یازان: ح. م. صدیق، چئویرن: محمد داوریار، نشر تکدرخت، 96 ص.
استاد دکتر ح. م. صدیق این کتاب را در سال‌های دانشجویی (1347) در هفته‌نامه‌ی مهد آزادی ویژه‌ی هنر و اجتماع که در تبریز منتشر می‌کردند به صورت پاورقی و به مناسبت جشن دویست و پنجاهمین سال تولد «ملاپناه واقف» - شاعر آذربایجانی- انتشار دادند و سپس در سال 1351 برای اولین بار به صورت کتاب از طرف انتشارات پویا و سپس انتشارات گوتنبرگ در تهران چاپ شد. عنوان این کتاب «واقف، شاعر زیبایی و حقیقت» بود که بارها تجدید چاپ شده است.
آن چه اکنون عرضه می‌شود ترجمه‌ی ترکی آذربایجانی این کتاب است که توسط آقای محمد داوریار اردبیلی انجام پذیرفته است. این مترجم در معادل گزینی اصطلاحات ادبی و علمی و نیز عرضه‌ی بیان شیوای نویسنده، در زبان ترکی بسیار موفق است.
مقدمه
شعر و شاعرلیکدن داها چۏخ علمی- اجتماعی نثر ایله مشغول اۏلماغې سئومڲیمه باخمایاراق، عزیز معلّمیم، حُرمتلی اوستادېم، محکم معنوی دایاغېم، روحانی سؤیکنجه‌م، سئویملی یورتداشېم، محترم یۏلداش و قدیم فکرداشېم، فیلولوژییا علملر دکتری جناب حسین محمدزاده صدیق‌دن اجازه آلاراق، فارسجا بیر کتابې‌نېن ترجمه‌سینی باشا چاتدېردېم. بو ایستڲین یعنی فارسجا یازېلمېش «واقف، شاعر زیبایی و حقیقت» آدلې کتابېن ترجمه‌سی‌نین اجازه‌سی‌نین سرعتله اوستاد طرفیندن قبولو، قارشېلېقلی آنلاشما و اوستاد- شاگرد محبتینه اساسلانان معنوی- اخلاقی اتفاق‌دان ایره‌لی گلیر، بو کتابی من 1353 ده، 36 ایل قاباق، تهران‌دا اۏخوموشدوم، اما اۏخودوقلارېم یادېمدان چېخمېش ایدی. یئنی اۏخونوشدا تزه- تزه شئی‌لر اۏڲرندیم:
1- اوستاد کلاسیک ادبیاتېن بؤیۆک نماینده‌لری‌نین حیات و یارادېجېلېق یۏلونا حصر ائدیلمیش کتابلارېندا، ادبیاتا تاریخی جریان کیمی باخېب، بو جریانی دریندن ادراک و ادبی ارثی، تاریخی جریان ایله باغلې تحلیل ائدیب‌دیر.
2- اۏنون ادبی معلوماتلا دولو اۏلان یازېلارې، ادبی تعلیمات خزینه‌سیدیر و اۏخوجوسونا مکمل ادبی بیلیک بخش ائدیر. قدیم‌کیلر دئمیشکن، بیاناتِ موزون و کلماتِ پر مضمون‌لار ایلن، چمنِ معنایه درّ و جواهر ساچېر، درین فکرلر و معنالې سؤزلر آشېلایېر، آثارِ قلمیه‌سی حرکاتِ مدنیت پرورانه‌یه سبب اۏلور، اۏخوجوسونو مولانا جلال‌الدین کیمی ایلک سطرلردن اووسونلایېر، اۏنون سؤز بوخچاسې، حکمت‌آمیز کلام‌لار و عبرت‌آموز عبارتلرله آشېب- داشېر، سؤزۆ سئچیب ایشلتمکده مثل‌سیز اوستالېق نمایش ائتدیریر، کلاسیک ادبی ارثین، تحقیق، تبلیغ و نشرینه چۏخلو ادبی امک صرف ائدیر.
3- هر بؤیۆک ادبی شخصیتین حیات و یارادېجېلېغې حاققېندا کفایت قده‌ر معلومات وئریر.
4- ادبی استحصالاتا هر طرفلی حاضرلېق، زنگین معلومات، گئنیش بیلیک‌لرله یاناشاراق، یازې‌نېن اُسلوبی، مایاسی و مفکوره‌وی میل‌لرینی، فورما و مضمونون قارشېلېقلې علاقه‌سی و داخلی وحدتینی گؤز‌له‌مکله، علمی دقتله، اؤزۆنه مخصوص موقعی و ادبی – تدقیقی حرکت خطی ایله ایره‌لیله‌ییر.
5- اۏنون ادبی آراشدېرمالارې تاریخی تدقیق‌لرله باغلې اۏلدوغو اۆچۆن، روح یۆکسک‌لیڲی، قېزغېن یارادېجېلېق احتراص‌لارې، تأثیرلی‌لیڲی، هیجان اویادیجی‌لیغی، ادبی- نظری حرکاتا تکان وئرمه‌سی، ادبی- بدیعی جریانا دریندن بلدلیڲی، ادبیات و صنعت‌دن اصیل اوستالېقلا باش چېخارتماسی، ادبیات متخصص‌لیڲی و صنعت‌شناسلېغې ایله معین ائدیلیر.
6- یازېلارې‌نېن مضمونونون داخلی علاقه‌سی، منطقی قورولوشو، موضوع‌لارېن ادبی قیمتی‌نین تاریخی آردېجېل‌لېق نظریندن دۆزگۆن معیّن ائدیلمه‌سی اۏخوجونو حیران ائدیر.
7- بۆتۆن بونلار، ترجمه‌ده چتین‌لیک توره‌دیر. مترجمین مسئولیتینی آغېرلاشدېرېر، اۏنون ایشینی مرکّب‌لشدیریر. مترجمی تألیفه برابر (ترجمه تألیفه تن گره‌گ) ایش گؤرۆب، علمی- ادبی آختارېشلارا سوق ائدیر. بئله‌لیکله مترجم، ترجمه‌نین آخېجې، سلیس، آیدېن، روان، دولغون و معنالې اۏلماسی، گؤزه‌ل و آچېق کلام سؤیلمک اۆچۆن، عاغلېندان، جانیندان و بیلیک جوهریندن، مایا قویمالې‌دیر. گرگین عقلی امکله، آردېجېل دقت و هوسله، ادراکېن گۆجۆ ایله، خلاصه چۏخلو علمی- ادبی آوادانلېقلا (تجهیزات ایله)، ادبی فعال‌لېقلا ترجمه‌نی باشاچاتدېرمالې و تاریخی- ادبی حقیقت‌لری اۏخوجوسونا تام امانت‌دارلېقلا افاده ائتمه‌لیدیر.
بو کتاب اوستادین بیرینجی چاپ اۏلموش اثری دیر،41 ایل چاپیندان سۏنرا هله‌ده تزه‌لیڲی وار. خصوصی شرایط کتابین فارسجا یازېلماسې‌نېن اساس عاملی‌دیر. انقلاب‌دان قاباق و سۏنرا دفعه‌لرله چاپ اۏلوب و حتی تۆرکیه‌ده خانم پروفسور دکتر ملیحه انبارچی اۏغلو واسطه‌سیله تۆرکیه تۆرکجه‌سینه چئویریلیب. من ظن ائتدیم کی بو کتابی اوستادېن آنا دیلینه نشر ائتدیرمکله اؤز هموطن‌لریمه بیر خدمت ائتمیش اۏلام.
بو کتاب فارسجادان آذربایجان دیلینه ایلک ترجمه‌چیلیک فعالیتیم و تجربه‌م دیر، یقین کی معیّن قدر قصورلاردان خالی دڲیلدیر، اۏدور کی ترجمه‌نین گله‌جکده تکمیل‌لشمه‌سی اۆچۆن، چۏخ واجب قیمت‌لی مصلحت و تنقیدی قیدلری یازېب نشریاتېن عنوانېنا گۆنده‌ره‌جه‌ڲی‌نیزه امید بسله‌ییر. بری باشدان سیزه اؤز تشکرۆمۆ بیلدیریرم.
امیدواریق کی سئویملی اۏخوجولار ترجمه‌نین مثبت مزیّت‌لرینی قیمت‌لندیره‌جک، اسکیک‌لیکلری باره‌ده اؤز فکرلرینی آچېق‌لایاقلار. ترجمه‌نین آیدېن، روان، سلیس، آخېجې، اۏخوناقلې و اصلینه قده‌ر یاخېن و بدیعی اۏلماسې، ترجمه‌چیلیک قابلیتی و ترجمه صنعتکارلېغې باخېمېندان باشارې‌لېغېم حاققېندا اؤز رأی‌لرینی یازاجاقلار.
* * *
شفیع افندی‌نین شاگردی، شاعر، معلم، مکتب‌دار، دولت خادمی، دیپلومات، عالم، ناظر (وزیر)، باش ناظر، انسان سئور، بین‌الملل‌چی، معمار و منجم، عاشیق‌لارېن ان سئویملی اوستادلارېندان، قاراباغ سارایې‌‌نېن ستونو، دنیوی حس و آرزولارې یۆکسک توتان، 18 ـینجی عصر آذربایجان ادبیاتې‌نېن گؤرکملی نماینده‌سی، اۏرتا عصرلر ادبیاتېمېزېن سۏن بؤیۆک کلاسیکی، سیاسی فعالیتی ایله بدیعی یارادېجېلېغې آراسېنداکی وحدت و علاقه باخېمېندان، کشمکش‌لی، ضدّیت‌لی بیر دُورۆن گؤزه‌ل‌لیک، سئوگی و شن‌لیک نغمه‌کاری، یارادېجېلېغېندا روح یۆکسک‌لیڲی و حیاتا باغلې‌لېغېنا، شعرلرینین دیل، اُسلوب، فورما، مضمون و ایده‌یا جهت‌جه اورژینال اۏلماسینا گؤره، هجا وزن‌لرینده یازمېش «قۏشما» و «تجنیس‌لری»، عروض وزنینده اۏلان مخمس، غزل، مستزاد و معشرلری ایله دقّتی جلب ائده‌ن واقف تخلّصلو مهدی آغا اۏغلو ملا پناه (1798- 1717 م.) حاققېندا باشقا عالم‌لرین دئدیک‌لری:
1- فریدون کؤچرلی:
«آذربایجان تۆرک‌لری‌نین مشهور و مقتدر شاعری ملاپناه حساب اولونور کی، بیزیم ادبیاتېمېزېن بانېسې و مؤسسی آدلانماغا اۏنون حقّی واردېر. ملا پناه اؤز زمانېندا بیر چۏخ علوم و فنونا واقف اۏلدوغونا گؤره اؤزۆنه واقف تخلص ائتمیشدیر.
معاصرلری اۏنون درین علمینی و ملّالیغینی مشاهده ائدیب، حاققېندا دئمیشلر «هر اۏخویان ملا پناه اۏلماز.» و بو اصطلاح ایندی ده قفقاز تۆرک‌لری آراسېندا مثلِ مشهوردور. ملی شاعرلریمیزدن، اۏنون کیمی ساده و آچېق لساندا و دیلی‌میزین شیوه‌سینده شعر و غزل یازان آز اۏلوبدور. معاصرلری اۏنا نظیره یازماغا سعی و تلاش ائدیبلرسه‌ده، اۏنون کیمی محسّناتلی، گؤزل و آچېق کلام سؤیلمک‌ده عاجز قالېب‌لار. واقف زیاده ذوق اهلی اۏلدوغو اۆچۆن «گؤزل» مدحینده خیلی مرغوب و نازک شعرلر یازمېشدېرکی اۏنلارېن جمله‌سی قلب‌دن نشأت ائدن حسّیاتدیر کی، اۏخویانلارا دخی سرایت ائدیب، اۏنلارې شوق و هوسه گتیریر.
ملا پناه آرتېق فصیح، شیرین زبان و حاضر جواب بیر وجود ایمیش کی هر قسم مطلبی اؤز مقامېندا مناسبِ حال سؤیله‌ر ایمیش.»
2- حمید آراسلې:
«اونودولمایان، تزه- طراوتلی، سحرکار قورولوشلو، دوداق‌لاردا سس‌له‌نن، اۆره‌ک‌لره دامان، دیللر ازبری اۏلان، نسل‌لره یادگار قالان شعرلری، آداما یئنی حیات و قوت بخش ائدیر. اؤز ادبی- سیاسی فعالیتی ایله خلقه باغلې مترقّی شخصیت‌لردن و قدرتلی صنعتکارلاردان بیری‌دیر.
آذربایجان شعری تاریخینده، دؤنۆش نقطه‌سی یاراداراق، خوش گؤرۆملۆلۆک احوال روحیه‌سی، حیاتی و دُنیوی گؤزل‌لیڲه پرستش حس‌لرینی قوّت‌لندیرن، یۆکسک ذوق، اینجه حس‌لر، درین و خوش‌بین دویغولار شاعری، عاشېق شعری‌میزدن گلن یۆکسک دُنیوی‌لیک، واقف لیریکاسېندا جهت وئریجی رول اوینایېر.
واقف شعرلرینده شاعرین حیاتا خۏش باخېشېندان دۏغان شاد بیر احوال روحیه و خوش گؤرۆملۆلۆک روحو اساس یئر توتماق‌دادېر. اۏنون حیاتېن قدرینی بیلمڲه، یاشایېشېن نعمت‌لرینی غنیمت سایماغا چاغېران اثرلرینده، حیاتی گؤزل‌لیکلری درین دویوب بۆتۆن بونلاردان حظ آلماغې باجاران اینجه ذوقلو بیر شاعر روحو حاکم‌دیر.
حیاتېن هر آنېندان، باجارېقلا استفاده ائدیب، نشئه ایله عمر سۆرمڲی مصلحت بیلیر، اۏنا مخصوص اۏلان روح یۆکسک‌لیڲی بۆتۆن یارادېجېلېغې بویو دوام ائدیر.
شعرلرینی 18- 19 و 20 ـینجی عصرلرده هله آذربایجان‌دا سوادېن یایېلمادېغې بیر دورده بئله شهر مدنیّتیندن اوزاق، اۏتوراق و کؤچری کندلرده درین محبتله سئویردیلر. واقف شعری وطنین ان اوجقار گوشه‌لرینده بئله محبتله سس‌له‌نیردی.
واقف شعرلرینین بئله عموم خلق محبت قازانېب، ضیالې‌لار محیطیندن کناردا حافظه‌لرده یاشاماسې‌نېن اساس سببی (سرّی) بؤیۆک صنعتکارین خلقی‌لیڲینده، حیاتا باغلې‌لېغېندا و حیات حقیقت‌لرینی بؤیۆک بیر محبتله، آیدېن بیر دیل ایله افاده ائده بیلمک قدرتینده‌دیر.
بؤیۆک صنعتکار،عینی زماندا گؤرکملی دوست خادمی اۏلموشدور. چۏخ تأسف کی اۏنون سیاسی فعالیتی هله‌ده اطرافلی اؤڲره‌نیلیب آیدېن‌لاشدېرېلمامېشدېر.
واقفین آدې اوزاق سیبیردن توتموش، قارا دنیز ساحل‌لرینه قده‌ر دوام ائدن گئنیش بیر اراضی ده حرمتله چکیلیر. خلق شاعری صمد وورغون واقفین شرفینه بیر سېرا گؤزل شعرلر یازېب، اؤزۆنۆن شعرلرینی بؤیۆک شاعرین اثرلری اساسېندا ترتیب لندیڲینی گؤستریب، ان یاخشې اثرلریندن اۏلانواقف دراماسېنې اۏنون حیاتېنا حصر ائتمیشدیر.»
3- علیار صفرلی:
« 17 ـینجی عصر آذربایجان ادبیاتې‌نېن ان گؤرکملی نماینده‌سی، آذربایجان‌لېلارېن حیاتې‌نېن ضدیت‌لرینی، سئوینجینی و کدرینی داها پارلاق شکیلده انعکاس ائتدیرمیشدیر.
واقف اؤزۆنۆ «روزِ ازل‌دن عاشیغی کاملِ سئودا مزاج» و «دنیا عاشیق‌لارې‌نېن رسواسی» آدلاندېرمېشدېر. شاعرین قوشمالارې‌نېن اساس آپارېجې موضوعو محبت‌دیر.
آذربایجان ادبیات تاریخینده مهم یئر توتان، آدې نظامی، نسیمی، فضولی، میرزه فتحعلی و صابر کیمی صنعتکارلارلا یاناشې چکیلن، قدرتلی سؤز اوستادلارېندان بیری، ادبیاتېمېزېن معاصر تکامل مرحله‌سی‌نین «تمل داش‌لارېنې» قویان‌لاردان‌دېر.
فکرلرینی شاعرانه افاده و یازېلې ادبیاتېن مختلف بدیعی‌لیک قانون‌لارېنې باجارېقلا مراعات ائده‌ن واقفین شعرلرینده سؤزلرین دۆزۆلۆشۆنده، سچیلمه‌سینده ائله غیر عادی بیر قانونا اویغونلوق گؤزلنیلمیشدیر کی، اۏنا مداخله ائتمک، نه‌یینسه یئرینی دڲیشدیرمک ممکن ده‌ڲیلدیر.»
4- نظامی خودی‌اف:
«17- 18 ـینجی عصرلرده ادبی- بدیعی دیلین حقیقی- ادراکی مضمونونو ملا پناه واقفه قدر ال وئریشلی شرایطده انعکاس ائتدیرن ایکینجی بیر صنعتکار تصور ائتمک چتین‌دیر. شاعرین بیر خدمتی ده اۏندان عبارتدیر کی، او سؤزۆ ملی- معیشت طبیعی‌لیڲیندن چېخارمادان قایدا- قانونا اویغون‌لاشدېرېر.
واقف ناتورالیزمی‌نین اجتماعی- ملی مضمونو شاعرین ادبی- بدیعی تفکّرونون ایضاحېندا و ادبی- بدیعی دیلی‌نین تحلیلینده اهمیتی، ملا پناه واقف دیلی‌نین زنگین جمله قورولوشودا، اۏنون خلقین حیاتی ایله سېخ باغلې اۏلماسېندان ایره‌لی گلیر. جانلې دانېشېق نحوی‌نین (سینتاکسی‌نین) ادبی- بدیعی دیله گتیریلمه‌سی، اوزه‌رینده ایشلنمه‌سی و عادی حادثه‌یه چئویریلمه‌سی م. پ. واقفین بؤیۆک خدمت‌لریندن‌دیر.
شاه اسماعیل ختایی، محمد امانی و ملا ولی ودادی خطی ایله یۆکسله‌ن، اؤلچۆ- بیچی تاپان قۏشما شعر قالبی محض م. پ. واقفین فعالیتی ایله، ملی و ادبی- بدیعی جریانېن آپارېجې شاخه‌سینه چئویریلمکله جاری گؤزللیک دۆشۆنجه‌سینین اساس افاده فورماسی کیمی چېخېش ائدیر.
کلاسیک دیل- اُسلوب تیپی ایله معاصر مطلب‌لری افاده ائتمک جهدی، م. پ. واقفین دیلی‌نین مهم خصوصیت‌لریندن بیری‌دیر.
اۏنون تشبیه‌لری‌نین هر بیری اؤز اؤزلۆڲۆنده و بۆتۆولۆک ده زنگین تخیل و تصور اویاداراق واقف دیلی‌نین استه‌تیک کیفیتی باره‌ده فکر اویادېر.
واقف ادبی- بدیعی دیلین ملی اساس‌لار اوزه‌رینده تشکیلی، ملی‌لشمه‌سی و تکاملونده هر طرفلی ایش گؤرمۆشدۆر. واقفین دیلی‌نین تاریخی کیفیتی داها چۏخ اۏنون فۏلکلور ژانرلارېنداکی اثرلرینده (قۏشمالارېندا) تظاهر ائدیر. اثرلری مندرجه و مضمون باخېمېندان اۏلدوقجا رئال، معاصر، معین و تأثیر ائدیجی‌دیر. واقف شعری‌نین بؤیۆک حیاتی قوه‌سینی حس ائدن، ادبیاتېمېزېن تکاملونده گؤستردیڲی قوّتلی تأثیری یۆکسک قیمت لندیر‌ن فریدون بڲ کؤچرلی‌دیر.»
واقف کیمی شهرتلی و بؤیۆک ادبی- مدنی شخصیت حاققېندا عالم‌لرین آپاردېقلارې تدقیق‌لری، یازدېقلارې اثرلری، معنالې ملاحظه‌لر و دولغون دۆشۆنجه‌لرینی، اوستادیم دکتر حسین محمدزاده صدیقین واقف باره‌سینده، 41 ایل قاباقکی تدقیقاتی، واقفین و اۏغلونون نامردسینه آجېناجاقلې طرزده اؤلدۆرۆلمه‌سی و . . . مترجمی ترجمه‌یه هوس‌لندیرمیش و اۏنو حرکته گتیرمیش، شهید شاعریمیزین عزیز خاطره‌سینی یاد ائتمک اۆچۆن قوت وئرمیش، اۏنو شعر و شاعرلیڲه علاقه لندیرمیش‌دیر. امید ائدیرم حجمجه کیچیک و یېغجام و معناجا درین و گئنیش بو کتابچا، اۏخوجولار اۆچۆن یارارلې، تدقیقاتچې‌لار اۆچۆن فایدالې و ادیب‌لر اۆچۆن دڲرلی اۏلسون.
اوستادیم دکتر صدیقین فارس دیلینده یازدېغې «واقف، شاعر زیبایی و حقیقت» کتابې‌نېن تۆرکی ترجمه‌سینی 1388 ـنجی ایل اسفند آیې‌نېن 6 ـنجی گۆنۆنده کرج شهرینده باشا چاتدېردېم. بورادا قید ائتمه‌لیه‌م کی اوستاد یاخېن ایللرده واقفین شعرلر دیوانېن مکمل صورتده تصحیح و چاپ ائتمیشدیر. من ده شعر مثاللارېنې همین چاپدان گؤتوۆرۆب بو کتابدا نقل ائتدیم.
مقدمه‌نین قایناقلارې:
1- واقف، ملاپناه. دیوان اشعار ترکی ملا پناه واقف، مقدمه، تصحیح و تحشیه: دکتر حسین محمدزاده صدیق، تبریز، نشر اختر، 1388.
2- کوچرلی، فریدون. آذربایجان ادبیاتی، ترتیب ائده‌نی: رقیه قنبر قیزی، علم نشریاتی، باکی، 1978.
3- عمید، حسن. فرهنگ فارسی، نشر امیرکبیر، تهران، چاپ دوم، 1367.
4- آراسلی، حمید. آذربایجان ادبیاتی تاریخی و پروبلملری (سئچیلمیش اثرلری) بیر جلدده، گنج‌لیک نشریاتی، چاپا حاضرلایانی: مریم آخوندوا، باکی، 1998.
5- خودی‌اف، نظامی. آذربایجان ادبی دیلی تاریخی، کؤچورن: حسین شرقی، تهران، مؤسسه‌ی فرهنگی انتشاراتی راستان، 1377، چاپ اول.
6- صفرلی، علیار. یوسفلی، خلیل. آذربایجان ادبیاتی تاریخی، کؤچورن: حسین شرقی، تهران، مؤسسه فرهنگی انتشاراتی راستان، چاپ اول، 1376، بیرینجی جلد.
7- نباتی، سید ابوالقاسم. دیوان اشعار ترکی، تصحیح، تحشیه و مقدمه: دکتر ح. م. صدیق، تبریز، نشر اختر، 1385، چاپ سوم.
8- سیداف، نورالدین. آذربایجان شفاهی خلق ادبیاتینا دایر تدقیق‌لر، اۆچۆنجۆ کتاب، علم نشریاتی، باکی، 1968.
9- آریان‌پور کاشانی، عباس. آریان‌پور کاشانی، منوچهر. فرهنگ جیبی فارسی به انگلیسی، تهران، امیرکبیر، 1362، چاپ دوم.
10- حسین‌اف، حیدر. روسجا- آذربایجانجا لغت، علم نشریاتی، باکی، 1941.
11- المنجد فی اللغه و الاعلام، بیروت، دارالمشرق، الطبعه الحادیه و العشرون، 1973.
12- احمداف، تیمور. آذربایجان یازېچېلارې، اۏن اثر نشریاتی، باکی، 1995.