

«احمد آباد منظومه سینی» 1379- نجو ایلده «بیناب» شهرینده دوغولان مرتضی رحیم پور، 1395 – نجی ایلده یازمیشدیر، یعنی 15 – 16 یاشلاریندا. بو، بیر گئرچک اولایدیر. همین اولای گؤستریرکی شهریارین «حیدربابایا سلام» منظومه سی آنا دیلیمیزین عادی و دوغما دانیشیق شیوه سینده یازیلدیغی اوچون، قطرتمیزه اویغون اولاراق، اوشاقلاریمیز طرفیندن منیمسه نیر و استعدادلی بالالاریمیزی حتی اونا نظیره یازماغا سوق ائدیر.

بیزیم مملکتیمیزده آز یاشلی اوشاقلارین شعره هوسلنمه سی هر زمان گؤزه ده ییر. ایکی ایل اؤنجه تهرانین یافت آباد محلّه سینده، مراغه لی بیر عائله نین آرتین آدلی 7 یاشلی اوشاغی نین جوانلار ایله شعرلشمه مراسیمینده، یاریشی قازاندیغی اؤلکه میزین خبر آژانسلاری طرفیندن هر یئره یاییلمیشدیر. آرتین بو یاشدا اؤزوده شاعرانه دانیشیرمیش:

من شعر و ادب را دوست دارم،

شعر خواندن روز و شب را دوست دارم،

اشعار ناب چون رطب را دوست دارم ... [9]

منظومه نین بیر چوخ بندلری «احمد آباد» آدی ایله باشلاییر کی گنج شاعریمیزین اصل نجابتی اوردان اولان گؤزل بیر کند آدیدیر:

احمد آباد! سلام گؤندردیم سنه،

خاطره لی یورد – یوواسان سن منه.

تاریخ بویو لایق ایدین احسنه،

                                      نه شانلی سان، نه گؤزل سن، ای وطن!

                                      سنه قوربان، سنه قوربان اولوم من.

او اؤز منظومه سینده کئچمیش ایللرینده کی اولایلاری وصف ائدرکن، اونلاری «ایندیکی زمان» فعللری ایله قاریشدیریر. بودا گؤستریر کی حله، اوشاقلیق حیاتیندان اوزاق دوشمه میشدیر بو حیات ایندی ده اونا چوخ یاخیندیر:

محرّمده مسجیدی نین شورباسی،

شامدان سونرا جوان – قوجا عزاسی،

ایرج خالوغلویا آتام غوغاسی،

                   نئجه سینه چالیب قلبی داغلاریق،

                   بو آیدا، بیز حُسینه چوخ آغلاریق.

مذهبی تربیت تاپان گنج شاعر، ایلک اؤنجه دینی اولایلارا دقت ائدیب، اونلاری شعره سالیر:

احمد آباد! محرّمین اونوندا،

کند آدامی قارا گئین دونوندا.

شبئه چیخیر «خرمن یئری» یانیندا،

                                       آتام، ابوالفضل شبئهی اولاردی،

                                       کندین بوتون گؤزو یاشا دولاردی.

*

احمد آباد! اوروجلوغون زامانی،

هامی برکدن توتوب دینی – ایمانی.

چیخار کندین اهلی بو آی قرآنی،

                             اوروجلوغون واردی آیری هواسی،

                             گؤیدن گلیب بو آی قرآن نداسی.

«حیدربابایا سلام» منظومه سی نین اساس اؤزللیگی، اوندا اولان دیل و بیان شیوه سی نین ساده لیگی، دوغمالیغی و خلقی لیگی دیر. ایندیه کیمی 20 نفردن چوخ بو منظومه نی فارس دیلینه منظوم اولاراق ترجمه ائتمگه چالیشمیشلار. لاکن هئچ بیریسی اصل منظومه ده اولان مزّیت و اؤزللیگی انتقال وئره بیلمه میشلر. بیریسی فاخر و ادبی دیله چئویرمیش، باشقاسی اختراع ائتدیگی بیر شیوه یه سالمیش و بیر آیریسی مدرن بیر لهجه ده یازمیشدیر.

مثال اوچون بهمن فرسی بیر بندی بئله چئویرمیشدیر:

حیدربابا به افلاک کبکات که پر می کشن،

خرگوشا از بوته ها که ور می چن، در می رن،

شکوفه های باغات، که وا می شن، گل می دن،

برات اگه ممکنه، دمی ازما یاد کن،

دلای و نشورم به یاد کی شاد کن.

و یا مرحوم حسین منزوی، اونو آغ شعره چئویریب: مثلاً بئله:

حیدربابا! جوانمرد

زحمت دیگران را

سپاس می گزارد.

می گذرد عمر و دریغ ما اثر ندارد.

نامرد در نیمه راه عمرش جان می سپارد.

ما هم تو را نمی بریم از یاد اگر توانیم،

حلالمان کن اگر نبینیم و نمانیم (بند ۷)

باشقاسی اویاقلی – قافیه لی و بیر آیریسی ایچه ریک و مضمونو آلاراق ایسته دیگی اؤلچو و بؤلگویه سالمیشدیر.

بونا باخمایاراق، تورکجه نظیره یازانلار عمومیتله اصل متنه اویغون اولاراق، ژانرین اصیل اؤزللیگی نی ساخلامیشلار.

حاققیندا دانیشدیغیم «احمد آباد منظومه» سینده ده بو اؤزللیک چوخ قاباریق شکیلده گؤزه ده ییر:

بو چؤللرده چوخلو زمی بیچمیشیک،

چایلاریندان چوخلو سولار ایچمیشیک،

میوه لرین یئتیشه نین سئچمیشیک،

                             یورولاردیق، یاتاردیق بیر بوجاقدا،

                                      ننه م بیزه چای قویاردی اوجاقدا. (بند ۵۴)

بحث ائتدیگیمیز «احمد آباد منظومه سی» نین آز یاشلی شاعری ده هم «بیان شیوه سی و همده ایچه ریک و محتوادا اصل متنه صادق قالمیشدیر. بو ادعانین ثبوتی اوچون، چوخلو نمونه لر گتیرمک اولار. من بیر بندی داها خاطرلاییر و سؤزومه سون قویورام:

احمد آباد! حقّی ظلمه قاتمیشیق،

ترازی یه آز قویوب چوخ ساتمیشیق.

نماز نه دی، اوروج نه دی؟ آتمیشیق.

دین - ایمانی بیر عده لر آتیبدی،

غفلت یوخو سونا گئدیب یاتیبدی.

 

 

[1]  دیاکونوف. تاریخ ماد، ترجمه ی کریم کشاورز، تهران، 1341، ص 167 و 194.

[2] نوروزی طاهربناب، محمدرضا. بناب منظومه سی، تبریز: انتشارات نباتی، 1391.

[3]  امیرعلیشیر نوایی، دیوان فارسی، به کوشش رکن الدین همایونفرخ، تهران.

[4]  روشن ضمیر، مهدی. مقدمه بر کتاب حیدربابا، 1333، تبریز.

[5]  جاندار انگاری ، Animism.

[6] نوروزی طاهر بناب، محمدرضا. بناب منظومه سی. تبریز: انتشارات نباتی: 1391، ص. 51.

[7] افسری، پروانه. آذربایجان منظومه سی، پارلاق قلم، بناب، 1399.

[8]  همان، اؤن سؤز، ص 9.

[9]  خبرگزاری روشینا 27 اسفند 1398 عنوان خبر: کم سن ترین مشاعره کننده ی ایران. 

نوشتن دیدگاه

نام

آدرس پست الکترونیکی

مرا برای دیدگاه‌های بعدی به یاد بسپار

تصویر امنیتی جدید

ارسال

لغو