گردآورنده: سید احسان شکرخدا - صدیار وظیفه، تهران، نشر تکدرخت، 1388.
این کتاب حاوی مقالات و اشعاری است که جهت نکوداشت استاد در فرهنگسرای بهمن در سال 1387 به دبیرخانه برگزار کننده مراسم ارسال شده بود.
این کتاب 272 صفحه‌اي دارای سه بخش است:
بخش اول، شامل بیست مقاله در ارتباط با فعاليت‌هاي علمي استاد.
بخش دوم، شامل ده قطعه شعر، تقديم به استاد.
بخش سوم، تصاوير و عكس‌هاي رنگي مراسم نكوداشت.
در مقدمه‌ي تركي و فارسي كتاب، چكيده‌ي مقاله‌ها معرفي شده است. كتاب به قيمت 3000 تومان توسط نشر تكدرخت در اختيار علاقه‌مندان قرار گرفته است. در زير قسمتي از مقاله‌ي آقاي داوريار و دكتر اسرافيل باباجان را به نقل از كتاب مي‌آوريم:
توکنمز انرژی
محمد داوريار
مقدمه
تبریزین یئتیشدیردیگی شخصیت‌لردن بیری‌ده حرمتلی عالِم، گؤركملی مدنی خادم، ادیب، نظریه‌چی، استعدادلی یازیچی، عقلی امك محصولو، درین نظری بیلیگی ایله فرق‌لنن بیلیگین، سون درجه تواضع‌كار، چوخلو انسیكلوپدیك معلوماتا مالک، ضیالی اداسیندان، منم- منم‌لیکدن، اؤزونو به‌گنمك خسته‌لیگیندن، معلومات ساتماقدان، (پدانت‌لیقدان) خلقین گؤزونه عالِملیك توزو سپكمدن چوخ-چوخ اوزواق، قاینار و مقصد یؤنلو مدنی فعالیت گؤستره‌ن یازیچیلیق ایشلرینی علمی صورتده اساسلاندیران و پلانلی قایدادا آپاران مؤلف، چوخ جهتلی ادبی- بدیعی یارادیجیلیق استعدادینا، آراشدیریجی باجاریغینا، گرگین عقلی امك و مشاهده‌چیلیك قابلیّتینه، گوجلو حقیقی معاصرلیك حِسّینه مالک معارفچی، بؤیوك ادیب و مدنیت خادملری‌نین صداقتلی وارثی و دوام‌چیسیی، انسانی دوشونجه و احوال – روحیّه صاحبی، یوكسك روحلو ضیالی، اجتماعی تعلیماتچی، ملی وارلیغی‌میزین جسور مدافعه‌چیسی، بین‌المللی مقیاسلار دوشونن، حیاتلا محكم علاقه‌ده اولان، فعال حیات موقعینده دوران، زمانلا آیاقلاشان حس، حركت، عشق و معنا دولو اثرلر یاردان، وطن توپراقلارینا محبت حسی و سئوگیسی (آنا، آنا سودو و اولاد كیمی) چوخ گوجلو اولان، بنزرسیز یازیچیلیق اوسلوبو و اؤزونه مخصوص یازی استه‌تیكاسی ایله سئچیلن، قوّتلی پداقوژیك تمایوللو یازیچی، انسانچیلیق، خلقی‌لیك، اجتماعی کئرچکچیلیک و وطن‌پرورلیك موقعیندن قلم‌ووران، زمانه‌میزه لایق حیاتی و معنوی انرژتیکا ایله دولوب ـ داشان اثرلر مؤلفی، دیلینده لهجه‌سینده خلقدان سوزولوب گلن بیر ساده‌لیک، شیرین‌لیک، دوزلولوق، آخی‌جیلیق، اوره‌گه یاتیم‌لیلیق و شعریت اولان، یازیلاریندا آیدین‌لیق، دقیق‌لیک و معنالیلیق آپاریجی یئر توتان، چوخ جهتلی و حیرت‌لندیریجی علمی شخصیت، خلقیمیزین ملی ـ مدنی حرکاتی‌نین وظیفه و مقصدلرینی علمی صورتده معین ائده‌ن، تاریخی حافظه‌میزه غیدا وئره‌ن، دیلچی عالِم، ادیب، دیلچی، امکدار ژورنالیست، ادبی علملر دکترو حسین محمدزاده صدیق‌دن سؤز گئدیر...
آکادمیک تحصیلاتا، ادبیاتین تجربه‌لرینه مالک اولماسی، علمی آختاریشلارا، استه‌تیک ذُوقه، دوشونجه یئنی‌لیگینه، گئرچک‌لیگه باخیش و یاناشما طرزی‌نین تزه‌لیگینه، دُورون ادبی ـ بدیعی طلبلرینه، مدنی اولگولرینه، بدیعی دوشونجه توتومونا گؤره و علمی منطقین مدعالارینا اساسلاندیغی اوچون، اونون یازیلاری ایله یئنی، معاصر و رئالیست علمی، ادبی و بدیعی نثر تشکل تاپمیشدیر. یازیلاری ژانر ـ اوسلوب الوانلیغی، ترکیب طراوتی، فورما و مضمون بیرلیگی‌نین بوتونلوگو، دیلی‌نین سلیس‌لیگینه، افاده طرزی‌نین یئنی‌لیگینه، کلاسیک اینجه‌لیگینه، ادبی ـ بدیعی تأثیر گوجونه، اوخوجونو معلوماتلاندیردیغی و فکر یوکسلیشینه سبب اولدوغونا گؤره نثریمیزین موفقیت‌لریندن ساییلیر...
حرفه‌ای خصوصیت‌لی علمی ـ نظری محیط و اؤزونه مخصوص سانباللی یازیچیلیق مکتبی یاراتمیش، مدنی ـ ادبی واقعه‌لر تاریخی نقطه‌ی نظردن ایشله‌میش، یوکسک یارادیجیلیق هوسینه مالک ادیب ـ عالِم، صنعتین، ادبیاتین، دیلچیلیگین، و تورکولوژییانین تدقیق و نظریه پروبلملرینه گوجلو مِیل گؤسترمیش و اونلارین بیر چوخ مسئله‌لری‌نین تنقیدی ـ نظری تحلیلینی وئرمیش، بونونلا کفایت‌لنمه‌میش، عِینی زماندا ادبی مسئله‌لرله، کلاسیک ایرثله، ادبی علاقه‌لرله، تطبیقی ادبیاتلا مشغول اولموش و بیر چوخ نئچه ـ نئچه ادبی ـ مدنی ساحه‌لرده تنقیدی ـ نظری فکرلر ایره‌لی سورموش، ادبی ـ بدیعی یارادیجیلیق حاققیندا دلیللی ـ ثبوتلو حرفه‌ای بیلیک نمایش ائتدیرمیش، درین تئوریک تحلیللری و دوزگون ـ دقیق قیمتلری ایله ده دقت‌لری جلب ائتمیشدیر.
ادبی ـ تنقیدی فکرین انکشافیندا گؤرکملی خدمتلری اولان پروفسور، ادبی گؤروشلری‌نین موضوع دایره‌سی‌نین گئنیش‌لیگی ایله ده سئچیلمیش‌دیر. علمی ـ ادبی فعالیتینه جدّیتله یاناشان امک سئوه‌ر، استعدادلی استاد، خلقین اجتماعی ـ معنوی دایاقلارینی محکم‌لندیریلمه‌سی اوچون بوتون عمر صرف ائتمیشدیر. دائیم ایره‌لیلمک عنادیندان دؤنمه‌ین، اینجه ذُوقه، استه‌تیک قاوراییشا، درین ادبی معلوماتا مالک عالِم ـ ادیب، تجربه‌لی نسل ایله جوان نسللر آراسیندا منطقی وارث‌لیک علاقه‌سی قورموش، ادبیاتدا نسللرین وارث‌‌لیگینی گؤزه‌تله‌میش، یارادیجیلیق ارثینه و کلاسیک ادبی ارثه مترقی مناسبت بسله‌میشدیر...
اونون جدّی ـ وسعتلی، چوخ جهتلی ـ هر طرفلی، علمی و مکمل ادبی حاضرلیق طلب ائده‌ن چوخ موضوعلو تدقیقات اثرلری و بوروشوق تدقیقات اصولو جدّی تأثیر باغیشلامیش و نئچه ـ نئچه اثرلرین یارانماسینا سبب اولموشدور، معاصر ادبی جریانین و کلاسیک ارثین فعال مسئله‌لری‌نین (چوخ پیلله‌لی جریانلار و مرکب عملی مرحله‌لرله مشایعت اولونان مئسله‌لرین) حلّی یوللارینی گؤسترمیشدیر. تورکجه کلاسیک ادبی متنلرین تدقیق، تصحیح و علمی تنقیدی نثری ایله باغلی حرکاتین باشچی‌لاریندان اولان عالِم، ساده‌جه متن‌لری ائدیت ائتمه‌میش، اونلارین مؤلفلری‌نین شخصیتینی، عمومی معلوماتینی، زنگین یارادیجیلیق شیوه‌لرینی، یاشاییش محیطی‌نین تاریخی ـ مدنی شرایطینی معاصرلری‌نین، تأثیرینی، فکر دنیاسینی، عقلی ـ فکری امکان‌لارینی، دوشونجه‌سینی، فلسفی باخیشلارینی، دنیا گؤروشلرینی و حیات فلسفه‌سینی تحلیل ائتمیشدیر. بئله‌لکیله مدنی ـ تاریخی وارلیغیمیزا منفی مناسبت‌لرین شخصیتینی اساسلی شکیلده ده‌گیشدیرمیشدیر. ها بئله خلقیمیزه خورباخانلارا، اهانت ائده‌نلره، تورکلرین علیهینه آلچالدیجی حرکتلره قارشی، سرعتلی جواب وئرمک استعدادینی (عکس‌العمله گیرمک قابلیتی‌نین یوکسک‌لیگینی) نمایش ائتدیرمیشدیر.
یارادیجیلیغینین سیرلری
گرگین عقلی ـ علمی امه‌گین، درین تفکرون، هر طرفلی محاکمه (دوشونجه)نین، اینجه‌لمه‌لرین، نظری بیلیکلرین، عمومی (اونیورسال) معلوماتین، مسئله‌یه علمی یاناشما شیوه‌سینین، ادبیاتشناسلیق علملرینه دریندن بلدلیگین، گؤزه‌للیک شیوه‌لرینین گؤزله‌نیلمه‌سی‌نین، تدقیقاتدا سیستم‌لیلیک و آردیجیل‌لیغا دقت و رعایت ائتمک‌لیگین، تورکولوژیک تحقیقاتین، یوکسک امک انتظامی‌نین نتیجه‌سی اولان، مختلف نوعلو یازیلاری، ادبی محصوللاری، شعر تحلیللری، علمی مقاله‌لری و تاریخی هر بیر تدقیقی اثری تدقیقاتچیلار اوچون تدقیق موضوعونا چئویریلمیش، علمی مباحثه‌لره، ادبی دانیشیقلارا، فکر جریانلارینا، علمی ـ نظری محیطین یارانماسینا، ادبی ـ بدیعی آخینلارا سبب اولموش.
ادبی تدقیقاتلاری علمی توتومو ادبی اهمیتی، جدّی موضوع، مضمون دولغونلوغو اعتباریله جلب ائدیر، اونون اساسلی تدقیقلری، موضوع مسئله‌لرینه، ایده آده‌یه‌رینه، معلومات یوکونه، دوشونجه‌لری‌نین علمی‌لیگینه، عقلی امه‌گین علمی تشکیلینه و عقیده‌لرین توققوشماسینا گؤره دقت چکیجی‌دیر.
ادبی ـ بدیعی یارادیجیلیغی: اونون اؤزونه مخصوص ادبی ـ بدیعی یارادیجیلیق شیوه‌سی، فردی یازی اوسلوبو، تربیه‌وی اهمیت‌‌لی تعلیم شیوه‌سی، تدریس یوللاری و تحلیل جهت‌لری وار. او اؤز بدیعی ـ ادبی یارادیجیلیغینی خلقیمیزین بؤیوک ملی ـ مدنی، اجتماعی ـ اتینک و تاریخی مقدراتی ایله علاقه‌لندیرمیش‌دیر. ادبی قلمی ایله عالِم قلمی، علمی آختاریشلاری ایله ـ ادبی یازیلاری دایم وحدتده عینی بیر آمالا، خلقین معنوی انکشافینا، ذهنی ـ فکری تکاملونه معارف‌لنمه‌سینه و مدنی لیلشمه‌سینه خدمت ائدیب، علمی فعالیتله تدقیقاتچی ژورنالیست و تدقیقاتچی عالِم کیفیتلرینی اؤزونده بیرلشدیره‌ن نادیر قلم صاحب‌لریندن بیریدیر...
ادبیاتی اؤزونه یارادیجیلیق استقامتی و مدنی خدمت واسطه‌لریندن بیری کیمی سئچمیش یازیلاری ایله اوخوجولارین‌علمی‌ـ‌ادبی بیلیکلری‌نین زنگین‌لشمه‌سینه و دیلی‌میزین گوجلو سویّه‌سی‌نین یوکسلمه‌سینه خیلی کمک گؤسترمیشدیر. وقت آشیری، ادبیات، اینجه صنعت، فولکلوریک موضوعلار، تورک دیلی و ادبیاتی باره‌سینده آراشدیرمالار، شعر، ادبیات تاریخی، تورکولوژیک مسئله‌لر، مدنیت پروبلملری، و توپونمیکا ایله باغلی، نشریه و ژورناللاردا درج ائتدیردیگی چوخ ساییلی، سانباللی مقاله‌لر و مصاحبه‌لرینده، آنادیلی‌میزی اوجا توتان، اونون صافلیغی و گؤزه‌ل‌لیگی اوغروندا یورولمادان، دؤنمه‌دن چالیشیب ـ چارپیشان عالِم، ادبی حرکتلره سبب اولموش، اوخوجولارینی الهام دولو سیماسی، زئنگین تخیّلو، درین حافظه‌سی، یوکسک علمی دوشونمک قابلیتی ایله ماراق‌لاندیریب، یارادیجیلیغا سوق ائتدیرمیش، اونلارین فکری فعاللیغینا، یارادیجیلیق آختاریشلارینا، یازیچیلیق چالیشمالارینا، ملّی ـ مدنی دیرچه‌لیش و دیره‌نیش حرکاتینا تکان وئرمیش، اونلارین ملی شعورونون فورمالاشماسینا یاردیم گؤسترمیش، اونلاری یئنی و ماراقلی علمی ـ ادبی بیلگی‌لرله معلومات‌لاندیرمیش، ادبی دیلی‌میز، معنوی ده‌گه‌رلریمیز و مدنی ارثیمیزله باغلی گئده‌ن پروسسلرین علمی اساسلارینی آراشدیرماغا دایم جان آتان و ماراق گؤستره‌ن عالِم، آذربایجان دیلی‌نین سؤز خزینه‌سیندن بیر سِحرکار کیمی استفاده ائدیب، خلقین سؤز گلستانی‌نین سون درجه عطرلی رنگارنگ و گؤزه‌ل چیچکلرله زنگین اولدوغونو اؤز ادبی ـ بدیعی اثرلرینده انعکاس ائتدیرمیشدیر.
قلبی همیشه ائل اوچون چیرپینان شاعر یازیچی، ائل ـ اوبامیزین قایغی‌سیندا اولان اوره‌گی ته‌په‌رلی ادیب صنعتکار صنعته منفی مناسبت بسله‌میر، هر ایشده، هر ملّی ـ مدنی، ادبی ـ علمی امکده اورتا موقع توتور، نقدِ حیاتینی و حاصلِ عُمرونو علمه، مدنیّته و معارفه صرف ائده‌ن عالِم سؤز فنی‌‌نین بیر چوخ شعبه‌سی‌نی استادی، ملی ادبیات جریانلاری و مکتبلری‌نین ایلک مبشّرلریندن بیری، فعالیت گؤستردیگی هر بیر ساحه‌ده اؤزونو پئشه‌کار کیمی گؤستره بیلیب، بؤیوک حرمت و نفوذ قازانیب.
اشتراک ائتدیگی مختلف کنگره‌لرده، مشاوره‌لرده، علمی سمینارلاردا، کنفرانس‌لاردا، اجلاس و قورولتای‌لاردا و دانشگاهلاردا محاضره‌لر (خطابه‌لر) اوخوموش و جدّی درین مضمونلو معروضه‌لرله چیخیش ائتمکله تورک و آذربایجان دیلینی، مدنی ارثینی، ادبیاتین عملی ـ مدنی شکیلده مدافعه ائتمیش، تانیتمیش، لیاقتله تمثیل ائتمیش، دینله‌ییجی‌لره تئوریک گؤستریشلر، مئتودیک مصلحت‌لر و پراکتیک تاپشیریقلار وئرمیشدیر...
حیات و اجتماعیات
دنیا ادبیاتی تاریخینده چوخلو متفکر صنعتکارلار، سؤز اوستالاری، عالِملر، اینجه صنعت خادملری و فیلوسوفلار «وارلیغین فلسفه‌سی، اوزه‌رینده داخیلی بیر عذابلا دوشونوبلر، یاشاییشین باشلانقیچی و سونو، انسانین اجتماعی مقدّراتی و حیاتی‌نین یاخشی‌لاشدیریلماسی باره‌ده عُمرلری بویو فکرلشیب و عملی ایشلر آپارمیشلار...
چوخلو حیاتی تجروبه‌یه مالیک یاشاییش سیرلرینه، حکمتلره، معرفت‌لره واقف اولان، حیاتین دوزولمز سیخینتی، ایشکنجه، عذاب، اذیت، فاجعه و مصیبتلرینه ایگیدلیکله‌سینه گزمیش، حیات امتحانیندان و یاشاییش سیناغیندان آلنی آچیق چیخمیشلار.
کئچمیش ایللرین جانلی شاهدی کیمی معلم حاققیندا بیر آجیناجاقلی خاطره سؤیله‌مک ایستیردیم: 37ـ ایل قاباق یعنی 1349 ـ اونجو ایلده (ظلم، زورالیلیق و حاقسیزلیغین ایاق گؤتوردوگو ایللرین بیرینده) اونو ساواک مأمورلاری اردبیل ده یاخالادیلار، بیر نئچه گون ایشکنجه‌دن سونرا بوشلادیلار، کتابلارین تینی ایله او قده‌ر اونون باشینا تاپدالامیشدیلار کی باشیندا گیرده‌کان بویدا قانلی شیش‌لر عمله گلمیش ایدی...
هئچ بیر اضطراب، هئچ بیر نیسگیل، هئچ بیر آغری انسانین حیات عشقینی اؤلدوره بیلمز.»
«آزادلیغا، امن آمانلیغا جان آتان خلقیمیزین باشینا عصرلر بویو چوخ مصیبتلر گلمیشدی، بو بؤیوک بیر تاریخ‌دیر. بونو بیز هله یازمامیشیق، بو گله‌جه‌گین ایشیدیر، آنجاق بیر حقیقتی دئمه‌لییم کی خلقی‌میز بو بوتون عمرو بویو، نسللرین تاریخی بویو، شر قوه‌لر و غصب‌کارلار قارشیسیندا هئچ واخت سارسیلمامیشدیر. بعضاً زمانین آخاریندا سینسادا، ضعیف‌لسه‌ده، اؤز شخصیتینی، ملی غرورونو، غیرتینی ساخلامیش، همیشه امیدله یاشامیش، گله‌جک سعادتی اوچون چالیشمیش، ووروشموش، یئنی‌دن دیرچلمیش، اؤز میللی ـ مدنی و معنوی ـ اخلاقی دنیاسینی قورویوب ساخلامیش و دایم ایره‌لیلئییشه جان آتمیشدیر.» (ایشیقلی عؤمورلر ص 3 و 4)
یورولماق بیلمه‌دن آشیب ـ داشان توکنمز انرژی ایله چالیشماق، بوتون حیاتینی حصر ائتدیگی ادبی امه‌گه، علمی ایشه، تربیه‌وی فعالیته و اوزون مدتلی، محنت‌لرله دولو مرکب یازیچیلیق یوللارینا چوخ باغلیدیر.
ایللر بویو آختاریشدا اولوب، استراحتدن، دینجلیگیندن کسیب، گئجه‌نی گوندوزه قاتیب، یوخسوزولوغوندان آجیلی ـ آغریلی باده‌سینی (زهرینی) نوش ائده ـ ائده مضمونی عبارته وئریب آراشدیرمالار آپاریب، علمی ـ ادبی تدقیقاتلا مشغول اولوب، مطلبلری رشته‌ی تحریره چکیب ملی ـ مدنی، علمی ـ ادبی جبهه‌ده همیشه دؤیوشه حاضیر وضعیت ده اولان پیاده بیر عسگر چارپیشان عالِمین ماراقلی، سِحر ائدیجی، اعجازی، روحلاندیریجی، جاذبه‌لی و خارق‌العاده قلمی ایله من چوخدان‌دیر کی تانیشام.
علمی فعاليت عالِمین یارادیجیلیغینین باشلیجا خصوصیت‌لریندن‌دیر. اثرلرینده معلوماتلارین محکم فلسفی اساس، منطقی ماهیتی اوسلوب سلیس‌لیگی، علمی منطقی دقیق‌لیگی، مضمون درین‌‌لیگی، اونون دوشونجه‌لی فعالیتیندن، مقاله‌لری‌نین اوزه‌رینده اوزون مدتلی تفکر جریانیندان و نظری تدقیقاتیندان خبر وئریر...
مؤلف اوخوجولاری ایله علمی دانیشیق آپاریر، اؤزونون زنگین معلوماتلا دولوب ـ داشان دوشونجه‌لرینی اونلارلا پایلاشیر. علمی معلوماتا استناد، گئنیش احاطه‌لی، چوخ شاخه‌لی، هر طرفلی عمومی مطالعه، علمی ـ نظری حاضیرلیق، کؤکلو تئوریک، تدقیقات و منطقی ـ بدیعی تفکر طلب ائدیر. قلمه آلدیغی مسئله‌لری، حادثه‌لری، مطلبلری، پراکتیک اهمیّت‌لی حلی واجب ملّی ـ مدنی پروبلملری، علمی ـ نظری تحلیل سؤزگئجیندن کئچیرمک، اونلارین تاریخی کئچمیشی معاصر انکشاف مرحله‌لری و میل‌لری‌نین ایشیقلاندیریلماسینا خصوصی دقت یئتیرمکله یاناشی، یازیچیلیق قابلیتی و علمی تحلیل ائدیجی‌لیک استعدادی ایله موضوع دایره‌سینده معین ملی ـ مدنی، ادبی ـ بدیعی حادثه‌نین علمی شرحینی، منطقی تحلیلینی افاده ائدیر و اتینک ـ استه‌تیک قیمتینی قلمه آلیر.
علمی ـ مدنی زنگین تمایللو و ادبی ـ بدیعی پونوملو تدقیقلری عالِمی مختلف فن‌لر (ریشته‌لرله) مشغوللوغا سوق ائتمیشدیر. چوخ ساحه‌لی، درین احاطه‌لی و وسعتلی تدقیقات میدانی آشاغیداکیلاردان عبارتدیر: فولکلور، ده‌ده‌قورقود شناسلیق، تاریخ، جغرافی، تورکولوژیا، ادبیاتشناسلیق، ادبی تنقید، ادبیات تاریخی، متن شناسلیق، شعر، موسیقی، ترجمه ادبیاتی، علمی ـ فلسفی مسئله‌لر، تکامل، فکر جریانلاری، فضولی شناسلیق، میرزه فتحعلی شناسلیق، آذربایجان شناسلیق، حقوق، اجتماعی انقلابلار، عاشیق یارادیجیلیغی، و تصوف...
تدقیقاتچی عالِم هر هانسی بدیعی اثری و کلاسیک ارثی اؤیره‌نیش موضوعونا چئویره‌رکن ایلک اؤنجه یارادیجی‌سینین، بدیعی ـ فلسفی دنیاسینی، گؤزه‌للیک ـ ایده‌آل اؤزونه مخصوصلوغونو، اثرلرین عرصه‌یه گلدیگی تاریخی شرایطی دقت مرکزینه گتیره‌رک، بدیعی ـ ادبی فکرین تشکّل عامللرین هم اجتماعی، همده فردی نقطه‌ی نظر کیمی آلاراق صنعتین و صنعت‌کارین مالک اولدوغو ملی شخصیتین ده‌گه‌رین اونون اتنیک و عموم مبشری اهمیت کسب ائتمه‌سینده گؤرور.
عالِم ـ تورکولوق، ادیب ـ دیلچی، شاعر ـ یازیچی، مترجم ـ دیلچی، دیل تاریخی‌نین مکمل بیلیجیسی، ادبیات تاریخی‌نین چوخ معلوماتلی بیلگینی، متفکر ـ فیلسوف، ادبیات و مدنیتیمیزین بایراقداری پروفسور دکتر حسین محمدزاده صدیق، شاعرلرین غنایی یارادیجی‌لیغینا چوخ رغبت بسله‌میش، محبت گؤسترمیش، درین ماراقلا و توکنمز انرژی و هوسله، اونلارین شعرلرینی تحلیل، تفسیر، تحسین، تبلیغ و تدریس ائتمیشدیر.
عمومیتله اونون چوخ جهتلی و مرکب عقلی امک بازاسی‌نین معین‌لیگی، اساس علمی ـ تدقیقی فعالیتی و ادبی ـ بدیعی یارادیجیلیغینین بؤیوک حصه‌سی آدلارینی چکه‌جه‌گیمیز شاعرلرین شعرلری حاققیندا یازیلاریلا باغلیدیر کی اؤز تجسّمونو نئچه ـ نئچه کتابلار و رساله‌لرده تاپمیشدیر. . .
ديوان لغات الترك
دكتر اسرافيل باباجان
. . .
1. ح. م. صدیقین چالیشماسی‌نین اؤزه‌للیکلری
صدیق، چالیشما ندنلرینی و اساسلارینی آچیقجا بلیرتن بیر آراشدیرماجیدیر. او، داها سونرا آیرینتیسی ایله گؤستریله‌جگی کیمی، اؤلکه‌سینده دیوان لغات الترک حاققیندا گئنیش انتحال و تحریف ایچه‌رن بیر چالیشمادان چوخ متأثر اولدوغوندان، ترجمه‌سینی «بؤیله قیمتلی بیر اثرین تحریفچیلر و اوشاقجا عینادلار» پئشینده قاچانلارین الینده اویونجاق اولماسین دئیه حاضیرلادیغینی آچیقجا سؤیلر.7 صدیق، دیوان ایله اونیورسیته ایللرینده مرحوم عبدالصمد امیر شقاقی واسطه‌سیله تانیشمیشدیر. حتی بو ذاتین دیوانا دایانان بؤیوک بیر لغت‌ده یازدیغینی، آنجاق بو اثرین باسیلمادان، وارثلری الینده غیب اولدوغونو سؤیلر. بوندان قیرخ ایل اؤنجه تانیشدیغی بو ذاتدان دیوانا داها فاضل «مسلط اولان بیریسینی‌ده گؤرمه‌دیگینی وورغولاماقدادیر.»
مترجم 1979 ایلیندن سونرا، معلم رفعتین چئویریسی‌نین الینده اولدوغونو، بسیم آتالایین بو چئویری‌یه گؤره چوخ داها مکمل اولان چالیشماسینی‌دا دقّتله اینجه‌له‌دیگینی بیلیرتیر. او، سؤز قونوسو ایکی متنی‌ده گؤز اؤنونه آلاراق چئویریسینه باشلامیشدیر. اصل حرکت نقطه‌سی عربجه متن اولماقلا بیرلیکده، آتالای چئویریسینه صاحب اولمادیغی تقدیرده، چالیشماسینی تاماملایامایاجاغینی‌دا وورغولار.8 صدیق «اوچ مین ساعته یاخلاشان» چئویری چالیشماسیندان سونرا، اونو اییی بیر عربجه اگیتیمی آلمیش «قوم» شهرینده‌کی اؤیره‌نجیلری حجت الاسلام سید حیدر بیات و احمد عبدی‌یه گؤیتره‌رک، دیوانین عربجه یازماسی و مطبوعو ایله کلمه- کلمه کنترل ائتمه‌لرینی ساغلامیشدیر. داها سونرا، تصحیح سیراسیندا ایرانلی چاغداش تورک شاعری و ادبیات آراشدیرماجیسی، دکتر حسین محمدخانی‌نین تکرار گؤزدن گئچیردیگینی بلیرتمکده‌دیر.9
مترجم، فارسجا چئویریده ایلک دقت ائتدیگی نقطه‌نین فارسجا جمله‌لرین یاپیسی اولدوغونو سؤیلر. بونا گؤره چئویری‌نین آخیجی و ساده اولماسینا چوخ غیرت ائتمیشدیر. آیریجا، چالیشماسی‌نین قاریشیق، شبهه‌لی، انتحاله دایانان و قوللانیمی زور اولماماسینا چالیشمشیدیر. اثری‌نین فارسجا بیلنلر اوچون قولایجا اوخونان، آخیجی و قوللانیما اویغون اولماسی‌دا صدیقین دقّت ائتدیگی نقطه‌لردن بیریدیر. مترجمه گؤره، همن هر دیلده یاپیلان دیوان چئویریلرینده، سسلرین یازیمیندا اسکیکلیک یادا یانلیشلیقلار واردیر. کندیسی بو خطالارا دوشمه‌مگه چالیشاراق، عرب حرفلری ایله یازیلان تورکجه کلمه‌لرین لاتین حرفلری ایله اوخونوشونو آیرینتیلی بیر شکیلده گؤسترمیشدیر.10
مترجم، هر ماده باشیندا بولونان «یقال» تعبیرینی چیخارمیشدیر. بؤیله‌جه عربجه آنلامی وئریلن تورکجه کلمه‌لر دوغرودان ماده باشی اولموشدور. کلمه‌لرین یانینا اوخونوشلاری لاتین حرفلری ایله یازیلمیشدیر. یازار، عربجه آچیقلامالاری عیناً چئویردیگینی سؤیله‌مکده‌دیر. وارسا وئریلن اؤرنکلرده چئوریلمیشدیر.
فعللر بؤلومونده، اله آلینان هر فعلین، مضارع و مصدر شکیللرینی، اوخونوشودا لاتین حرفلری ایله پارانتز ایچینده گؤستریلمیشدیر.11 صدیق، آتا سؤزلری، دئییملر و شعرلری، گئنیش و ادبی بیر شکلده چئویرمه‌دن اؤنجه، بیره بیر چئویریلرینی وئردیگینی، وارسا کاشغرلی‌نین عربجه آچیقلامالارینا، «اونون آچیقلاماسی (توضیح آن که)» باشلیغی ایله اشارت ائتدیگینی سؤیله‌مکده‌دیر. مترجم آیریجا کاشغارلی‌نین چئویریلری شرح شکلینده ده اولسا بیره بیر ده اولسا، عیناً نقل ائتمیشدیر. صدیق، پک چوخ مترجمین شبهه‌لی یئرلرده، آتالایین چئویریسینی اساس آلدیقلارینی سؤیلر. کندیسی ایسه، داها اییی چئویردیگینی دوشوندوگو یئرلرده، کندی ترجمه‌سینی ترجیح ائتمیشدیر.
تارتیشمالی نقطه‌لری ایسه 2- نجی جیلده بوراخمیشدیر. اونا گؤره اصلینده ماده باشلارینا قولایجا اولاشماق اوچون آیرینتیلی بیر دیزینه احتیاج واردیر. آنجاق او، شبهه‌لی بوتون اوخونوشلاری و چالیشماسینا یازیلاجاق الشتیریلری گؤز اؤنونه آلدیقدان سونرا، بیر دیزین اولوشدورما دوشونجه‌سینده‌دیر.12
صدیق، اسملری چئویرمه‌نین فعللری چئویرمکدن قولان اولدوغونو سؤیلر. بونا گؤره اؤزه‌للیکله ائتدیرگن و گئچیشلی ائتدیرگن فعللرین چئویریسینده، اولدوقجا زورلانمیشدیر. بیرله‌شیک زمانلاردا ایسه، گله‌جک زمانین حکایه‌سی و مثلی گئچمیش زمانین چئویریسی عادتا امکانسیز اولموشدور. چونکو بونلارین فارسجا قارشیلیغی یوخدور. بونلاری فارسجا آنلاتا بیلمک اوچون، یان جمله‌لره و اک فعللره احتیاج واردیر. صدیق بعضاً بیر تورکجه فعل اوچون، بیر قاچ فارسجا جمله قورماق زوروندا قالماقدان شکایت ائده‌ر. اؤرنه‌گین بوگون «بیچدیردی» آنلامینا گلن «ایرپتتی» فعلی ایله «او آغاجی بیچدیردی» دئمک اوچون، «او درخت را در معرض انداختن قرار داد و بیانداخت.»13
حسین م. صدیق دیوانین گره‌ک ترجمه و نشرلرینده، گره‌کسه، متن نشری دیشینداکی اینجه‌لمه‌لرینه الشدیره‌ل یاناشماقدادیر. بو الشدیریلرینده، چالیشمالارین اولوملو- اولومسوز بوتون یؤنلرینی آچیقجا دیله گتیریر. اؤرنه‌گین دهری دیلچینین «عرب آلفابه‌سینه گؤره دیوان لغات الترک دیزینی» آدلی چالیشماسینی، بروکلمانین چالیشماسی‌نین تکراری سؤیله‌مکده‌دیر. آنجاق یئنی بیر آلفابه‌تیک دیزین گتیرمه‌سی آچیسیندان، بروکلمانین چالیشماسینی تکمیل ائتدیگینی‌ده اعتراف ائده‌ر.
یادا «تورک دیلی» درگیسی‌نین دیوان حاققینداکی اوزه‌ل ساییسی‌نین گله‌جکده یاپیلاجاق آیرینتیلی چالیشمالارا یول گؤستره‌جه‌گینی بلیرتیر.14 صدیق الشدیردیگی کیشیلره اولدوقجا آکادمیک تنقیدلر یؤنلتیر. اؤیله کی اونلارین خطالارینی گؤسترن بول اؤرنکلی، گئنیش تابلولارا داهی یئر وئریر. چوخ کزده الشدیردیگی کیمسه‌لرین سیستم خطالارینا ده‌گینیر. اؤرنه‌گین داها اؤنجه دیوان حاققیندا بیر چالیشما یاپان ایرانلی آراشدیرماچی «دبیر سیاقی»نین «کرک» (گؤز ببه‌گی) ماده‌سینده، بو ماده‌یه باغلی اولاراق اله آلینان «کرک‌رک، ارنگ و اوت کرک» اؤرنکلرینی، سیاقی‌نین ماده باشی ساناراق سیستم خطاسینا دوشدوگونو بلیرتیر. آیریجا، سیاقی‌نین تطبیقی و مقایسه آچیدان اؤنملی اولان و کاشغارلی‌نین اصلی هدفلریندن بیری اولان عربجه اؤرنکلری گؤرمزدن گلدیگینی سؤیلر.15
صدیق، بیر شکیلده خبردار اولدوغو، آنجاق گؤرمه‌دیگی قایناقلاری مطلقا بلیرتیر. مثلاً 1997- 1998 ایللرینده، دیوانین قازاق تورکجه‌سینه چئوریلدیگینی دویدوغونو، آنجاق کندیسی‌نین بو چئویرینی گؤرمه‌دیگینی سؤیلر.16 تثبیت و یارغیلارینی چوخ ساغلام آکادمیک قایناقلارا دایاندیران صدیق، یئر- یئر گووه‌نیلیر شفاهی قایناقلاردان فایدالانماغی‌دا اهمال ائتمه‌میشدیر. آنجاق، بو بیلگیلری کندینه مال ائتمیه‌جک قده‌رده دوروستدور. مثلاً رحمتلی محرم ارگینین خاقانیه تورکجه‌سی‌نین او دورده‌کی سئچگین طبقه‌نین شیوه‌سی اولدوغونو سؤیله‌دیگینی و ارگین طرفیندن کندیلرینه 1980 / 1359 ایلینده شفاهاً انتقال ائتدیگینی بلیرتیر.17
صدیق، چالیشماسیندا، یئر- یئر ایرانین سوسیو- کولتورل و تاریخی یاپیسی حاققیندا ایلگینج ده‌گرلندیرمه‌لرده بولونور. صدیقین بو ده‌گرلندیرمه‌لرینه اؤرنک وئرمک گره‌کیرسه:«گونوموزده‌ده بو دوغرولتودا، فارس دیلی ایره‌لیله‌مکده اولوب، چوخ آز ساییدا تات (عجم) کؤیلری و قصبه‌لری ایله افغان کؤکنلیلر دیشیندا اؤزه‌للیکله بؤیوک شهرلرده فارسجا قونوشان انسانلارین بؤیوک چوخلوغو، اصلینده اوغوز تورکلری‌نین تشکیل ائتدیگی ادّعا ائدیله‌بیلر. بونلار، فارسجانی، کندیلرینه خاص خوش بیر لهجه ایله قونوشاراق ایره‌لیله‌دیرلر. ایشته دیوان، فارسجا و تورکجه‌نین عصرلر سورن قارشیلیقلی آل وئریشی قونوسوندادا اولدوقجا بؤیوک بیر اؤنه‌مه صاحبدیر. اؤزه‌للیکله تورکجه‌دن فارسجایا گئچن کلمه‌لری تعقیب خصوصوندا زنگین بیر قایناقدیر. اؤرنه‌گین . . . »18
سون اولاراق، مترجم، خاقانیه تورکجه‌سی، بخارا عربجه‌سی و چاغداش فارسجا بیلگیسینه صاحب بیر آراشدیرماجیدان الشدیری بکله‌دیگینی سؤیلیه‌رک، عادتا بؤیله بیر چالیشمانی حاققی ایله ده‌گرلندیرمه‌نین حداقل شرطلرینی اورتایا قویموشدور.»19
2. صدیقین کاشغارلی، اثری و اثری‌نین تأثیرلری حاققیندا بعضی تثبیتلر
حسین محمدزاده صدیقین کاشغارلی و اثری حاققینداکی تثبیت و ده‌گرلندیرمه‌لرینی گنل اولاراق ایکی گروپدا توپلایا بیلیریز: 1. دیوان و اونون کولتورل آرخا پلانی اوزه‌رینه تثبیت و ده‌گرلندیرمه‌لر، 2. دیوان اوزه‌رینه یاپیلان چالیشمالارلا ایلگیلی تثبیت و ده‌گرلندیرمه‌لر.
صدیق دیوان لغات الترک و اونون کولتورل آرخا پلانی ایله ایلگیلی تثبیتلرینه «دیوان» کلمه‌سی ایله باشلار. بونا گؤره کاشغارلی اثری‌نین تصنیفی، تألیفی، ترجمه‌سی و حاضرلانماسیندا قاموسدان اؤته بیر یول تدتدوغوندان، اونو «دیوان» اولاراق آدلاندیرمیش اولمالیدیر. صدیقه گؤره «دیوان» کلمه‌سی تورکجه کؤکنلیدیر. عربجه‌ده و فارسجانین فرقلی لهجه‌لرینده تورکجه‌دن آلیناراق، ده‌گیشیک سؤیله‌ییشلر ایله تلفّظ ائدیلیر. بو کلمه‌نین کؤکنی «تیپمک» مصدرلریندن گلیر. بو مصدر، «بیر آرایا گلمک، بیر آرایا گتیرمک آنلاملاریندادیر.»20 او، اثرین یازیلیش ندنلرینه‌ده گئنیش بیر پرسپکتیودن باخار. اونا گؤره کاشغارلی‌نین دؤنمینده، یعنی عباسی خلافتی دورونده «دیوان لغات الترک» کیمی بیر اثرین یازیلماسینی، تورکلرین اسلام دنیاسینداکی کولتورل و عسکری خدمتلری ساغلامیشدیر. اؤرنه‌گین ایراندا عجملر طرفیندن چیخاریلان «المقنّع» و «حسن صبّاح» عصیانلاری‌نین باسدیریلماسیندا تورکلر بؤیوک بیر رول اوینامیشدیر. بؤیله‌جه بغداد و اسلام دنیاسی‌نین دیگر سیاسی مرکزلری‌نین تورکلره احتیاجی قات- قات آرتمیشدیر. بوندان سونرا صدیق بؤیله دوام ائدیر:«کاشغارلی سؤز قونوسو سببلردن، عرب دیللی توپلوملارا، عربجه‌نین قرامر و کلمه یاپیسینا دایاناراق، تورکجه‌نی داها قولای اؤیره‌تمک اوچون، اثرینی قلم آلمیشدیر. یعنی او دؤنمده عصر، آرتیق تورک عصریدیر. تورکجه‌نی اؤیرنمک، اسلام دنیاسی‌نین ضرورتلری آراسینا گیرمیشدیر. کاشغارلی اثرینده، اوخوجویا تورکجه اؤیره‌تمه‌نین‌ده اؤته‌سینده، اونو، تورکلرین تاریخی، کولتورو و ادبیاتی ایله آشنا قیلمایا چالیشیر.»21
صدیقین دیوانین نئجه بیر اثر اولدوغو حاققیندادا چوخ یؤنلو بیر ده‌گرلندیرمه‌سی واردیر. او، دیوانی آنسیکلوپدی کاراکترینه بورونموش اؤزه‌ل کلمه‌لری بیر آرایا گتیرن لغت اولاراق گؤرور. بو کتاب، لغت کتابلاری و کلمه آراشدیرمالاری یاپان اثرلر آراسیندا، «بیلگی انتقال ائتمه یؤنو اؤن پلانا چیخان» بیر اثردیر. دولاییسی ایله آنسیکلوپدی‌یه داها یاخیندیر. یعنی، او آراشدیرماچی و الشویره‌ل بیر اثردیر. دیوان، گئنیشله‌تیلمیش لغت کتابی اولمانین یانیندا، ادبیات آراشدیرمالارینا دایانان دیل بیلیم، ادبی تورلر، فولکلور، تطبیقی ادبیات، میتولوژی، جغرافیا و تاریخ کتابی‌دا ساییلیر.»22
صدیق، بعضی اسکی عربجه قایناقلاردا دیوانین آدی‌نین گئچدیگینی آنجاق اسکی فارسجا قایناقلاردا ذکر ائدیلمه‌دیگینی سؤیلر. ایرانلی بیر آراشدیرماچی اولدوغوندان، بو قونودا یوروم یاپماز. آنجاق بلوشه Bloshe آدلی بیر شرقشناسین گؤروشلرینی عیناً نقل ائدیر. بو گؤروشلر بؤیله‌دیر:«فارسجا و عربجه قایناقلاردا، تورک دیللری و جغرافیالاری حاققیندا یئترینجه بیلگی‌یه راستلانماز. بالخاصه فارسجا اثرلرده، فارسلارین، ساده‌جه کندیلریندن بحث ائتمه آلیشقانلیغی واردیر. یازدیقلاری همن هر شئی کندیلری حاققیندادیر. فارس اولانلار دیشینداکیلری غیر ایرانی آدلاندیراراق، داها چوخ کؤتو و خیال محصولو شئیلری دیله گتیریرلر. فارسجا جغرافیا کتابلاریندا، فارس جغرافیاسی دیشیندا بیلگیلره راستلانماز. کندی جغرافیالاری دیشینداکی یئرلردن بحث ائتدیکلرینده ایسه ده، افسانه‌وی و میتولوژیک بیر اسلوب توتورلار.»23 . . . .