دیوان اشعار ترکی حکیم ملامحمد هیدجی
مقدمه، تصحيح و تحشيه: دكتر ح. م. صديق
او چاغ کی گئچدیم من ، بو دار دونیادان،
هر اول کی عاشیقدیر ، اوخور بو دیوانی.
آخوند حکیم ملامحمدهیده‌جی یکی از شاعران اندیشمند و بلندآوازه است که بیشترین آثار منظوم خود را به زبان ترکی آذربایجانی سروده است. وی به آثار حکمی و فلسفی اسلامی تسلطی کامل داشت و جامع‌ترین تعلیق و حواشی را بر منظومه‌ی حاج ملاهادی سبزواری نگاشته است. وی استاد بیشترین استادان فلسفه در قرن گذشته بوده و سال‌ها «منظومه» و «اسفار» تدریس کرده است.
دیوان اشعار ترکی وی که اینک با اندک تحشیه و مقدمه‌ای تقدیم علاقه‌مندان می‌شود دارای انواع شعری زیر است:
14قصیده، 24غزل، 3قطعه، 1مربع 23بندی، 2تخمیس، 1ترجیع‌بند، 3ترکیب‌بند، 12مثنوی، 2مناظره و 1ملمّع.
* * *
بؤلۆم1. باشلانغېج
1. گؤرۆشلر و نظرلر
2. هیده‌جی‌نین یاشایېشې
3. حکیم هیده‌جی و آذربایجان فیلسوفلارې
4. هیده‌جی چاغې آذربایجان ادبیاتې
5. هیده‌جی و فارس شاعیرلری
6. حکیم هیده‌جی‌نین اثرلری
7. هیده‌جی‌نین شعرینین بیر پارا مضمونلارې
بؤلۆم 2. دیوان
2-1. قصیده‌لر
2-2. غزللر
3-2. قطعه‌لر
4-2. مربع
5-2. تخمیس
6-2. ترجیع‌بند
7-2. ترکیب‌بندلر
8-2. مثنویلر
9-2. دانېشېق (= مناظره)
10-2. ملمّع
بؤلوم 3. علاوه‌لر
1. دڲیشمه‌لر و نوسخه فرقلری
2. آچېقلامالار
3.آتالار سؤزلری و دئییملر
4. ادبی بزه‌کلر
5. عربجه کلمه و عیبارتلر
6. تۆرکجه کلمه‌لر
7. فلسفی و عیرفانی ایصطیلاحلار
8. شخص و طایفه آدلارې
9. مکان آدلارې
10. نجوم ایصطیلاحلارې
11. موسیقی ایصطیلاحلارې
12.یئمک آدې
13. گۆللر آدې
14. قوش و حئیوان آدې
15. کشف الابیات
16. وثیقه‌لر
17. یارارلاندېغېمېز قایناقلار
* * *
حکیم هیده‌جی‌نین اثرلری
1. شرح منظومه
حکیم هیده‌جی‌نین «دانشنامه و دیوان»ینا اؤن سؤز یازان غلامحسین رضانژد، ادعا ائدیرکی منظومه‌یه یازیلان بوتون شرح و تعلیقه‌لری اوخوموش و نتیجه آلمیشدیر کی:
« حکیم هیده‌جی‌نین تعلیقات و حاشیهلری، هم ان جامع و همده ان ایجازلی یازیلاردیر، بئله کی اوندا بیر کلمه‌دن، بیر نئچه صحیفه‌یه قده‌ر شرح و تعلیقه‌یه راست گلمک اولار. حکیم هیده‌جی، بوعلی‌نین شفا، اشارات و تنبیهات و باشقا اثرلری و ملاصدرا‌نین اسفار کیتابینا مسلط ایدی و حکیم سبزواری‌‌نین شاگردی حاج میرزاحسن واسیطه‌سی ایله اونا یاخین ساییلیرمیش، و منظومه بحثلرینی اوندان دینله‌دیگی اوچون، ان گؤزه‌ل و ان جامع تعلیقه یازا بیلمیشدیر و اؤز تعلیقه‌سینده و فیلسوفلار و متکلم‌لرین ان اینجه بحثلر و تقریرلریندن یارارلانمیش و هر تعلیقه و حاشیه‌ده لازم اولان آچیقلامالاری گتیرمیشدیر. باشقا گؤردوگوم حاشیه‌لر صاحیبلری، آز ـ چوخ موضوعدان قیراغا چیخیب سؤزو یئرسیز اوزالتمیشلاردیر.» 1
حکیم هیده‌جی‌نین منظومه‌یه یازدیغی شرح، اصلینده ایکی بؤلمه‌دن عیبارتدیر:
«1. حاشیه لئالی منتظمه و شرح منظومه‌ی منطق،
2. تعلیقه‌ی غرور الفراید.
هر ایکی بؤلمه تهراندا 1344 هـ . ایلینده نشر ائدیلمیشدیر. همین نشر 1404 ﻫ. (1363 ش.) ایلینده و بیر داها 1365 ش. ایلنده یئنه‌ده تهراندا چاپ ائدیلمیشدیر.»2
بیرینجی بؤلمه‌نین باشلانغیجی بئله‌دیر:
رَبَّنَا انَّکَ وَضَعْتَ الْمیزَانَ لِئَلاّنطقی...
ایکینجی بؤلمه ایسه بو ایکی بئیت ایله اشلاییر:
تَعْلِیُقُه نِیْطَتْ عَلَی شَرْحِ الْغُرَر،
مِنْ هیدَجی الاَصْل وَ رازِی المَقَر.
یَکُونُ هذَا الشَّرْحُ وَ الْمَنْظُومَةُ،
لِلسَّبزوارِیِّ عَلیْهِ الرَّحمَة.
هر ایکی بؤلمه اسدلله موسوی خوانساری قمی خطی ایله یازیلمیش و حاشیهلری ده حکیم هیده‌جی‌نین شاگیردلریندن اولان محمد جعفر لنکرانی تحریر ائتمیش و جمعه گونو 15 ذیقعده 1344 ایلینده قورتارمیشدیر.
2. في قواعد الحكم
حکیم هیده‌جی شرح منظومه کیتابی‌نین سونونا بیر نئچه صحیفه‌دن عیبارت اولان فی قواعدالحکم رساله‌سینی آرتیرمیشدیر. بو رساله‌نی دئدیگی کیمی، طلبه‌لره یاردیم اوچون یازمیشدیر.
3. تعليقه علي الاسفار
حکیم هیده‌جی‌نین شرح منظومه اثریندن معلوم اولور کی او صدرالدین شیرازی‌‌نین اسفار اربعه اثرینه ده شرح یازمیشدیر.3
4. وقفيه اثرلر
«تعلیقه علی الاسفار» ایله برابر، حکیم هیده‌جی، حکمت و فلسفه ساحه‌لرینده باشقا اثرلر و شرحلرده یازمیشدیر کی اونون وصیت‌‌نامهسینه گؤره، منیریه مدرسه‌سی طلبه‌لری‌نین استفاده‌لری اوچون، بو مدرسه‌نین کتابدارینا وئریلمیشدیر و بو کیتابلارا وقف احکامی حاکیم اولمالی ایمیش.
5. رساله‌ي دخانيه
قاجار شاهی زامانیندا، حکیم هیده‌جی رژی ماجراسینی آچیب آیدین گؤسترمک اوچون،دخانیه رساله‌سینی فارسجا اولاراق یازمیشدیر. او، بو رساله‌نی اؤز دئدیگی کیمی عالیملرین خواهیشلری و تقاضالاری اساسیندا قلمه آلمیشدیر. دخانیه رساله‌سی ایلک دفعه زنگان شهرینده نشر اولان شهنواز هفته‌لیگینده و بو یاخینلاردا تهراندا مستقل کیتاب حالیندا نشر ائدیلمیشدیر.
«دخانیه» رساله‌سی چاغداش ایران تاریخینده باش وئره‌ن « تانباکی تحریمی»حادثه‌سینی اؤیرنمک اوچون ان مهم سیاسی ـ اجتماعی اثرلردن بیری ساییلیر. بو رساله‌ده ایرانلیلارین خارجی استعمار و داخلی استبداد علیهینه قالخینماسی تصویر ائدیلمیشدیر. . . .
6. دانشنامه
2800 بئیت اولاراق متقارب بحرینده فارسجا یازیلان بو مثنوی، عقیده‌تی ـ فلسفی بیر منظومه‌دیر. فلسفه، کلام و عرفانی بحثلر آراسیندان، ان یوکسک معنالی بحثلری سئچن هیده‌جی، منظومه‌ده جوره ـ جوره عقیدتی فیرقه‌لر و توپلوملارین فلسفی گؤروشلریندن دانیشاراق، قبول ائتدیگی هر بیر عقیده و نظری، جسارت ایله تأیید ائدیر و فلسفی مناقشه‌لره سون قویماق ایسته‌ییر. میثال اوچون وارلیق اؤزوللوگو(= اصالت وجود) بحثینده، اؤزه‌ک اؤزوللوگو(= اصالت ماهیت)نو ردّ ائدیر و بو بحثده، شیخ‌شهاب‌الدین سهروردی‌نین گؤروشونو نقل ائده‌رک، اونو رد ائدیب نزاکتله، دئییر:
بدان، هست بود است و " گوهر" نمود،
چو رنگی است " گوهر" ، به رخسارِ " بود"ـ
اگر چند فرمود شیخ شهاب،
که:« گوهر چو آب است و هستی سراب »،
ولی، رای این مرد بسیاردان،
نباشد پسندیده نزد مهان.
یوخاریداکی بئیتلرده هیده‌جی‌نین « گوهر»دن قصدی اؤزه‌ک (= ماهیت)دیر و دئییر کی اؤزه‌ک اؤزوللوگونه اینانج، بیر جوره دؤنگو(= دَوْر) ساییلیر:
چنین آید از گفته‌ی او به پست،
اگر هستی "هست" باشد به "هست"،
به "هستِ" دگر می‌رساند نیاز،
پس آن‌گاه این رشته گردد دراز.
«این رشته گردد دراز» عیباره‌سیندن، هیده‌جی‌نین قصدی«دؤنگو» و«رنجیرلمه»دیر. دؤنگو (= دَوْر) بیر زادین باشقا زادا محتاج اولماسی، واسیطه‌لی و یا واسیطه‌سیز و یا واسیطه‌لر ایله و اونون دا یئنه همان زادا محتاج اولماسیدیر.13 زنجیرلمه (= تسلسل) ایسه، قورتارماز (= بی‌نهایت) ایشلرین دالبادال گلمه‌سیدیر.14 اودور کی، هیده‌جی نتیجه آلیر:
به هستی بود هستی جان و تن،
ولی هستی هست با خویشتن.
بود هر چه بینی ظهورش به نور،
ولی نور با خویش دارد ظهور. . .
* * *
ای کؤنول! گل سن بو یار بی‌وفادان ال گؤتور،
قوی سنی بو درد اؤلدورسون، دوادان ال گؤتور.
یار و یولداشدان اومید اوز، قوم و قادراش ایسته‌مه!
یوم‌گیلن بیگانه‌دن گؤز، آشینادان ال گؤتور.
اوخشادین گول‌اوزلری، اوگدون بو قارا گؤزلری،
حاصیلی نولدو؟ هوس بسدیر، هوادان ال گؤتور.
فیتنه‌دیر عشق مجازی، فیتنه‌دن قورخماق گره‌ک،
عشق نفسانی خطادیر، بو خطادان ال گؤتور.
ای منی گؤزدن سالان! مئهر و وفاسیز سؤودوگوم!
گر یوخون مئهر و وفا، باری جفادان ال گؤتور.
وعده وئرمیشدین نئجه اولدو؟ عهد قیلمیشدین هانی؟
کیم دیدی سن عهدیوی سیندیر، وفادان ال گؤتور؟
زاهید بی‌چاره! بسدیر بیر بئله قیلدین نماز،
سبحه و سجاده‌نی ییغ، بو ریادان ال گؤتور.
بیر بئله ای خواجه! ییغدین مال دونیا، دویمادین،
تا نه وقته حرص؟ بو فانی سرادان ال گؤتور.
تاجر بدنفس خوش ظاهیر! پیمبردن اوتان،
بسدیر ای نامرد! تنزیل و ربادان ال گؤتور.
ای داداش! گئچدی جاوانلیق، موسم سور و سرور،
ییغ بساط عشرتی، سئیر و صفادان ال گؤتور.
تا بیلیرسن عقله قوللوق ائیله، نفسین بورنون اوغ،
دوش پریلر آردینا، دیوِ دغادان ال گؤتور.
اؤز گومانیندا بودور من عاقیل و فرزانه‌یم،
لاف وورما هیده‌جی! بو ادعادان ال گؤتور.