کتاب «محمد باقر خلخالی و ثعلبیه»، حسین دوزگون / علیرضا اوختای
تهران، تکدرخت، 1389،
در سالهای 1345 و 46 استاد در سن جوانی که «دوزگون» تخلص میکرد با دوستش علیرضا اوختای که در سال فروردین 1349 شهید شد همکاریهای علمی و نوشتاری داشت. از جمله کارهای مشترکی که این دو جوان هم سن و سال در آن سالها انجام داده اند معرفی مثنوی «ثعلبیه» یا «تولکو ناغلی» اثر ملامحمدباقر خلخالی میباشد. آن دو دوست در آن سالها قرار گذاشتند که شرح حال محمدباقر خلخالی را بنویسند و مثنوی او را نیز به زبان ساده و امروزین درآورند. بخش اول این تصمیم را «حسین دوزگون» پذیرفت و شرح حال علمی نسبتاً مفصلی از محمدباقر خلخالی نوشت که به سبب داشتن اعتبار و ارزش علمی در مجله ارمغان آن سالها در چند شماره پی در پی چاپ شد. علیرضا اوختای نیز ابیات این مثنوی را بازسرایی کرد و به زبانی بسیار شیوا و رسا درآورد. اخیرا آقای محمد داوریار که 40 سال پیش در شهر اردبیل شاگرد دبیرستانی بود و از خرمن دانش استاد بهره ها برده و هنوز هم ارادت خویش را به ایشان حفظ کرده است، مقاله ی استاد و متن بازسرایی شده ی شهید اوختای را یکجا با مقدمه ای بسیار شیوا و علمی توسط انتشارات تکدرخت به چاپ رسانیده است. در ضمن باید یادآوری کنیم که مقاله ی استاد به فارسی بوده است و آقای داوریار آن را با نثر سنگین ادبی و در شأن استاد، به ترکی درآورده است.
مقدمه ی آقای داوریار در این کتاب را در زیر میخوانید:
باشلانغیج
1. ایکی دوستون قراری
حسین دوزگون و علیرضا اوختای تبریزده 1346ـ اینجی ایلین یاییندا بیر ـ بیری ایله تانیش اولدولار. اوختای عالی تحصیلاتینی حقوق علملری‌نین قضا شعبه‌سی اوزره لیسانس درجه‌سی ایله سونا چاتدیرمیش و دوزگون فارس دیلی و ادبیاتی‌نین لیسانس طلبه‌سی ایدی. هر ایکیسی معلم ایدیلر. اوختای «خوی» شهری‌نین اورتا تحصیلی یوخاری صینیفلری شاگردلرینه تدریس ائدیردی و دوزگون بئش صینیفلی ابتدایی مکتبی هریسین کندلری‌نین بیرینده تک باشینا اداره ائدیردی. بیر ایل یاش فرقلری وار ایدی. هر ایکیسی شاعر ایدیلر. ادبیاتی و شعری سئویردیلر. اونلارین یازیلار و شعرلری تبریزده چاپ اولان «آدینه» نشریه‌سی کی صمد بهرنگی و بهروزدهقانی واسطه‌سیله اداره ائدیلیردی، چاپ اولوردو. هم اوختای و هم دوزگون تبریزدن تهراندا چاپ اولان «خوشه» مجله‌سینه مطلب گونده‌ریردیلر و مجله‌نین معروف باش کاتبی شاعر احمد شاملواونلارین چاپی حاققیندا، گؤرکملی، مشهور و دنیا شهرتلی آذربایجانلی یازیچی و روح حکیمیغلامحسین ساعدی ایله مجله‌نین فولکلوریک بؤلمه‌سینده ادبی یارادیجیلیق مشورتی آپاراراق اونلاری چاپ ائدیردی.
دوزگون و اوختای یای فصللری اکثر گونلر بیرلیکده قلم ووراردیلار. تبریزین «تربیت قرائت خاناسیندا» و تبریزین «ملی کتابخاناسیندا» مطالعه، تدقیق و مشاعره‌یه مشغول اولوردولار. بعضاًده بیر ـ بیرلری‌نین ائولرینه ییغیشیردیلار. جمعه گونلری صبح ساعت بئش‌دن «منصور» مدرسه‌سی‌نین قارشیسینا توپلانیب، باشقا جوانلارلا بیرلیکده تبریزین اطرافیندا اولان «هر بی‌بره» کیمی یایلاق و سیرانگاهلارا گئده‌رک، شعر و شاعرلیک بساطینی باغ ـ باغاتدا قوراردیلار. ائله بو گونلرده ایدی کی تصمیم توتدولار کی، آخوندملا محمدباقر خلخالی‌نین ان شهرتلی و معروف اثری یعنی «ثعلبیه» (تولکو ناغیلی)نین اؤزه‌رینده ایشله‌ییب، اونو تدقیق ائدیب، چاپا حاضرلانسینلار.
بئله قرارا گلدیلر کی دوزگون، ملامحمدباقر خلخالی‌نین شرح حالینی و «ثعلبیه» مثنوی‌سی‌نین تحلیلی باره‌سینده مقاله یازسین و اوختای او مثنوی‌نی اوخوناقلی ساده و آنلاشیقلی دیلده نوجوانلار اوچون یئنی‌دن قوشوب و خلاصه‌سینی حاضرلاسین.
تئزلیک ایله هر ایکیسی اؤز عهدینه وفا ائدیب، سؤزلرینه عمل ائتدیلر. دوزگونون عالمانه مقاله‌سی (خصوصی شرایط نتیجه‌سینده) فارسجا یازیلیب، تهراندا چیخان «ارمغان» آدلی مجله‌نین مختلف نمره‌لرینده چاپ اولوردو. دوزگونون حکیم ملامحمدباقر خلخالی حاققیندا یازدیغی تدقیقی ـ تحلیلی و علمی ـ ادبی مقاله‌سی سونرالار «یئددی مقاله» عنوانلی کتابدا یئنی‌دن چاپ اولدو. اما اوختایین قلمه آلدیغی «ثعلبیه» منظومه‌سی تورک دیلینده اولدوغو اوچون، چاپینا اجازه وئریلمه‌دی. اما اوزو کؤچوروله‌رک، الدن اله دولاندی و اوخوندو.
سونرالار 1357 ـ اینجی ایلده باش وئرمیش اسلامی انقلاب‌دان بیر ایل کئچمیش، بیرینجی دفعه اولاراق کتابجا شکلینده نشر ائدیلدی.
برکتلی عمرونون 65 باهارینی یاشایان دوزگون ایندی ایرانین گؤرکملی، مثل‌سیز، بؤیوک و بیلگین ادیب، عالم، پروفسور، یازیچی، شاعر، تدقیقاتچی و استادلاریندان بیری‌دیر کی یوز عنوان‌دان آرتیق تدقیقی کتاب مؤلفی کیمی تانینیر، ساییلیر، سئچیلیر و سایغی گؤستریلیر.
اما، چوخ آجیناجاقلی، آغریلی، اوره‌ک داغلاییجی و تأسف دوغوروجو اما، اوختای بیزیم آرامیزدا یوخدور. او یاشاییشی‌نین جوشغون و جوان چاغیندا 1350ـ اینجی ایلده اؤلومه محکوم ائدیلدی.
من کی 1348-1349 ـ اینجی تحصیل ایلینده، اردبیل شهری‌نین «آذرآبادگان» مدرسه‌نین 11ـ اینجی صینیفینده اوستاد دوزگونون شاگردی و او ایللردن اؤز معلمی‌مین یعنی جناب دوزگونون اوختایایله یولداشلیقلاری و ادبی ـ مدنی امکداشلیقلاری ایله تانیش ایدیم، او ایللر و گونلرین عزیز خاطره‌سینی یاد ائتمک اوچون، اوستادیمین تدقیقی ـ بدیعی و علمی ـ ادبی خصوصیتلی مقاله‌سینی یعنی حکیم آخوند ملامحمدباقر خلخالی باره‌سینده‌کی یازیسینی فارس دیلیندن ترجمه ائتدیم و الینیزده‌کی کتابین بیرینجی بؤلمه‌سی اولاراق محمدباقر خلخالی‌نین ثعلبیه‌سی و علیرضا اوختایین قوشدوغو «تولکو کتابی» منظوم اثری ایله یاناشی کتابین ایکینجی و اوچونجو فصلینده چاپ ائدیلمه‌سینی مصلحت بیلدیم.
یئری گلمیشکن قید ائتمک لازم‌دیر کی ملامحمدباقر خلخالی‌نین «ثعلبیه» اثری‌نین متنی 1620 بیت شعردن عبارتدیر کی دؤنه ـ دؤنه چاپ اولوبدور و دوزگون اؤز مقاله‌سینده ثعلبیه‌نی تحلیل و تقدیم ائدیبدیر. اما اوختایین «تولکو کتابی» آدلی منظومه‌سی. 40 بیت تشکیل ائدیر کی م. ب. خلخالی‌نین ثعلبیه‌سینه اساسلاناراق، اصلینده ایسه، ثعلبیه‌نین سئچگین ناغیللاری‌نین یئنی‌دن ایشله‌لنمیش شکلی شعر دیلی ایله چاپا حاضرلانمیشدیر.
نمونه اوچون بیر نئچه بیت شعری «ثعلبیه» و اوختایین یازدیغی تولکو کتابی‌نین متن‌لریندن آشاغیدا مقایسه‌لی صورتده قید ائدیریک:
اصلی متن:
بئله نقل ائیله‌ییب میرزا فلانی،
کلامی دوغرودور یوخدور یالانی.
که بیر تولکو دیار اصفهاندا،
که یعنی غیرت ملک جهاندا،
الینه دوشمه‌ییب قوت مناسب،
مرادین وئرمه‌ییب چرخ ملاعب.
یئنی‌دن ایشلنمیش متن:
بئله نقل ائیله‌ییب ائلجه بیلنلر،
روایت باغچاسیندان گول دره‌نلر.
کی عالمده یامانلیق کؤک سالاندا،
یامان بیر تولکو وارمیش اصفهاندا.
نه وقتدیر سالماییب بیر زاد الینه،
کئچیب بیر آی کی دگمیب ات دیلینه.
اصلی متن:
دئدی تولکو:«دئ قورتار درد و آهین،
منه ثابت اولوبدور اوچ گناهین:
بیریسی بی‌ادبسن، ائیله‌من شرم،
حیادان عاری‌سن هئچ بیلمن آزرم.
حضور خلقده پرخاش ائده‌رسن،
یالان یئره دوروب بیر یئر دئیرسن.
چاغیرارسان تویوق اولجاق خبردار،
گله‌ر بیچاره کیم بیلمز نه ایش وار.
چؤل ائولی عار و ناموسو یئییبسن،
حیا آدابی‌نین ترکین دئییبسن.»
یئنی‌دن ایشلنمیش متن:
دئدی تولکو کی:«قورتار آغلاماغین،
منه ثابت اولوبدور اوچ گناهین:
بیریسی: بی‌ادبسن ائتمه‌سن شرم،
حیادان عاری‌سان، بیلمزسن آزرم.
آداملار وارکن هی بوش حرصلنرسن،
یالان یئره دوروب بیر یئر دئشرسن.
چاغیرارسان تویوق اولجاق خبردار،
گله‌ر بیچاره کیم بیلمز نه ایش وار.
چؤل ائولی عارسیز اردم‌سیز اولوبسان،
حیا آدابی‌نین ترکین قیلیبسان.»
ثعلبیه‌نین اصلی متین و علیرضا اوختایین ایشله‌دیگی متنی مقایسه‌دن سونرا، یئریدیر کی اثرده اولان بعضی سجیّه‌وی جهتلره اشاره ائدم:
2. ثعلبیهده فلسفی اصطلاحلار
ثعلبیه‌نین مؤلفی‌نین عالیملیگینی بیز او کتابی دقتله اوخودوقدا درک ائدیریک، زمانه‌سی‌نین مختلف علملرینه دریندن یئیه‌لنمه‌سی، ثعلبیهده انعکاس ائتمیشدیر. تدقیقاتیمیزا گؤره اونون حقوق، شریعت، ادبیات، طبیعت، جمعیت‌شناسلیق، فولکلور، اخلاق، فلسفه، منطق، تاریخ، دیلچیلیک، گؤزللیک علملری حاققیندا کفایت قده‌ر معلوماتی وار ایمیش. مین ایللردن بری اؤگره‌نیلن اخلاقی، فلسفی و اجتماعی مفهوملارین رمزلرینی آچیب ـ آشکارلاماغا چالیشیر. ثعلبیه‌ده‌کی فلسفی اصطلاحلار آشاغیداکیلاردان عبارتدیر: فهم و کمال، فضیلت، عقلی ـ نقلی علملر عالمین تحلیلی و وجودون تکمیللیگی، شهوتله‌نیب جوفتلنمک، تغافل، تعارض، تناقض، غمین طغیان ائتمه‌سی، جانین چالیقلاماسی، یالقیزلیق، کیمسه‌سیزلیک، غیظه گلمک، سعادت، آرتیق طاماهلیق، خواب خیالات ایلن عُمر سورمک، تحیّر قیدینده بند اولوب قالماق، روحی احوالاتین پوزغونلوغو و بولانماسی، عیش ـ عشرت و عیاشلیقلا یاشاماق، قوجالیق، نفس، دقت و نهایت آلتمیش یاشلی انسانین کامللیگینه اشاره ائتمه‌سی.
3. سؤزون قدرتی
بشریتین ایره‌لیله‌ییشینی تأمین ائدن ان بؤیوک قوّه‌لردن بیری «سؤز» اولموشدور. انسان سؤزو، تاریخله بیرلیکده تکمیلله‌شیب، زنگینله‌شیب، یعنی معنالار یئنی کیفیتلر، بدیعی بویالار کسب ائتمیشدیر.
«سؤز» همده «بدیعی سؤز صنعتی اولان ادبیات» قدرتلی ادراک و انعکاس واسطه‌لریندن بیرینه چئوریلمیشدیر. خلقیمیز «قیلینج یاراسی ساغالار، سؤز یاراسی ساغالماز» دئمیش. بو سؤزون قدرتی، جاذبه‌سی، ملاحتی، کسری اؤنونده پرستش‌كار اولماقلا بیرلیکده، عصرلردن بری متفکّرلریمیزین، شاعرلریمیزین، صنعتکارلاریمیزین سؤز اوزه‌رینده اوزون مشاهده‌لری‌نین، دوشونجه‌لری‌نین، کرچکلیکله سؤزون مقایسه‌سی‌نین تلقین ائتدیگی مدرک بیر نتیجه‌سی کیمی آنلاشیلمالیدیر. فضولی «سؤز» ایله علاقه‌‌دار دئییر:
خلقه آغزین سرّینی هر دم قیلار اظهار سؤز،
بو نه سِرّدیر کیم اولور هر لحظه یوخدان وار سؤز؟
آرتیران سؤز قدرینی، صدق ایله قدرین آرتیریر،
کیم نه مقدار اولسا، اهلین ائیله‌ر اول مقدار سؤز.
وئر سؤزه احیا کی توتدوقجا سنی خواب اجل،
ائده هر ساعت سنی اول یوخودان بیدار سؤز.
بیر نگار عنبرین خط‌دیر کؤنوللر آلماغا،
گؤستریر هر دم نقابِ غیبدن رخسار سؤز.
خازن گنجینه‌ی اسراردیر، هر دم چکه‌ر،
رشته‌ی اظهاره مین ـ مین گؤهر اسرار سؤز.
اولمایان غوّاص بحر معرفت، عارف دگیل،
کیم صدف ترکیبِ تن‌دیر، لؤلؤی شهوار سؤز.
گر چوخ ایسترسن فضولی عزّتین، آز ائت سؤزو،
کیم چوخ اولماقدان قیلیبدیر چوخ عزیزی خوار سؤز!
و یا «لیلی و مجنون»دا دئییر:
جان سؤز دور اگر بیلیرسه انسان،
سؤزدور کی دگیللر اؤزگه‌دیر جان.
ملامحمد باقر خلخالی سؤزه سئوگی و سایغی ایله یاناشمیش، نطق نوعلرینه دانیشیق خصوصیتلرینه، باجاریقلی، عاغیللی و جاذبه‌لی صحبت آپارماغا فکر وئرمیشدیر. نطقین تأثیر قابلیتی، منظوم سؤزون یوکسک درجه‌لی تأثیرین دویوب درک ائتمه‌گی، گؤزل و منطقی دانیشماغی توصیه ائتمیشدیر. اوخوجولارینا نصیحت ائدیبدیر کی تارتان ـ پارتان سؤزلری دوغرو سانماسینلار. سؤزو مختصر عرض ائتسینلر، سؤز دئیه‌نده دقت ائدیب، بعضاً ده لال اولوب دانیشماماغی مصحلت بیلمیشدیر.
«سؤز» خلقی یورمامالی، دانیشاندا سؤزون موضوع دایره‌سیندن کنارا چیخمامالی، یاغلی دیلینی ایشه سالانلارین سؤزلرینه و خوش دیل ایله عرض ائدیلن حیله‌لره اینانمامالی، اوخوجولاری سؤزو جایدیرماقدان چکیندیرمیش، سؤزده دنیادان کئچنلرین ـ یعنی ترک دنیالیغی تبلیغ ائدنلرین ـ عملده پیس نیتلرینی درک ائتمیشدیر.
سؤزله باغلی ثعلبیه‌دن بیر نئچه بیت مثال:
اوزاندی سؤز کی قیلدی خلقی خسته،
گولوم دورما یئیین گئت مطلب اوسته.
***
بالام چوخ ائیلمه سؤزده تعارض،
فیکیر وئرسن دانیشمازسان تناقض.
***
سؤزون شیرین، اؤزون پیس‌سن ایلاندان،
***
منی سالما اله آلدانمارام من،
داها بوش سؤزلری هئچ قانمارام من.
***
یالان عرض ائیله‌سم من بو کلامی،
یویوم بیر لحظه‌ده من جوت بالامی.
4. فولکلور
شفاهی ادبیات، عصرلر بویو خلقین امه‌گی‌نین محصولو اولان زنگین بدیعی صنعت اینجیلری خزینه‌سیدیر.
آذربایجان خلقی‌نین مختلف زمانلاردا یاراتدیغی نغمه‌لر، بایاتیلار، آتالار سؤزو، مثللر، تاپماجالار، لطیفه‌لر و عاشیق شعری نسلدن ـ نسله، عصردن ـ عصره کئچه‌ره‌ک زمانه‌میزه قده‌ر گلیب چاتمیشدیر.
ملامحمدباقر خلخالی‌نین ثعلبیه‌سینده چوخلو فولکلوریک ماده‌لره راست گلیریک، ثعلبیه‌دن اؤگرندیگیمیز چوخلو فولکلوریک معلوماتا اشاره ائدیریک. آتا، آنا، قوهوم، قارداش، باجی، اوغول و یولداشا حرمت ائتمک و غربتده دایم اونلارین حسرتینی چکمک، قوهوم، قارداش ایچینده سازلانماق، ائل ـ اوبا، طایفا و قبیله عضولری‌نین بیر ـ بیرینه آرخا و هایان اولماسی، غربت دردی، ظالم زمانه‌دن شکایت، باشا قارا سالماق، اله حنا یاخماق، انلیک ـ گیرشان یاخماق، آیاق‌یالین کربلایه گئتمک، قوناق گلمک، قوناقلاری عزیزلمک و حرمتله قارشیلاماق، دوشگونلره آرخا چیخماق، اماملار، مقدس پیرلر، یئرلر و شخصیتلره آند ایچمک، اللشمک، اوتورماق، ایشلری فعاللیقلا آشیرماق، نذر ائتمک و قربان وئرمک، پای اومماق، یئریکله‌مک، بیت الحرامی زیارت ائتمک، اوروجلوق مراسمی و سائره.
اؤلوم و قبرستانلا باغلی مراسم، اؤلوم آیاغیندا آتانی، آنانی، قوهوم، قارداشی، یولداشی، باجینی و اؤلادلاری یادا سالماق، وصیت ائتمک، اؤلولره آغلاماق، ساچ تؤکمک، جان به‌سرین باشینی دیز اوستونه آلماق، جنازه‌نین اوستونه شال سالماق، قازاندا حلوا چالماق، ملاّ دالینجا قاچماق، اهلِ قبورو زیارت ائتمک، غملی مزارلارا آرزیلی، نیسگیللی یولون یولچولارینا گؤز تیکن اؤلولری و یاتاغی قارا تورپاق اولانلاری یاد ائتمک.
5. طبیعت عنصرلری
طبیعت، صنعتین ان مهم موضوعلاریندان، صنعتکارین الهام وئریجیلریندن و اونون سیرداشلاریندان‌دیر. طبیعت‌سیز صنعت معناسیزلاشیر، معنوی بوشلوغا مبتلا اولور. طبیعت‌سیز صنعت اولا بیلر، صنعت‌سیز طبیعت اولا بیلمز. طبیعت همیشه صنعتی مایالاندیریب، دولغونلاشدیریب و زنگینلشدیریبدیر. تمثیلی ادبیاتدا طبیعت عنصرلری‌نین رولو، اساسلی، بیرینجی درجه‌لی و جانلی رولا مالکدیرلر. جمعیته مراجعت ائده بیلمه‌مک، صنعتکاری حیوانلارین دیلیجک دئسک، اجتماعی دردلری آجیناجاقلی و دوزولمز اقتصادی وضعیتی و آغیر مادی حیاتی شرایطی سؤیلمه‌گه وادار ائدیر. ثعلبیه‌دن اؤگره‌نیریک کی طبیعت‌‌ده‌ده جمعیتده اولدوغو کیمی زوراکیلیق، ظلم، عدالت‌سیزلیک، گوجلولوک، یالتاقلیق، قتل و غارت حاکمدیر. ملامحمدباقر خلخالی عالیمجه‌سینه طبیعتین جانلی عالمینه مراجعت ائتمکله اخلاقی ـ فلسفی، حیاتی و اجتماعی مسئله‌لرین چوخونو حیوانلارین دیلی ایلن بیان ائتمیشدیر.
6. اسلامی اصطلاحلار
حکیم ملامحمدباقر خلخالی‌نین روحانی‌لیگی و روحانیته منسوبلوغو، دین خادمی، مفتی، واعظ، حاکم شرع، قاضی، دینی رهبر، الاهیاتچی و الاهی معارفین معلمی اولدوغو اوچون عموماً الاهیات فلسفه‌سی، دینی علملر دائره‌سینده شریعت قایدا ـ قانونو چرچوواسیندا حرکت ائتمیشدیر. اؤز زیّیندن چیخمامیش عقیده‌لرینه صادق اولموشدور. اونون مؤمن‌لیگی و دیندارلیغی ثعلبیهده انعکاس تاپمیشدیر. ثعلبیهده آشاغیداکی دینی اصطلاحلار میرزه محمدباقرین محکم عقیده‌لی مسلمان اولدوغونا دلالت ائدیر. وعظ، مسجد، تکلیف، قیامت، شریعت، اهل شریعت، برزخ ـ دوزخ، نماز ،کفر، زاهدلیک و احادیث نبوی و آیاتِ قرآن ـا تئز ـ تئز مراجعت ائتمه‌سی...
7. اجتماعی مسئله‌لر
ضدیتلی شرایط ده یاشاییب یارادان میرزه محمدباقر خلخالی، اؤزونون ادبی ـ بدیعی یارادیجیلیغیندا جمعیتی نظره آلیب، روحانی اولدوغو اوچون ملاحظه‌لرینده آرتیق احتیاطلی اولوبدور. بشر جمعیتین همیشه ناراحت ائدن مباحثه‌لی مسئله‌لری، اجتماعی «معین‌لیک» داخلینده یعنی مشخص مناسبتلر ایچه‌ری‌سینده تام دقیق‌لیکله تدقیق ائدیب، تحلیله جلب ائدیب، نظمه چکیب، اونلار حاققیندا اوخوجودا تام تصور یاراتماقلا، اوخوجونو دوشوندوره ـ دوشوندوره سیلکه‌له‌ییر، گولدورور، غم‌لندیریر. بونونلا کفایتلنمیر، سانکی اجتماعی حیاتدا اولان ضدّیتلر حاققندا خبردارلیق ائدیر.
جمعیته رئالیست، عاغیللی و مترقی باخیشین نتیجه‌سیدیر کی ثعلبیه کیمی منظوم اثرلر میدانا گلمیش، یوز ایلدن آرتیق مدتده سئویلمیش، اوخونولموش، قورونموش، نسللرده ادبی یادگار اولاراق قالمیش، حتی عوام جماعتین یعنی سوادسیزلاردا اونون آدی و مضمونو باره‌ده معلومات الده ائتمیشلر.
ثعلبیه تورک مثنوی شعرینه یئنی اجتماعی مضمونلار و انسانی کیفیتلر آشیلایاراق، اونو یئنیلشدیرمک و معاصرلشدیرمک یولوندا حل ائدیجی آددیم آتمیش، یوکسک طلبکارلیقلا یازیلمیش و مرکب اجتماعی ـ اقتصادی حادثه‌لرین بدیعی حلّینه نائل اولموشدور.
اجتماعی ـ انسانی مضمونلو حقیقتلری، جاذبه‌لی و گره‌کلی موضوعلاری، تئز‌لیکله حس و درک اولونان «معین ضدّیتلر» اساسیندا ایره‌لی سورموش، اونلارین فلسفی تحلیلینی وئرمیش و حیاتین منفی ـ مثبت طرفلرینه عالیم ـ شاعر کیمی خصوصی هوس گؤسترمیشدیر.
بو خصوصیتلر هامیسی ثعلبیه‌نین مهم اجتماعی بیر منبع کیمی استفاده ائدیلمه‌سینی، اجتماعی نظریه یاراتماق و ادبی ـ مدنی فکرین تکامُلو، ادبی بیر یادگار اولاراق تدقیق ائدیلیب، قاجار شاهی یعنی ناصرالدین‌ـین شاهلیق دُورونون اؤگره‌نیلمه‌سینی گره‌کلی قیلیر.
ثعلبیهده ایره‌لی سورولن ان مهم اجتماعی مسئله‌لر:
آروادلارین آجیناجاقلی وضعیتی، یوخسوللوق، آجلیق، فیریداقچیلیق و آدام آلداتماق، زرنگلیک، یالتاقلیق، لووغالیق، غرّه‌لنمک، سیرتیقلیق، اله باخیملیلیق و دیلنچیلیک احوال ـ روحیه‌سی، خلقی تنگه گتیرمک و آزار وئرمک، ادب ـ آدابی گؤزلمه‌مک، شرارت، ائوسیزلیک، کسکین صنفی اختلافلار، تسلیم اولوب، تعظیم ائتمک و نوکرچیلیک جهدلری، یتیملیک، یولداشلیغا خیانت، بدبختلیک، هرزه‌لیک، دیل یاراسی، بهتان، غیبت و مذمت، امه‌ک و چالیشقانلیق، تنبللیک و بطالته نفرت بسله‌مک، قوناق‌پرورلیک، قاریلارا حرمت بسله‌ممک، ایکی اوزلولوک، انسانین سعادتی و مدنی ـ معنوی یوکسلیشی و اونون حیاتی ـ اجتماعی مقدراتی حاققیندا ناراحت اولماق.
8. قهرمانلار و شخصیتلر
ملا محمدباقر خلخالی باجاریقلی روح حکیمی کیمی منفی قهرمانلارین روحی حیات و روحی خسته‌لیکلرینی پوزغون داورانیشینی، خسته روحونو، عاغیل ضعیفلیگینی، عقلی چاتیشمازلیغینی، آییقلیق رژیمینه تابع اولوب ـ اولمامالارینی (اویانیقلیق سیستمینه باغلی اولوب ـ اولمامالارینی) روحانی حیاتین بوتون اینجه‌لیکلرینی، حکمتلی افاده‌لرله، دقیق معنالی کلاملارلا و اینجه آنلاملی عبارتلرله تحلیل و تفسیر ائدیر.
شخصیتلرین جوشغون تمایل و احتراصلارینی، روح یوکسکلیگینی، اونلارین اخلاقیاتی‌نین خصوصیتلرینی، حیات طلباتینی، هیجان و اضطرابلارینی، اوره‌ک دؤیونتولرینی، روحی چیرپینیشلارینی، فعال صورتده اؤزلری‌نین حیاتی قابلیتلرینی تظاهر ائتدیرمه‌لرینی و اخلاقی وضعیتلری شرطلندیرن باشلیجا عامللرین اهمیتینی قیمتلندیریر. حیاتی، رئال محبتی، حقیقی حس و هیجانلاری شعره گتیریر.
شخصیتلر حاققیندا تصور یاراداراق، روانشناسی معلوماتدان کفایت قده‌ر استفاده ائده‌رک قهرمانلارین فردی خصوصیتلری و او نسبت روحیاتینی افاده ائدیر.
خوروز، تولکو، تویوق و قوردون احوالاتینی شرح ائدرکن، اونلارین داخلی عالمینه نظر سالیر. ضدّیتلی بیر ـ بیرینی انکار ائدن حسلر و فکرلرین عمله گلمه‌سینی تصویر ائتمکله یاناشی، مربی‌لر، صوفیلر، عارف اره‌نلر، ائلجه بیلنلر سیاسی فلسفی ـ اخلاقی آنلاییشلاری نصیحتلرینه آشیلاماق ایسته‌ییر.
قوردون رحمسیزلیک، وحشی‌لیک و دویمازلیغینی، سوتلو گئچی‌لرین و آغ ماللارین قیشقیرتماسیندا، بویلو اینکلرین قارنی‌نین ییرتیلماسیندا، کؤک قویونلارین، جوان اوغلانلارین آمانینی کسیب قانینی ایچمه‌سینده و چوبانلارین باشینا اویونلار آچماسیندا تجسم ائتدیریر.
شخصیتلر آراسینداکی مناسبتلر و کسکین فرقلر، اونلارین داورانیش پوزونتولاری، اونلاری مؤدئللشدیریلمه‌سی، اؤزونو قیمتلندیرمه‌سی و ادعا سویّه‌سی، ادراکلارینی فورما، سویّه و تکامل جریانلارینی دویغولاری‌نین تصنیفاتی، حیاتی وارلیقلاری‌نین بوتونلوگو و شخصیت بیرلیگی‌نین قورولماسی اؤز انعکاسینی ثعلبیهده تاپمیشدیر.
9. صنعتکارلیق
شخصیتلرین لازیمینجا دولغون ایشلنمه‌سی، اونلارین داخلی عالمی‌نین آچیلماسی، جانلی حسلرله افاده اولونماسی، دریندن ایشلنمیش دراماتیک وضعیتلر، معین مناسبتلر و علاقه‌لر داخلینده تحلیل ائدیلن همین وضعیتلر، داراماتیک بحران شرایطینده قهرمانلارین روحی اوقاتی، جدی دراماتورژیک ضدّیتلر، قهرمانلارین شخصیت سویّه‌سینه قالخاماسی، فردیلشمه‌سی، عمومی‌لشمه‌سی، گرچک یاشاییشین مضمونو ایله اثرین موضوعو آراسینداکی اویغونلوق، بوتون بونلار صنعتکارلیق باخیمیندان دقتی جلب ائدیر و حکیم شاعر، عالم ـ مؤلف میرزا محمدباقر خلخالی‌نین حیرتلندیریجی درام شعری یارادیجیلیق دنیاسیندان خبر وئریر.
شخصیتلرین وضعیتی، حادثه‌لره حاکم اولوب حادثه‌لرین آخاری‌نین اونلارا تابع اولماسی و آیدین صحنه شخصیتی یاراتماسی ان آنی تأثراتلار حرکته و لاپ عادی محرکلر ایله الهاما گله‌ن قهرمانلار، اونلارین آرزیلار عالمی ایله معنوی دنیاسینی بیرلیکده تام اوستالیقلا قلمه آلماسی، باجاریقلی رسام کیمی ادبی ـ بدیعی لوحه‌لر یاراتماسی، مثنوی قالبی امکانلاری داخلینده قول ـ قاناد آچاراق، اثرین فلسفی ـ حیاتی توتومو و معنا یوکونو داهادا گئنیشلندیرمه‌سی چوخلو ادبی امه‌ک صرف ائتمک و صنعتکارلیق مهارتی طلب ائدیر.
جانلی صورتلرین مادی احتراص ایله دولو، اوخوناقلی صحنه‌لرده اشتراکی حیاتدان گله‌ن موضوعلار، ادبیاتدان چوخ حیاتا سؤیکه‌نیر.
صورتلرین داخلی عالمی ایله، خارجی آراسینداکی علاقه‌نین تام اویغونلوغو، حکایتلرین عموماً هیجانلی، گولونج و رئالیست بیر سونلوقلا بیتمه‌سی، حادثه‌لرین سرعتله باش وئریب نتیجه‌لنمه‌سی، قهرمانلارین چئویکلیگی و قبراق دبه‌ریش، عادت و سنّتلرین، ائل حیاتی‌نین جمعیتین ان مترقی کیفیتلری‌نین رمانتیکاسینی یارادا بیلمک.
طنزی وضعیتلر، دادلی ـ دوزلو صحبتلر، طنز روحلو مکالمه‌لر، کسگین حیاتی ـ اجتماعی مذاکره‌لر، جدی دانیشیقلار، اِسته‌تیک طرزلی رجعتلر، تغزّلی احوالاتین تشریحی، محبتله آشیلانمیش، هیجان، اضطراب و تلاطملرله بویانمیش سئوگی مایالی حیات آهنگلی دانیشیقلار، ایره‌لی سورولن داخلی منطقلی دوشونجه‌لر و فکر مبادله‌سی، تکرار جناسلار، شعر ایله ائکیز موضوعونون محبتین گورآخینی اوخوجونو سام و صرصر یئلی و داغلار سئلی کیمی چکیب آپاریر.
ثعلبیه مؤلفی‌نین شخصیت کامللیگی‌نین تاملیغی، معنوی بوتونلوگو و محکم رئالیست ادبی موقعینی قوروماسی کتابدا دویولان قاباریق خصوصیتلردندیر.
10. میرزا محمدباقر خلخالی و حقوق علمی
عمومی مدنیتین مهم ترکیب حصه‌لریندن بیری اولان حقوق، جمعیتده گئدن اجتماعی جریانلاردان کناردا قالمیر. دگیشیکلیکلری ساده‌جه انعکاس ائتدیریر، فعال موقع توتور و اؤزوده بو جریانلاردا تکمیللشیر، زنگینلشر، خلقین عمومی ترقیسینده باشلیجا عامیللردن بیرینه چئوریلیر.
حقوق علمی یالنیز قایدا ـ قانونلار توپلوسوندان، محکمه‌لرین عمللریدن، عدلیه‌نین جاری ایشلریندن، مقصرلرین محاکمه‌‌سیندن و مختلف حقوقی مناسبتلرین (ملکی، عائله، منزل، امه‌ک و ... مناسبتلرین) نظاما سالینماسی حاققیندا معین قایدالارا اساسلانان معلوماتدان عبارت دگیلدیر.
حقوق علملری‌نین فعالیت دائره‌سی اجتماعی حیاتین بوتون ساحه‌لرینی احاطه ائدیر. باشقا سؤزله، جمعیتده‌کی بوتون علاقه‌لر و مناسبتلر و انسانلارین آراسینداکی رابطه‌لرین قانونی اولاراق تنظیمی بوتونلوکله حقوق علملری‌نین اساسیندا متشکّیللیک قازانیر. بئله‌لیکله جمعیتده قانونون حاکمیتی تأمین ائدیلیر.
اجتماعی علملر آراسیندا مرکزی یئرلردن بیرینی توتان حقوق، بوتون اجتماعی تأسیساتا دریندن تأثیر گؤستریر. ائله بیر اجتماعی تشکیلات یوخدور کی حقوقی مسئله‌سی اولماسین و حقوقی متخصص‌سیز جاری ایشلرینی حیاتا کئچیرتمه‌سین.
حقوق‌شناسلارین وظیفه‌لری‌ده بئله‌دیر: حقوقی تفکّرون فورمالاشماسی، وطنداشلارین حقوقی بیلیکلره یئیه‌لنمه‌سی، حقوقی دنیا گؤروشونون تشکل تاپماسی، حقوقا اویغون حرکتلری، حقوق و آزادلیقلارین قورونماسی و عملی اولماسی قایداسی، قانونی مدافعه‌سی، دولت اداره ائتمه‌سی‌نین قانونی اساسلارینی مهم حقوقی مفهوملارین و قانون وئریجیلیکده باش وئرن یئنی‌لیکلرین تحلیل و تفسیری.
حقوق علملری‌نین ان مهم خصوصیتلریندن بیری، اونون «بین‌الملل ماهیت» داشیماسیندادیر. مهم بین‌الملل مسئله‌لرده، مختلف دولتلر آراسینداکی اختلافلاردا، دنیادا باریشیق اوغروندا مبارزه ایشینده ده حقوق علملری‌نین اهمیتی چوخ بؤیوکدور.
ملامحمدباقر خلخالی، بؤیوک روحانی، پئشه‌کار عدلیه‌چی، حقوق‌شناس عالم و تجربه‌لی قاضی و حقوق مشاورلیگی باره‌سینده‌کی معلوماتینا اساسلاندیغینا گؤره، ثعلبیهده اونون پئشه‌سینه عائد اونلارلا اصطلاحا راست گلیریک.
حکیم خلخالی حقوقی بیلیک، حقوقی حرکتلره، حقوقی تربیته، حقوقی ادبیاتا، حقوقی مدنیته، حقوقی دوشونجه و دنیا گؤروشونه، حقوقی مناسبتلره استناد ائده‌رک ثعلبیه‌نی قلمه آلمیشدیر. بئله‌لیکله اونون پئشه‌سی ادبی ـ بدیعی یارادیجیلیغینا دریندن تأثیر گؤسترمیشدیر.
آشاغیداکی اصطلاحلار ثعلبیه‌دن نقل اولونور: شاهدلرین اعتباری و ایمانی، تعیین و آشکار ائدیلمه‌سی، شرعین قراری، شهادت امری، حق‌سیز شهادت، ایمان، قاضی، محتسب، دارغا، رضایت، ایمان، مدعا، آفات و مکافات، تکلیف، حق، باطل، شک، گناه، تقصیر، تقصیری ثابت ائتمک، تازیانه، زیّ، بی‌ادب ایش گؤرمک، اجتماعی قایدا ـ قانونو پوزماق، قاراوول، آداملاری آغاجا باغلاییب تنبیه ائتمک، جزا، شرارت، شریرالنفس، یوم‌الطبع، استنطاق ایشی، کبین‌سیز آرواد آلماق، شهودی جرح ائتمک، جرمی مدلّل و خلافی مسجّل ائتمک، خلاف ایش گؤرمک، مالک، مباشر، حاکم، کلنتر، حق یولو گئتمک، کدخدا، عرضه‌چی، امر معروف، دوستاق، کفاره، زنا، تجسس.
11. سون سؤز
محمدباقر خلخالی‌نین بو اثرینی‌ده یئنه ده اوختای کیمی بیر حقوقدان ایشله‌ییب، خلاصه ائدیب و سهمانا سالمیشدیر.
الینیزده‌کی بوکتابچا اصلینده ایسه ایکی 22 یاشلی آذربایجانلی جوانین 1340 ـ اینجی ایللرده فکری محصولو، ادبی امه‌گی‌نین بهره‌سی و ملی ـ مدنی خدمتی‌نین ثمره‌سیدیر.
اوختای و دوزگونون، اؤز هم‌شهریم، یعنی جناب محمدباقر خلخالی‌نین حاققیندا‌کی یازیلی زحمت و ادبی خدمتلرینی قیمت‌لندیریب، جانلاندیردیغیم اوچون اینانین کی چوخ شادام عزیز اوخوجولار.
حضرت حکیم آخوند آقا میرزا محمدباقر خلخالی‌نین آد و سانی‌نین یاشاماسی و «ثعلبیه»نین دایم یاد ائدیلیب اوخونولماسی آرزیسی، اوختایین روحونون شاد اولماسی دیلگی و دوزگونون برکتلی عمرونون اوزونلوغو و ساغلاملیغی ایسته‌گی ایله مقدمه‌نی باشا چاتدیریرام. الله سیزه یار اولسون.
محمّد داوریار
اردبیل ـ مرداد1389