نشر کتاب «غزللر» حکیم ملا محمد فضولی
مقدمه، تصحیح و تعلیقات: تهران، نشر تکدرخت، 1388
این کتاب دربردارنده‌ی یکصد و شصت و چهار غزل از مولانا حکیم ملامحمد فضولی بن سلیمان بیاتلی (متوفی 963 هـ.) است که از سوی شاعران برجسته‌ی آذربایجان مرحومان میرمهدی سیدزاده، علی آقا واحد، محمد تقی شبسترلی، م. سلطان‌اف و م. مبارز از کلیات دیوان فارسی وی انتخاب و به ترکی آذری برگردانده شده است. فضولی بیاتلی شاعر قرن دهم هجری به سه زبان عربی، ترکی و فارسی دیوان دارد. دیوان فارسی وی شامل بیش از چهارصد غزل عرفانی، قصاید، ترجیعات و انواع دیگر شعر دیوانی است که کامل‌ترین تصحیح آن در سال 1387 توسط دکتر حسین محمدزاده صدیق و از سوی انتشارات یاران در تبریز چاپ شده است.
در کتاب حاضر، دکتر صدیق غزل‌های ترجمه شده را جمع‌آوری و به اعتبار قافیه‌ها الفبایی کرده‌اند و به اصل فارسی آن‌ها نیز با ذکر شماره غزل‌ها در چاپ انتشارات یاران ارجاع داده شده است. خواننده می‌تواند با توجه به این شماره‌های ارجاعی، اصل فارسی غزل‌ها را در چاپ فوق بیابد و ترجمه‌ها را با اصل‌های آن‌ها مقایسه کند. در انتهای کتاب ضمن معرفی هر کدام از مترجمین، بیت اول فارسی اشعاری که هر کدام از ایشان، ترجمه را از روی آن‌ها انجام داده‌اند، نشان داده شده است. لازم به ذکر است که کشف الابیات، آخرین بخش این کتاب است.
در دیوان فارسی فضولی، آثار و نشانه‌هایی از حالات و اندیشه‌های عطار، حافظ، مولوی و نسیمی دیده می‌شود. غزل‌های فارسی او در واقع آمیزه‌ای از اشعار عرفانی حافظ و مولوی است که با تتبّع دیوان امیرعلیشیر نوایی به نظم درآمده است. موضوع اصلی غزل‌های فارسی فضولی، ذکر مراتب سیر و سلوک در وادی عشق عرفانی و نشان دادن برتری عبودیت عاشقانه بر زاهد مآبی و خشکه مقدسی است. آوردن اصطلاحات و کلماتی نظیر شراب، باده، زلف، رخسار، یار، دلدار و جز آن نیز در معانی مجازی خود ناظر بر همین نگرش است.
انتشار دفتر حاضر، امیدواریم فتح بابی برای نهضت ترجمه‌ی دیگر آثار فضولی تلقّی گردد و شعرای جوان آستین بالا زنند و دیگر اشعار ناب و عرفانی این شاعر عارف را ترجمه کنند.
در زیر نمونه‌ای از ترجمه‌ها را می‌آوریم:
- 1 –
هرگز نظر به بی سر و پایی نمی‌كنی،
كاو را هلاك تیر بلایی نمی‌كنی.
فاعلاتن فاعلاتن فاعلاتن فاعلن.
U . U U / U . U U / U . U U / U . U
دیوان فارسی، غ.406" - ترجمه: م. مبارز
بیر باخیشلا قییمادین خوشحال اولا بو بی نوا،
وورمادین تا راحت اولسون جسمینه تیر بلا.
قلب عشّاقه طبیب اولسان دا یوخدور فایده،
بیز کی اؤلدوک درد الیندن ائتمه‌دین هئچ بیر دوا.
سن گؤزه‌للیک مُلکونون سلطانی‌سان افسوس کیم،
یانمادین عُمرونده هرگز بیر فقیرین حالینا.
سن وفالی اولماغی یوز دفعه عهد ائتدین ولی،
نه بیزی سالدین یادا، نه عهدینه قیلدین وفا.
چشم فتّانین الیندن دین و ایمان قالمادی،
سن اؤزون اؤلدوردوگون قربانلارا توتدون عزا.
قلبیمه غمزه ایله ووردون خطا پیکانینی،
ائتمیسن عینِ خطا هرچند ائتمزسن خطا.
سن فضولی‌ده وفادان غیری شاهیم گؤرمه‌سن،
قالمامیش راضی، اونا چوخداندیر ائتمزسن جفا.
- 2 –
رنجیدم از دل، خواهمش زلف ستمكاری برد،
گردد هزاران پاره و هر پاره را تاری برد.
فاعلاتن فعلاتن فعلاتن فعلن.
U . U U / . . U U / . . U U / . . U
دیوان فارسی، غ.188" - ترجمه: ع. واحد
راضی یم کؤنلومو بیر زلف ستمکار آپارا
سینا هر پاره‌سینی زُلفده بیر تار آپارا.
بی‌وفالیق ائله‌ین تکجه بیزیم یار ده‌گیل،
عاشقین بار غمین یوخ ائله بیر یار، آپارا.
قلبیمین قانینی تؤکدوم سر کویوندا بوتون،
نه قده‌ر غم یوکونو بس بو دل زار آپارا؟
شمعین اطرافینی، ای گول! گئجه چوخ سِیر ائله‌مه،
قویما کؤلگه‌نله یانان قلبیمی دیوار آپارا.
عشوه و غمزه‌نه هر لحظه اجازت وئرمه،
کی اولاردان بیری صحّت، بیری آزار آپارا.
کؤنلوم ایستر یاشایام، لیک چتیندیر، جانی،
ائله خونخوارین الیندن بئله خونخوار آپارا.
شاددیر ایندی فضولی کی تاپیب کویونا یول،
خوش او بولبول کی اونو گلشنه گلزار آپارا.
- 3 –
خوش آن‌كه غم سیمبری داشته باشد،
وز غم همه دم چشم تری داشته باشد.
فاعلاتن فعلاتن فعلاتن فعلن.
U . U U / . . U U / . . U U / . . U
دیوان فارسی، غ. 184" - ترجمه: ع. واحد
هر کسین دلده غم سیمبری اولموش اولا،
خوشدور عشقینده اونون چشم تری اولموش اولا.
اودور عالمده نظر صاحبی، آچدیقدا گؤزون،
بیر گؤزه‌ل ماه‌لقایه نظری اولموش اولا.
عشقدن دؤنمه‌ین عالمده، او عاشقدیر کیم،
یاتماییب، کوی نگاره سفری اولموش اولا.
هر خبرسیز نه‌یه لازیم، من اونون بنده‌سی‌یم،
کی منیم حالِ دِلیمدن خبری اولموش اولا.
نئیله‌رم هر یئتنی، من سئویرم اول کسی کی،
عشق راهینده اونون بیر هُنری اولموش اولا.
سهلدیر گرچی فراغت، قولویام من او کسین،
قلبی غمله دولو، یانمیش جگری اولموش اولا.
غم عشقینده فضولی ائله‌ییب جان نذری،
اؤیله ظنّ ائتمه کی باشقا گوهری اولموش اولا.
- 4 –
نمی‌مردم از آن تیغی كه زد آن سیمبر بر من،
اگر از پی نمی‌زد سایه‌اش تیغ دگر بر من.
فاعلاتن فاعلاتن فاعلاتن فاعلن.
U . U U / U . U U / U . U U / U . U
دیوان فارسی، غ. 340- ترجمه: م. سلطانوف
اؤلمز ایدیم تیغ ایله یوز یاره وورسایدی اگر،
کؤلگه‌سیله وورماسایدی آرخادان اول سیمبر.
گؤرجه‌گین ایمانیمی وئردیم، نئجه انکار ائدیم،
چونکو شاهددیر منه محشر گونونده چشم تر.
گول اوزوندن پاره آچدین، گؤردوم اول رخسارینی،
بیر بلادیر عارضین، ائتمک گره‌ک اوندان حذر.
سن گونشسن، شمع تک هجرینده یاننام صبحه‌دک،
آغلاسا احوالیما، اولماز عجب مرغ سحر.
ای حکیم! آرتیر منیم ذُوقوم جگر قانیله سن،
اؤیله درمان وئر کی آرتسین بیر قده‌ر سوز جگر.
عالم عشق ایچره، مجنوندان فضولی کم ده‌گیل،
بُتلرین سئوداسی نئیله‌ر عاشقه بوندان بئتر.
- 5 –
گر گریزم دم به دم بر آتش دل دیده آب،
بر چنین سوزی كه دل دارد، كی آرد سینه تاب؟
فاعلاتن فاعلاتن فاعلاتن فاعلن.
U . U U / U . U U / U . U U / U . U
دیوان فارسی، غ. 55" - ترجمه: م. سیدزاده
گر گؤزومدن آلماسا کؤنلوم اودو هر لحظه آب،
بو کؤنول یانقیسینا ائتمک نئجه ممکندو تاب؟
آیریل، ای سایه! جفایه چون کی اولمور تابین هئچ،
تئز قاچارسان، گر قیلینج چکسه منه اول آفتاب.
«گؤرمه‌سین اول آفتاب حُسنونو سایه‌م» دئیه،
اونلارین من اورتاسیندا رشکدن اوللام حجاب.
یار گونش اوزلو، منیم آهیمسه آتش خرمنی،
بو ایکی آتشده بیلمم کی نه‌دن یانماز نقاب؟
قتلیمه قصد ائیله‌دی یاریم فقط اؤلدورمه‌دی،
من قان ایچره چیرپینیرکن، مندن ائیله‌ر اجتناب.
من بلا بزمینده شمعم، اول پری‌چهره بیر اود،
گئتسه سؤننه‌م، گر یاخین گلسه، وئره‌ر یوز اضطراب.
یاخدی آهیم چرخی، او، قان دایم اوددوردو منه،
قسمتی قاندیر اودون، هر یاندا گر یانسا کباب.
ای فضولی! تیغ چرخ اؤلدوردو گؤزده اویغونو،
مردم چشمیم چکیر ماتم لباسیندا عذاب.