ديوان اشعار تركي ملاپناه واقف قره باغي
مقدمه، تصحيح و تحشيه: دكتر ح. م. صديق
1. زایش
ملاپناه واقف به سال 1130هـ . (1096ش.- 1717م.) در دهکده‌ی «قیراق صلاحی» محال «قازاخ»، از ایالات شمالی آذربایجان، در خانه‌ی روستاییِ فقیری «آقا مهدی» نام چشم به جهان گشود.
2. زندگی
هنوز چگونگی حیات دوران کودکی و جوانی او بر پژوهندگان ادبیات آذری پوشیده است. واقف‌شناسان با او از سال 1759م. به بعد آشنا هستند که در نتیجه‌ی هجوم فرمانروای ایالت گرجستان شرقی، به همراه بسیاری از مردم زحمتکش زادگاهش، به قاراباغ کوچ کرد و نزدیک ده سال در قاراباغ در محله‌ی «ترترباسار» اقامت نمود و بعدها به شهر شوشا، مرکز علم و ادب آذربایجان در آن زمان، رفت و در محله‌ی «ساعاتلی» مکتبی گشود. وی در آن جا زندگی خود را با عریضه‌نویسی و تدریس به سر می‌آورد.
آنچه از دیوانش به دست می‌آید، این است که در این سال‌ها، حیات مشقت‌بار و فقرآلودی داشته است، چنان‌که در قوشمای معروف «عید آمد» می‌بینیم:
عید آمد و هیچ می‌ندانم چکنم!
در خانه‌ی ما نیست پرآذوقه جوال.
دیری‌ست برنج و روغنم گشته تمام.
از گوشت مگو، کشک بود خواب و خیال! (ترجمه)
شناخته نیست که واقف از کی آغاز به سرودن شعر و اشتهار به شاعری پیدا کرد. آنچه را که پژوهشگران ادبیات آذربایجان روشن کرده‌اند، این است که در این سال‌ها علاوه بر آن‌که، به سبب معلمی و عریضه‌نویسی، مورد احترام بود، به وسیله‌ی سرودن اشعاری معروف به قوشما نیز، که ملهم از گویش و زبان طبیعی مردم و در اوزان بومی هجایی است، در دل خلق راه یافت.
می‌توان گفت، زندگی در شوشا و جوش خوردن با مردم و قبول خاطر، تحولی در حیات واقف پدید آورد. تجاربی را که در حیات چهل ساله‌ی خویش، در متن فقر و جهل دهات اندوخته بود، در این دوره از زندگی به کار بست.
به قراری که تحقیقات ادبی معلوم ساخته، واقف علاوه بر شاعری و معلمی، تیراندازی ماهر و معماری توانا بوده است و به نجوم، به ویژه مطالعه‌ی حرکت سیاره‌ها نیز علاقه داشته است.
به تأکید آدولف برگر، شرق‌شناس آلمانی، ساختمان‌های بزرگ شهر شوشا زیر نظر او ساخته شده است، چنان‌که ملاولی ودادی شاعر معاصرش نیز شعرهایی خطاب به او دارد که چنین استنباطی به دست می‌دهد:
استخر حق را فنائی در پی نیست،
اُردکان و قوها از آن دور مباد!
تا روز حشر قایم و استوار باد –
بنای مسجدی که تو معمار راستینش باشی. (ترجمه)
زندگی واقف در شوشا مصادف با سال‌هایی است که ابراهیم‌خان به تشویق خادمان ادب و فرهنگ زمان می‌پرداخت و از هر سو شاعران، هنرمندان و مردان دوراندیش سیاسی را به دربار خود فرا می‌خواند.
معروف است که واقف گرفتگی ماه و زمین‌لرزه‌ای را پیش‌بینی کرده بود و خبر آن را به نزدیک‌ترین دوست شاعر خود ودادی داده بود که اتفاقا هر دو پیش‌بینی، صحیح از آب درمی‌آید و این خبر به گوش ابراهیم‌خان می‌رسد.
3. در دربار
ابراهیم‌خان او را به دربار خود می‌کشاند. واقف در اندک زمان، چه در دربار و چه در میان توده‌های مردم، محبوبیت کسب می‌کند و در اثر کیاست، استعداد و دانش خود، از سمت ائشیک آغاسی (= وزیر تشریفات) تا درجه‌ی وزیر اعظم ارتقاء می‌یابد و به گفته‌ی ادبیات‌شناس معاصر آذربایجان، آراز داداش‌زاده: «مانند رجل دولتی دوراندیش و عاقلی شهرت می‌یابد.»
واقف، وزیر اعظم دربار ابراهیم‌خان اکنون فرصت داشت که نیروهای تدافعی محلی را در برابر هجوم‌های توسعه‌طلبان و اشغالگران مستحکم‌تر کند و نیز در نشأت و تحول بخشیدن ادبیات مردم و غنای زبان ادبی، گام‌های مؤثری بردارد. او در چهره‌ی یک شاعر، روحیه‌ی مردم را نیرو می‌بخشید و در سیمای یک سیاستمدار به اداره‌ی امور خان‌نشین می‌پرداخت.
واقف در اقدامات سیاسی و دیپلماتیک خان‌نشین قاراباغ و مبادله‌ی سُفرا و نامه‌ها میان شوشا و مراکز دول دیگر: پتربورگ، تفلیس، تهران، خان‌نشین‌های آذربایجان و دربار عثمانی: نقش مهمی را بازی کرد. گسیل سفیران و نامه‌ها و پیام‌ها، همه تحت نظر مستقیم او صورت می‌گرفت.
واقف برای دست به یکی کردن و ایجاد وحدت و یگانگی بین خان‌نشین‌ها و فرمانروایان آذربایجان و دیگر سرزمین‌های قفقاز، کوشش و مجاهدت‌های فراوانی صرف کرد و در این امر تدبیر و سیاست مفیدی ظاهر ساخت که به عنوان بینش سیاسی مترقی و خاصی نظر بسیاری از واقف‌شناسان زمان ما را به خود جلب کرده است.
هواداری از اتحاد خان‌نشین‌های سرزمین‌های قفقاز و ایالات جنوبی آذربایجان، اقدامات اساسی و اندیشه‌های دیپلماتیک در رفع اشغالگران و طرفداری از ایجاد روابط حسنه با دول خارجی برای دفع دشمن، جهات اصلی بینش مترقّی سیاسی او می‌باشد که حکایت از دوراندیشی و سیاستمداری وی دارد. به گفته‌ی آراز داداش‌زاده «نظریات او درباره‌ی اداره‌ی خان‌نشین قاراباغ برای زمان خود بسیار مترقی بود.»
بی‌جهت نیست که در همین سال‌ها - سال‌های نقشه‌چینی‌های سیاسی برای دفع دشمن - میهن‌پرستی واقف برجسته‌تر و بارزتر به چشم می‌خورد. چنان که در جای خود به بحث خواهیم نشست، در همین سال‌ها به دادن تصاویری جاندار از زندگی مردم ایالات مختلف آذربایجان می‌پردازد و از فقر و ناداری توده‌ها و خرابی‌ها و فلاکت، رنج می‌برد:
قشلاق قیراق باسان، زمستان و خزان
هم چشم آران است، تمامی جهان.
از فرط صفاست راحت جسم و روان
صد حیف که آبادی زیبایش نیست. (ترجمه)
* * *
موللاپناه واقیفین یاشاییشی و دوشونجه‌لری
1. آدي و آتا - آناسي
واقیف‌ـین آدی«پناه» یا «پناه‌علی»، آتاسی‌نین آدی «مهدی» و آناسی‌نین آدی «آغاقیز» ایدی. اؤزو بیر یئرده دئییر:
بیل «آغاقیز» اوغلویام، اهل دردم من،
تاییم ـ برابریم یوخدور، فردم من،
علی (ع)نین قولویام، جوانمردم من،
آنجاق سن یاشارسان خسّت ائیله‌رسن!
2 . دوغومو
یوخاریدا وئردیگمیز سندلرده دئییلیر کی ملاپناه واقیف 1131هـ. ق. ایلینده(1771م.) گنجه شهرینه باغلی قازاخ ماحالی‌نین صلاحلی کندینده دونیایا گلمیش و اوشاقلیق ایللرینی اورادا گئچیرمیشدیر.
3. تحصيلي
سلمان ممتاز، واقیف‌ـین تحصیلی حاققیندا دئییر:
«ـ موللاپناه واقیف‌ـین اوایل حالیندان تامامیله بی‌خبرم. کیمدن و هارادا تحصیل ائتدیگینی بیلمیرم. او قارانلیق نقطه‌لری بو گون آیدینلاداجاق هئچ بیر وثیقه یوخدور. بو باره‌ده ریاض‌العاشقین صاحیبی ایله تذکره‌ی نواب مؤلفلری‌ده سکوت ایله کئچمیشلر. بونلارین وئردیگی معلومات دا عئینی ایله «میرزا یوسف نرسسوف»معلوماتی‌نین اجمالاً خلاصه‌‌سیدیر.»
هر حالدا بیلیریک کی واقیف مکمل تحصیل آلمیش و موللالیق درجه‌سینه چاتمیشدیر.
4. روحانيليگي و ساوادي
واقیف‌ـین آدی هر زامان «موللا» لقبی ایله یازیلمیشدیر. بودا گؤستریر کی او، شیعه روحانیلیگینه باغلی بیر آدام ایمیش. سلمان ممتاز، اونون روحانی اولوب ـ اولماماسی باره‌ده تحقیق ائدیب گؤستریر کی:
«ـ شکی‌لی محمدحسین خان موشتاق طرفیندن اونا بیر«کورک» هدیه گؤنده‌ریلنده، واقیف تشکور اوچون بیر مخمس یازیب یوللاییر و اورادا دئییر:
قیش گونو چون کی دؤنر شول جنّت المأوایا کورک،
اول سببدن لاییق اولموش فیرقهدی موللایا کورک.
باشقا بیر یئرده اؤز گلینینه خیطاب دئییر:
بیر قدم باسگیلن توی اؤز تویوندور،
تویلار یاراشیغی سنین بویوندور.
موللالار مسکنی سر کویوندور،
ال چک بو ناز ایله غمزه‌دن گلین!»
«موللا ولی ویدادی» ایسه بیر شعرینده واقیف‌ـی«آخوند» آدلاندیریر:
«ساری چوبان» اوغلو گلسین یانینا،
«آخوند» دئییب جانین قاتسین جانینا.
«قاسیم بیگ ذاکر»ده واقیف‌ـ‌ه نظیره اولاراق«کورک» اوچون یازدیغی بیر قصیده ده اونو «موللا» آدلاندیریر:
گؤرمهدینمی نه جهت اول شیرین شکّر خنده‌نین،
ائیله‌دی یانیندا آجی، بی‌نوا موللانی کورک.
خلق آراسیندا «هر اوخویان موللاپناه اولماز» ضرب المثلی گؤستریر کی اونون ساوادلی اولماسی، هامی اوچون آیدین ایدی و ساوادلیلار ایچینده آد چیخارتمیش بیر روحانی و موللا ساییلیردی.
بیر چوخ یئرده اونون مذهبی شعائره احترامی لمس اولونور، حتی اؤزونو «خاکِ درِ اولاد پیمبر» آدلاندیران واقیف، دیوانی‌نین بوتون یئرلرینده، اسلام دینی‌نین حکمت و معارفیندن یارارلانیر.
اثنی‌عشره چاکرِ کم‌تر اولا واقیف، سرداریدیر اعلا.
خاکِ درِ اؤولاد پیمبر اولا واقیف، نئیله‌ر دخی دونیا.
اول گونده کی هنگامه‌ی محشر اولا واقیف، توت دامن مولا.
فریادرسین حیدرِ صفدر اولا، واقیف، خوف ائیلمه اصلا!
سن غرقسن هرچند کی، دریایِ وباله، توفیق بولارسان.
و یئنه:
ای خوش اونلار کیم محمدمصطفی‌نی سئودیلر،
اولدولار عاشیق علی‌المرتضی‌نی سئودیلر،
صیدق و اخلاص ایله پنج آل‌عبانی سئودیلر،
چهارده معصوم تک موشکول گشانی سئودیلر،
داخی اونلاردان گؤزه‌ل یاخشی جماعت گؤرمه‌دیم.»
5. شيعه ليگي
موللاپناه واقیف سنّی شافعی بیر عائله ده دونیایا گلمیشدیر. لاکین اونون «مرثیه و ذکرلری، صمیمی شیعه اولدوغونو گؤستریر ... اونون سنّی‌لیکدن دؤنوب شیعه‌لیگی قبول ائتمه‌سی بیر امر واقعدیر.»
شیعه‌لیگینه، واقیف‌ـین و اونون معاصرلری‌نین شعرلرینده، بیر چوخ اشارتلره راست گلیریک. بونا یوخاریدا وئردیگیمیز «گؤرمه‌دیم» ردیفلی شعردن بیر بندی میثال گتیرمک اولار.
باشقا بیر یئرده حتی دوستو «ویدادی»نی‌ده شیعه‌لیگه دعوت ائدیر:
جوانشیر خلقیله اول قوهوم ـ قارداش،
قازاغین سؤزونو هئچ ائیله‌مه فاش.
دئمیرم دینینی ائیله قیزیلباش،
عاغلین اولسا، اؤزون البت ائیله‌رسن.
ویدادی ایسه بیر یئرده اونا دئییر:
مَلکلر کی گلیر صاحیب عزّتدن،
آییرا مؤمنی عاصی ملّتدن،
گؤرسه کی ده‌گیلسن اهل سنّتدن،
سنی یولوم ـ یولوم یولار، آغلارسان.
بیر یئرده زمانه وضعیندن شیکایته دیل آچیب امام زمان(عج) اوچون دئییر:
گئتدی دین الدن، بو گوندن بئله سن ائیله ظهور،
قویما کیم شئیطان ملعون ائیلییه ایمانا زور.
شعله‌ی حوسنونله بخش ائت تازه‌دن دونیایا نور،
کیم شریعت مشعلینده استقامت گؤرمه‌دیم.
او ویدادی ایله مشاعیره‌سینده ده اؤزونون شیعه اولماسینی اثبات ائدیر. بو مشاعیره‌ده موللاولی ویدادی شافعی بیر سنّی و موللاپناه واقیف جعفری مذهب بیر شیعه کیمی چیخیش ائدیرلر.
6. اؤلومو
ملاپناه واقیف 1131هـ . ق. (1779م.) ایلینده شوشا شهری‌نین جیدیر دوزو (=یاریش چؤلو) آدلی محلّینده، شاعیر اوغلو عالی عالیم ایله بیرلیکده اعدام اولاراق اؤلدورولموشدور.
* * *
هر کیمین جانانی کیم، بیر اهلِ عرفان اولمایا،
شاهِ عالم اولسا، اوندا راحتِ جان اولمایا.
رسمِ اولفت بیلمه‌یه‌ن بوت، عاشیقین کافیر ائده‌ر،
ای مسلمانلار! خوش اول کیم یاری نادان اولمایا.
بیر لبی لعل و لطیف اندام و گول روخسار اوچون،
قطره‌ی اشکین نه لوطفو وار اگر قان اولمایا.
آفت باد فنادان داغیلا، بر باد اولا،
اول بینا کی اوندا بیر زولفِ پریشان اولمایا.
نه صفا اول گول یاناقدان کیم، گؤزه گؤرونمه‌یه،
نه لذت اول قونچا لبدن کیم کی خندان اولمایا؟
واقیفـا ! بیر مه‌لقای مهربانا مئیل قیل،
تا کمال عشقه اوندان ذرّه نقصان اولمایا.
دیدگاه‌ها
خوراک‌خوان (آراس‌اس) دیدگاه‌های این محتوا