کتاب «دیوان اشعار ترکی میرزا حسین جعفری زنوزی متخلص به آذری»
یکی از شاعران آزادیخواه و طنزنویس دوره ی رضا شاه پهلوی که علیه حکومت وی به شدت به مبارزه قلمی پرداخت، میرزا حسین آذری است که مانند فرخی یزدی و با الهام از وی به افشای دسایس رژیم رضاخانی میپرداخت. اینک برای اولین بار است که توسط استاد، کلیات اشعار او جمع آوری، تصحیح و با مقدمه و نمایه های مختلف انتشار یافته است. این حادثه ی مبارک سبب شده است که آذربایجانیان با این شاعر طنزگوی مبارز نستوه که بهره ای از دینداری نیز داشت آشنا شوند. ما این خدمت فرهنگی بسیار مهم را به استاد و همه ی آذربایجانیان سرفراز تبریک عرض میکنیم. در زیر مقدمه ی استاد و شعری از وی را میخوانید.
1. آدې
آدې حسین‌دیر. بیلیکلی اۏلدوغو اۆچۆن، هم یئرلیلری اۏنا میرزا حسین دئیه‌ردیلر. سۏی آدېجعفری، نسبی زنوزی و یا مرندی یازېلېبدېر.
2. تخلصی
تخلصی آذری‌دیر. اۏنو «آقا میرزا حسین جعفری زنوزی مرندی متخلص به آذری» آدلاندېرېبلار.
3. دۏغولدوغو یئر
آذری‌نین دۏغولدوغو یئر، زنوز شهری‌دیر. بو شهر، مرندین داغلېق بؤلگه‌سینده یئرله‌شیر. مرند ـجلفا جاده‌سیندن 10 کیلومتر فاصله‌سی اۏلان زنوز، مرند شهری‌نین شمال حصه‌سی‌نین 25 کیلومترلیڲینده قرار تاپمېشدېر.
زنوز شهری عالملر، شاعرلر و فلسفه‌چیلر یوردودور. اۏرادان ملا عبدالله زنوزی، اۏغلو آقا علی حکیم مدرس کیمی فلسفه‌چیلر، فانی تخلص ائدن آیت‌الله محمد حسن ریاضی، ملا محمدعلی مضطر و فخرالدین محزون کیمی عالم و شاعرلر ظهور ائتمیشدیر.
4. آتاسې
آذری‌نین آتاسې افتخار الذاکرین لقبی ایله تانېنان ملا عباس افتخاری، تنقیدی شعرلری یازان گۆجلۆ بیر شاعر ایمیش. آذری‌نین اؤز دیوانی الیازماسې‌نېن سۏنوندا بئله بیر قیدی واردېر:
«جمع ابیات اشعار مرحوم پدرم در قالب مثنوی، غزل، ترکیب‌بند، بحر طویل در 95 مضمون در حدود 3000 بیت می‌باشد.»
اۏ، آتاسې‌نېن شعرلریندن اۆچۆنۆ: دڲیرمان، خرمن، جواب سروده‌ی لعلی عنوانلې شعرلری اؤز دیوانی الیازماسې صفحه‌لرینه سالمېشدېر.
بو اۆچ قطعه شعردن علاوه اۏنون «بیلۏولوق» عنوانلې بیر بئشلیک (= مخمس) شعری‌ده الیمیزه چاتدې. همین بئشلیکدن نئچه بند ذکر ائدیریک:
حق ائتدی بو ایل رحمتینی هر یئره نازل،
حتی اره‌واج داشکسنېن حالېنه شامل.
یاغدې زیری‌یه، مُشرفه، رحمانیه کامل،
علّت ندی بولمم که دڲیل رحمته قابل،
کافردی یقین گلمییب ایمانه بیلۏولوق.
هر گۆن که بولود تیره اۏلوب قالحذې هوایه،
ال گؤتدۆخ او دم صدقله درگاه خدایه.
اطرافه یاغېب شدّت ایله ائتدی سقایه،
بیر پوف نمینی یئل گتیریب بیز فقرایه،
پوف نم‌دی فقط حرمت مهمانه بیلۏولوق.
یولداشلارېن هئچ باره‌ده‌بیر علّتی یۏخدور،
یۏخ بخل و حسد ذرّه‌جه گؤیلی، گؤزی تۏخدور.
الحق علمانېن پتڲه دقّتی چۏخدور،
باخدېقجا دئیر کیم یئریمیز داغدې سو یۏخدور،
قایق اولاجاق آخری هریانه بیلۏولوق.
آلدوم قالبېن نسیه بیرین ایکی قرانه،
ییغدیم قاپولاردان زیبیلی خانه به خانه.
تئز-تئز سووویوب هم قورودوب آتدېم اویانه،
تاپدوم زیره گیر هم بره گیر بیر نئچه دانه،
قویدی هامېسېن ائوده بو ویرانه بیلۏولوق.
5 . عائله‌سی
آذری، اکبر قېزې هاجر ایله ائولنمیش و علی، عزیز، فریدون، جعفر، غفار، احمد و نصرت آدلې یئددی اوشاق صاحبی اۏلموشدور.[1]
6 . یاشایېشې
آذری گنج ایکن تبریز ـ جلفا دمیر یۏلوندا ایشه باشلامېشدېر. سۏنرالار عائله‌سی ایله «گده بیگ»شهرینه گئتمیش، تلغراف فنّی، روس دیلی و فرانسه دیلینی اؤیره‌نمه‌ڲه باشلامېشدېر.
بیر مدت گده‌بگ و باکی شهرلرینده یاشادېقدان سۏنرا، 1309 ش. ایلینده اۆچ اوشاغې ایله بندر انزلی یۏلو ایله تهران ـا گلمیش و 1310ـ نجو ایلده شمشک معدنینده، حسابدار اۏلاراق ایشه باشلامېشدېر.
اۏن ایل همین وظیفه‌ده ایشله‌دیکدن سۏنرا، 1320 ـ نجی ایلده، دۏغوم یئری اۏلان زنوز شهرینه قایېتمېشدېر. 1329 ـ نجی ایلده ایش دالېنجا تهرانا و سۏنرا دامغان شهرینه گئتمیش و بیر داهازنوزا قایېتمېش اکینچیلیک ایله مشغول اۏلموشدور.
1336 ـ نجی ایلده بیر داها تهرانا مهاجرت ائتمیش و 1337 ـ نجی ایل بهمن آیېندا رحمته گئتمیشدیر. انّا للهِ و انّا إلیه راجِعُون.
7 . ملانصرالدین ژورنالی ایله امکداشلېق
حسین آذری‌نېن اۏغلو آقای جعفری‌نېن دئدیڲینه گؤره، آتاسې، بیر زمان‌دا ملانصرالدینژورنالېندا «حسین عباس اۏغلو» امضاسې ایله کیچیک طنز شعرلری یازارمېش.
8. وطن سئوه‌رلیک و خلقی‌لیک
آذری، بیر وطن سئوه‌ر شاعردیر. وطنداشلارې اۆچۆن اۆره‌ڲی چېرپېنان شاعر، بیر چۏخ شکایت‌آمیز شعرلرینده ایران باستان، درفش کاویان، تاریخ ایران قدیم، بهمن، دارا، فریدون، اردوان و سائره بو کیمی اصطلاح و آدلاردان بۏل ـ بۏل استفاده و مسخره ائدیر و رضاخان اصول ـ اداره‌سېنې افشاء ائدرک، خلقی جهالت و بیلیک‌سیزلیک ایچینده ساخلایان غدّار حکومتی رسوا ائدیر و حکومتین«عالیجناب» آداملارېنې بی‌وطن و خاین آدلاندېرېر:
قیدیوی چکمز سنین هر بی‌وطن عالیجناب،
حیله و تزویردیر هر ایشلری آنلا حساب.
بی‌وطن خاینده اۏلماز آبرو، شرم و حجاب،
هر بیری آچمېش اؤزۆنه بیر دکان، آغلار بیزه!
و یا بیر یئرده دئییر:
عمرلردندیر اۏلوب ویرانه استبداددان،
اجنبی خادملری‌دیر هر چه باداباددان.
گۆنده مین نیرنگ ایله مین قان ایچن جلاّددان،
ملت ایران اۏلوبدور مرده تک احیا کیمی.
اۏ، رضاشاه حکومتی‌نین داغېلماسې و بیر پیشوانېن ظهورونو آرزو ائدیر:
حق الی ائتسین کمک بو دُورده بیر راهنما،
رهبر ائتسین میهنه ملت‌پرست بیر پیشوا،
آذری گؤرسۆن سئوینسین، ائیله‌سین شور و نوا،
گلشن ایران زمینده بلبل شیدا کیمی.
9. طنز شاعری
آذری، طنز شاعرېدېر. اۏنون اجتماعی ـ سیاسی طنزلر و تازیانه‌لرې رضاخان حکومتی زمانېندا یازېلمېشدېر. قېزغېن طنز یازما فعالیّتی 1310 ش. ایلیندن باشلایېر، 29 ـ 1320 ش. ایللری ایسه اۏنون ان محصولدار ادبی فعالیت دؤرۆ حساب اۏلور.
10. وحدت اسلام
آذری هم بیرینجی و هم ایکینجی بین‌الملل ساواشلارېن گؤرمۆش، اسلام عالمی و مسلمانلارا ده‌ڲن ضربه‌لری حس ائتمیشدیر. اۏ، دفعه‌لر فریاد ائدرک دئییر:
هانې اۏ وحدت اسلام، اۏ اتّفاق امم؟
هانې اۏ صدق صداقت، سخا و بذل کرم؟
11 . آذری و مذهب
میرزا حسین آذری دیندار و مذهبی بیر شاعر اۏلاراق، مخلص بیر شیعه کیمی ظهور ائتمیشدیر. شیعه اماملارې و کربلا شهیدلری‌نین آدلارېنې دفعه‌لر شعرلرینه سالمېش و شیعه معارفېنې یایمېشدېر.
شاعرین تحمیدیه، نعت و منقبه‌لری واردېر. تحمیدیه‌لرینده آللاها سارې اۆز گتیریر و راز و نیاز ائدیر. اۏنون بو باخېمدان «پناه ضعیفان» عنوانلې مثنویسی چۏخ دقّته شایاندېر. بورادا اۏ مخلص بیر شیعه کیمی آللاها سارې یالوارېب دئییر:
به اولاد معصوم خَیْرُالوَری،
به حقّ شهیدان کرب‌وبلا.
به حقّ ابوالفضل صاحب علم،
که شد در ره حق دو دستش قلم.
به خون علی‌اصغر شیرخوار،
به سوزِ دلِ لیلی بی‌قرار.
به حقّ علی‌اکبر نامراد،
به غل و به زنجیرِ زین‌العباد.
به تشویش زینب به سوز خیام،
به آرامگاه اسیران شام.
به حقّ حقیقت‌پرستان پاک،
چه در روی ارض و چه در زیر خاک.
که یارب! برافتادگان کن نظر،
نداریم غیر از تو یک دادگر.
مر افتادگان را تویی کارساز،
همه بر تو داریم دستِ نیاز.
به غیر از در تو درِ دیگری،
ندارد امید دگر، آذری.
دیوانېن باشقا بؤلۆملرینده‌ده آذری‌نېن گؤزل و معنالې تحمیدیه‌لرینه راست گلمک اۏلار. مثال اۆچۆن«مربع» بؤلۆمۆ بئله باشلایېر:
بساط کُنْ فَیَکون، کارگاه سبحانی،
بسیط آینه‌ی حق‌نمای رحمانی.
مهندسین فلک: ابر، باد، شمس و قمر،
مطیع امر مقالات ایزد داور.
الینده نقشه‌ی توحید دقت ایله بزه‌ر،
بهشت صحنه‌سی تک صحنه‌ی گلستانی.
همین مربع اۏنون درین مذهبی و فلسفی بیلیگی و ساوادلې اۏلماسېنا یئترلی دلیل اۏلابېلر:
مُهَیمَن و اَحَدُ وَاحِد و سَمیع و بَصِیر
قَدِیم لَم‌یَزَل و عادلِ بشیر و نذیر.
رحیم و رازق ذُوالإقتِدَار، حَیِّ قَدِیر،
وَ لاَشَرِیکَ لَهُ ذاتِ ثالث و ثانی.
نعتلرینده اسلام پیغمبری فضائلی شأنینده سؤزلر دئییر:
قرآنه ائیله دقت، شرع محمّدیت،
یۏخ اۏندا کبر [و] ناز [و] شخصیت و منیّت.
نه ظلم وار نه ظالم، نه زجر نه اذیت،
هر فرد اۆچۆندۆر حکمی اجرا عَلَی‌السَّوِیَّت ...
منقبه‌لرینده ایسه پنج تن آل عبا، اماملار، شهیدلر و اولیادان سؤز ائدیر. «پناه ضعیفان» مثنویسینده اۏن دؤرد معصومدان دانېشېر و آدلارېن شعره سالېر. بو استغاثه‌ده دئییر:
بنام خدا داور مهربان،
که از او است اعجاز نطق و بیان.
برآرم به امّید دست دعا،
به توفیقِ آن درگهِ کبریا.
به حقِ نبی عزّتِ پنج تن،
علی(ع) ، فاطمه(س) هم حسین(ع) و حسن(ع) ...
12 . روحانی‌نمالار
آذری‌نېن آتاسې روحانی ایدی و افتخار الذاکرین لقبی آلمېشدېر. اؤزۆ گۆجلۆ بیر دینی تربیه صاحبی و مخلص بیر دیندار ایدی. بونا گؤره‌ده اؤز عصرینده رضاخان حکومتینه خدمت و یاردېم ائدن و دینی وسیله قرار وئرن روحانی‌نمالاردان دانېشېر و اۏنلارې افشا ائدیر. بیر یئرده دئییر:
تحت ردای دینده باشېوا قۏی حباب نور،
ریب و ریا چراغېنېن اۆستۆنه چک حجاب نور.
پرده‌له قۏیما وئرسه گر ظلمته آفتاب نور،
فاش اۏلار هر کلکلرین وقتی گؤره‌ک هاچان گلیر.
13 . بیلیگی
آذری، تۆرکجه‌دن علاوه، روسجا، فارسجا، فرانسېزجا و عربجه‌نی یاخشې بیلیرمیش. فارس دیلینیزنوزدا مکتب‌خانادا اؤیره‌نمیش، عرب دیل و ادبیاتېنې، ملا عباس افتخار زنوزی‌دن تعلیم آلمېش و قرآن و عرب ادبیاتې ایله تانېش اۏلموشدور.
روسجا، فرانسېزجانې‌دا گده‌بیگ و باکی شهرلرینده یاشارکن اؤیره‌نمیشدیر.
14. موسیقی
آذری یاخشې تار چالارمېش و اۏغلو علی جعفری‌نین دئدیڲینه گؤره:
«گاهی در مجالس جشن و سرور اهل محل و دوستان شرکت می‌کرد و شور و حالی به مجلس می‌بخشید.»[2]
15. فرّخی یزدی‌دن تأثیر
فرّخی یزدی، رضاخان استبدادی ایللرینده ظهور ائدن، اۏنون اؤز باشېنالېغې ایله قېزغېن مبارزه‌یه باشلایان آدلېم شاعردیر. آذری اۏنون بیر چۏخ شعرلرینه نظیره یازمېشدېر. مثلاً: فرّخی‌نین «رنجبر»عنوانلی شعرینه یازدېغې نظیرده دئییره:
بئز تومان، کهنه چارېق، حالېن پریشان رنجبر،
گۆن قاباغېندا چالېش، اۏد دوتگیلن، یان رنجبر!
16. اسلوب و شیوه‌سی
چرکاب، سفالت، ظلمتکده‌ی یأس، آفاق حیات، سحاب غم و ظلمت، حرص بشر و سائره بو کیمی اصطلاحلارې شعرینده ایشله‌دن آذری، نظره گلیر کی «ادبیات جدیده‌ی عثمانی» شاعرلرې‌نېن اثرلری ایله تانېش ایمیش و آز ـ چۏخ اۏنلاردان تأثیر آلمېشدېر. بعضاً لهجه‌سی و اسلوبو تمامی ایلهاحمد هاشم و نامق کمال شیوه‌سینه بنزه‌ییر:
آفاق حیاتېندا سحاب غم و ظلمت،
ظلمتکده‌ی یأس‌ده بیر هیکل عصمت.
17. صابردن تأثیر
دئدیڲیمیز کیمی، او بیر زمان ملانصرالدین ژورنالېندا «حسین عباس اۏغلو» امضاسې ایله طنزلر یازارمېش. ائله بورادادا صابر ایله تانېش اۏلموشدور.
مشروطیت ایللرینده ظهور ائدن میرزا علی‌اکبر صابر، اؤزۆندن سۏنرا گله‌ن طنز یازان هر بیر شاعره مثبت تأثیر بوراخمېشدېر. میرزا حسین آذری‌ده بو تأثیردن قورتارا بیلمه‌میشدیر. اۏنون صابرانه شعری چۏخدور:
ظلم و ذلّتده یاشار ملت ایران، منه نه!
بیری یۏلچو، بیری سائل، بیری عریان، منه نه!
هم صابر و هم معجز شبستریدن الهام آلان شاعر، طنز دنیاسېندا یالنېز سیاسی و اجتماعی شعرلر یازمېشدېر.
18. شعری‌نین مضمونلارې
میرزا حسین آذری تمامی ایله اجتماعی و انتقادی ـ سیاسی شعرلر یازان طنز شاعریدیر.
ایکینجی دنیا ساواشې زمانی یاشایان شاعر، متفق‌لرین اؤلکه‌میزه سۏخولمالارېنې گؤرۆرمۆش، ساواشا معروض قالان ائللرین آجېناجاقلې حیاتی ایله ماراقلانمېشدېر. اۏ، ساواشې پیسله‌ییر و جنگی هده‌له‌ییر:
دنیا اۆزۆندن بی‌درنگ،
نابود اۏلسون آلات جنگ،
خمپاره و توپ و تفنگ،
جنگ ایسته‌ین جلاده ننگ!
19. دیوانېن ترتیبه سالېنماسې
بو مقدمه‌دن سۏنرا، آذری‌نین تۆرکجه دیوانې و سۏنرا فارسجا شعرلری تقدیم اۏلوناجاقدېر. تۆرکجه دیوانېنا 2 مثنوی، 14 قصیده، 3 غزل فۏرماسېندا یازېلمېش طنزلر 38 مربع، 27 مخمس، 2 مسدس، 1 مستزاد، 2 ملمع، 1 قۏشما، 3 یئنی قالبلرده یازېلان شعرلر و 2 بحر طویل سالدېق. اۏخویا بیلمه‌دیڲیمیز و یا حذف اۏلونموش کلمه‌لر یئرینه اۆچ نقطه ( . . . ) قۏیدوق.
کتابی نشره حاضرلاما اۆچۆن شعرلری مختلف بؤلمه‌لره آیېردېق، عربجه کلمه‌لری حرکه‌لندیردیک، متنی باشدان سۏنا دک نقطه لندیردیک، تۆرکجه سؤزجۆکلرین املاسېنې دۆزنه سالدېق، شعرلرین عروضی وزنلرین تعیین ائتدیک و کتابا فارسجا بؤلۆمدن سۏنرا، لازم اۏلان جدوللری‌ده آرتېردېق. امید ائدیرم بو چالېشمامېز شاعریمیزین شأنیندن اوزاق اۏلماسېن.
دکتر ح. م. صدیق
تهران - تبریز
1389
دو شعر از جعفری زنوزی، متخلص به آذری
[اوچوب اۏلگیله بیر طایر سیّار]
روحوم ای طایر علویّت! بی‌ریب و ریا بال و پر آچ،
عالم ارواح سماواتدا سیر ملکوت ایچره،
ـ اۏ پاکیزه منزه اوجالان صاف افقلرده شفقلرده ـ
اوچوب اۏلگیله بیر طایر سیّار.
سزاوار دڲیلسن بو لطافتله، نظافتله قالېب حبسده،
بو هیکل ننگین‌ده جسم و جسد ایچره اۏلاسان زار [و] پریشان.
داخې بسدیر بو قده‌ر، ائیله‌گیلن ترک بو زندان بلانی،
بوارخېب درد [و] غمه اۏلما گرفتار.
نه‌دیر عربده بو نفس بداندیش ایله بدکیش ایله اوهام خیالات ایله،
گه مضطرب الحال، گهی خوف ایله تشویش ایله،
بو قالب نکبتده اۏلان حرص و طمع، فقر و غنا، نفع و ضرر، خون جگر، مغلطه‌ی سیم ایله زر.
شام و سحر، درد [و] بلا، محنت و اندوه، کده‌ر، خوف و خطر،
کنج قفسده دارېخېب چېرپېناسان هر طرفه،
وېرنېخاسان اوچماغا یۏل تاپمویاسان،
گاهی پریشان، گه افسرده و پژمرده، گهی مات و معطّل، گهی آزرده، گهی خواره،
قالېب غملی خیالات ایله بیر گوشه‌ی عزلتده،
بو کانون کثافتده کی بیر عمر ائده‌جک نفس ایله تشریک.
مساعی چکه‌جک جهل ایله نسیانه طرف،
بخل و حسد، مکر و دغل،
جمله شئونات، خطا، لهو و لعب، حیله و تزویر ایله شیطانه طرف،
عقله تمرّد ائله‌ییب بیر نئچه گۆن.
عاریه، بی‌پایه اۏلان عمردن اؤترۆ،
چکه‌جک سهو و خطا، شوق و شعف، شهوت [و] عصیان ایله هر یانه طرف.
دۏغروسو بو هیکل ننگینی اگر وزن ائده‌سن،
ـ بیر نئچه باتمان، رگ و پوست ایله سۆمۆک،
مغز سراسر دۆزۆلن جسم و جسد، سیرت و صورت ـ
هر ایشی، خواهشی نفس ایله اۏلوب جرم و جنایت‌دیر، خیانت‌دیر،
حقیقت اؤزۆ کانون کثافت‌دیر.
اگر بیر نئچه مدّت یاشاسا مقصدی خواب و خور،
هر شغلی خلاف بشریت.
نه اوتانماز، نه حیا ائیله‌مز اصلا بو گوبوت هیکل بی‌عار.
بو قالب نه‌یه لازمدیر اگر اۏلماسا روح ایله هم‌آواز سرافراز؟!
گره‌ک زمره‌ی حیواندان انسان اۏلا ممتاز،
یاراشماز بشره چؤلده‌کی حیوان کیمی بیر عمر سراسر گئجه گۆندۆز یئسین ایچسین،
گهی کؤپسۆن، گهی شیشسین،
بو طراوت‌لی گؤزل باغ و گلستاندا، مدفوع غذا ائیله‌ییب هر یان گله سېچسېن.
دڲیل حیوان بئله قالب یئره گئچسین اۏلا ماکینه قازېر،
کثافت اگر اۏلمازسا لباسیله ملبس قالا بیر جنگل ایچینده،
ـ نئچه مدت، نئچه آی ـ
لخت و عریان.
تصوّر ائله بو هیکل ننگین نه‌یه بنزه‌ر؟
قاچار حیواندا اگر غفلتاً ائتسه بئله بیر نکبت اۏلان قالبی رویت.
ائشیڲه چېخماز ائده‌ر مسکنینی غار.
عجبا مرحله، فوت و فنا، درد و غم و رنج، کده‌ر،
منزل ویرانه‌ی مهمان کش دیرین دو در،
دیر کهن، مسکن اندوه [و] محن، بیت‌الحزن،
بیر قاپېسېندا قۏیولوب مینمه‌ڲه گهواره،
اۏلوب ـ بیر نئچه آی، بیر نئچه ایل ـ مرکب تابوته سوار.
اۏلمالېدېر ائتمه‌ڲه تغییر مکان مزرعه،
آدم [و] حوّادا کی بو خاک مصیبتدن اۏلوب خلقتی، هم طینتی تخمیر،
بهشت ابدیت‌ده اۏلارکن، ایکی بی عار اۏلان ار، عورته،
هر میوه مباح اۏلدو فقط بوغدا یئمک نهی.
اۏلونوب جنّت عدن ایچره گؤرۆب آدم و حوّانی اۏ ابلیس لعین،
بخل و حسد ائله‌ییب آخر دۏلانېب حیله و تزویر ایله تلبیس،
اۏلونوب صورت ملعونینه تغییر وئریب.
آلدادېب حوّانی ازل ائیله‌دی اغوا،
یئدی بوغدانې قاباقجا،
بشرین والده‌سی ناقص‌العقل حضرت حوّا بو سبب‌دندیر،
اۏلار ناقص‌العقل هر نه قده‌ر واردې بو دنیادا یازېق فرقه‌ی نسوان.
یئدی اوّل اؤزۆ، سۏنرا گتیریب آدم بیچاره‌یه تکلیف ائله‌ییب،
هر ایکیسی حیله‌ی شیطانه اویوب امر خداونده تمرّد ائله‌ییب، تېخدېلار بو تخم بلانی،
بیزی هم اؤزلرینی ائتدیلر رسوای.
بودور علّتی عزتده اۏلان وقتده انسان اۏلار آدم کیمی گمراه،
دوتار شیوه‌ی اکراه،
حقیقتده اۏ رضوان سعادتده بهشت ابدیّتده ار عورت ایکسی اۏلدولار اغفال،
ولی فایده‌سیز سۏنرا پشیمان، پریشان، خجالت، اۏ زمان گلدی نه آدم و حوّایه:
«نئچۆن امره تمرّد ائله‌دیز نهی اۏلونان خوشه‌ی بوغدانی یئدیز؟»
بیر نئچه مأمور ملک‌لر یئتیشیب گُرز ایله تهدید ائله‌ییب سؤیله‌دیلر:
«چېخ چؤله آدم گؤتۆر حوّانی،
ایتیل باس بایره ترک ائله جنات نعیمی،
اوزاق اۏل گئتگیلن اؤز ایسته‌دیڲین تخمی اکیب تۏپراغا،
مین زحمت ایله دَرد، مصیبت‌له یېغېب حاصلینی تېخ،
گله ائت مرحله‌ی فوت و فنا،
یئرده بو دنیادا اۏلان مُلکده امرار معیشت.»
نئچه بوغدادان اؤتۆر،
دۆشدۆلر آواره و عریان چؤله.
بدبخت ار عورت دۏلانېب مات و معطّل،
نئچه مدّت داخې مجبور قالېب اۏلدولار مشغول زراعت،
یاشایېب بیر نئچه وقت زحمت ایله اۏلدو توالد و تناسل،
ایکی اۏغلو بیری هابیل، بیر قابیل، ایکی قارداش.
بو بؤیۆکلۆکده‌کی دنیا اۏلارېن باشېنا چۏخ تنگ اۏلوب،
طینت آدمده اۏلان خاکدان آثار شئونات حسد، حرص و طمع.
زور ائله‌ییب قارداش قارداشا طرف،
بسله‌دی بیر نوع عداوت،
آپارېب گوشه‌ی صحراده کسیب قارداشې‌نېن باشېنې، مدفون ائله‌ییب.
مدفن آدمدی بو تۏپراق کی اۏنون پایه‌سی قان ایله قۏیولموشدور،
قۏیوب ارث کیمی نسلینه قان تؤکمه‌ڲی میراث،
اۏدور نسل بشر معدن شر، حیله‌گر پرغرض، حرص و حسد،
مغلطه‌ی سیم‌له زر، معرکه‌ی درهم و دینار،
اۏلوب فطرتاً عادتاً ذاتاً اۏنون عادتی.
باخ گؤر نئجه بدجنسدی گر هر نه قده‌ر ثروت و سامانی داشا باشدان آشا دۏیمویاجاقدېر،
بو طمعمکار بد افکار، نه حرص ایله گئده‌ر جیفه‌ی دنیایا طرف،
عشق و تمنّاسی تمام اۏلمویاجاق،
قبره گئدینجه نه قده‌ر یېغسا گؤزۆ دۏیمویاجاقدېر،
یاشاسا گر ایکی یۆز ایل اۏلا تأمین غذاسې،
گئنه واردیر هوسی جمع ائده انبار،
دۆشۆنمز نه اوتانماز کی گئدن وقتده بو مرحله‌ی فوت و فنادن آپارار قبر ائوینه،
تحفه‌سی یا سووقتی بش‌متر کفن،
هئچ اۏدا معلوم دڲیلدیر اۏلا بئزدن ،عجبا یا اۏلا چلوار.
سن اؤزۆن یاخشې بیلیرسن بونو ای روح مقدس!
کی بودور عین حقیقت سنه هر سرّ عیاندېر،
بو مسلّمدی کی یۏخ عالم قدس ملکوت ایچره، بو تۏپراقدا، بو دنیای فساد ایچره، اۏلان بغض [و] غرض،
حرص و حسد، مکر، دغل، شیطنت، اوهام، خطا، لهو و لعب،
حیله و تزویر ایله بهتان، ریا و طمع و جرم و جنایت ابداً،
کینه، عداوت، نه خیانت، نه یالان وار،
نه ترقی، نه تنزل، نه گدا، فقر و غنا، سیم و زر،
نوکر [و] سرمایه، دفینه و نه انبار، نه بی‌چیز،
اَقَلّ‌الفُقَراء، سائل و محتاج،
نه اشراف، نه اعیان و نه عُمْدَة‌الأعیَان،
کی یئییب قارنې شیشه صندلین اۆستۆنده چکه کبر ایله قلیان،
نه گدا واردېر کی بیر گوشه‌ی محنتده قالا زار پریشان،
نه آخوند واردې نه ملا و نه قاضی،
نه حواله، نه قباله، نه تمسّک، نه اجاره کی بیر آز رشوت آلېب حقی آیاق آلتدا سالېب،
پول ایله ناحقی سالا صورت شرعه اۏلا راضی،
نه یئمک واردې نه ایچمک، نه سیاست، نه ریاست،
نه کؤتک واردېر نه زندان، نه وار اصناف، نه بقال،
ترازو و نه میزان که داشی اسکیک اۏلا جنسی یامان،
نسیه وئریب دفتره آرتېق یازا مین رنگ حرام ایله حلال.
آنلامېیا ظاهری خوش، باطنی بد،
جیفه‌ی دنیایا ساتېب دینینی ایمانینی ثروت قازانا.
جمع ائده بیردن ائله‌یه قصد زیارت بویوروب مکّه یه یا کرب و بلایه اۏلا دیندار مسلمان،
نه غنی واردېر نه ارباب، نه دهقان کی گلیب بهره دوتا،
زور چۏماق ایله آلېب حبس ائده یا چوب فلڲه گتیره زور ایله،
بدبخت ائله‌ییب دار ندارېن ائده حرّاج،
اگر اۏلماسا اموالې عیالېن چېخارېب،
بهره‌لی پالچېقدان اۏلان کلبه‌ی بی‌سقف دریندن چؤله تبعید ائله‌ییب،
خانه به دوش، آج، سوسوز، عریان،
نه‌ده واردېر فرح، لذت، خشنودی، شوق و شعف،
منفعت و لذت، سرمایه‌ی تجارت، کده‌ر،
فکر، خیال، غم [و] درد [و] الم،
دفتر اوراق بها، ثبت و برات و سند،
نفع و ضرر، خرج سفر،
صورت تنظیم فروش ایله خرید ایچره اۏلان سود [و] زیان،
قسمت افزایش اموال تجارت‌ده، ترقی و تنزّلده اۏلان،
جنسلرین هر یۆزۆنه ائیله‌یه یئتمیش بئش علاوه،
نئچه مدتده تجارت قازانا مفلس ایکن شخصی ائده صاحب ملیان،
یېغا آذوقه‌نی انبارا وورا،
اۏن‌بئش قېرانا آلدېغې بیر جنسی ساتا شهرده یا کندده‌کی محتاج اۏلان یۏخسولا دلخواهی،
اۏلان قیمته آرتېق بیره اۏن بلکه‌ده چۏخ،
السیز آیاقسېز فقرا خلقه اۏلا ثروته شایان،
بودور دنیادا اۏلان درد [و] بلا، محنت و غم،
کش‌مکش زحمت ایله ذلّت ایله فکر معیشت‌ده،
گهی غصّه‌ی پوشاک، گه آذوقه اۏلان جسم و جسد ذلّته معتاد،
کی آلوده و ناشاد، ایا روح روان
طایر باغ ملکوت ابدیت سن، آت ترک ائله بو مرحله‌ی فوت فنانی،
قفس تندن اؤزۆن ائتگیلن آزاد،
مسلّمدیر بو اسرار رموزاته،
نه بو جسمده نه هیکل ننگین ده نه حس، نه ادراکده، دؤرت قوّه‌ی حسّاسده،
سن‌سیز ابداً اۏلماسا حساس اۏلان ادراکلره حکم بو تقریر و بیانه:
بئله عالملری سِیر ائتمه‌ڲه قادر دڲیلم جمله‌سی سندندیر،
کی زحمتده فشار ایله قالېب سؤیله‌مه‌ڲه یازماقا مجبور،
ائدیرسن نه اۆچۆن بیر نئچه گۆن عاریه بیر عمردن اؤترۆ بو قده‌ر فکر،
ائده‌لیم یېخماق اۆچۆن بیر بئله ننگین قفسی اۏلماسا ماکینه سنین،
قوّه‌سی روح ایله اۏلان بیرجه دقیقه نفسی‌سن،
کی اؤزۆن بنددن آزاد اۏلوب شهپر آچېب هم اوچاجاقسان،
ابدیت‌ده اۏلان عالم ارواحدا سیّار اۏلوب دسته تفاق ایله گؤرۆب هم اؤزۆوۆ همده منی،
سهو ائله‌دیم سن منی معذور دوتوب عفو ائله بس من نه‌چی‌ام ؟
هر نه قده‌ر فکر ائدیرم بیلمیرم بس من اؤزۆم هئچ نه‌چی‌ام؟
سنسن حقیقتده‌کی سنسن،
اوجالېم عاریتی بیر بئله زنداندان آزاد اۏلالېم،
شاد [و] سرافراز اۏلالېم،
عالم قدسی ملکوت ایچره گزیب پاک اۏلان ارواح ایله دمساز اۏلالېم،
هایدې داخې بسدیر،
یئتر بیر بو قده‌ر زحمتی گؤردۆن،
داخی چۏخ اۏلما ادا باز عزیزیم، کؤچه‌لیم ائیله‌مه چۏخ ناز.
* * * * * * *
خسته جانېم وای
مفاعیلن مفاعیلن مفاعیلن مفاعیلن (بحر هزج مثمن سالم / . ـ ـ ـ . ـ ـ ـ . ـ ـ ـ . ـ ـ ـ)
1 دوتوب اطرافېمې غم فوجی دسته ـ دسته جانېم وای،
جهالت دامی، غفلت قِیدینه پابسته جانېم وای!
2 طبیعتده بو عادت‌دیر کبیر اۏلدوقجا انسالار،
ترقّی ائیله‌ییب خیر ایله شرّین حس ائدیب آنلار.
تنزّل‌لر نه‌دندیر قالمېشام من ای مسلمانلار،
بو دوران ترقّی‌ده دئدیم آهسته جانېم وای!
3 کبیر اۏلدوقجا یاتدېم یوخلادېم کیفیت حالېم،
گۆنۆ گۆندن پریشان اۏلدو کئچدی سِنّ ایله سالېم.
بۆکۆلدۆ بئل، تؤکۆلدۆ دیش، آغاردې یال [و] ساققالېم،
به قولی تَرک اۏلدوم درده دڲمز خسته جانېم وای!
4 علوم قرن بیستم، پیشرفته سِیر ائدین یاران،
ترقّی بی‌نهایت‌دیر دۏغرودان ائتمیشم فانتان.
هله آدم بابامېز شخم ائدن تک اۏلموشام دهقان،
اوراخ درگز کلتنی جارجارا بسته جانېم وای.
5 تکامل عصریدیر هفته به هفته، آی به آی، هر ایل،
ائدیب علم تمدّن کور [و] کر ملّت‌لری کامل،
اوچار طیّاره‌لر گؤڲلرده آهن‌پاره سؤیلر دیل،
هله من یوخلورام بیر چوللو ائشک اۆسته جانېم وای.
6 نژاد آریایی (!) قوم مادو کلده آشور،
جسارتده، شجاعتده، هنرده، علمده مشهور.
یۏخودو اۏنلارېن عصرینده شیره، منقل [و] بافور؟
حشیش آواره‌سی تریاک اسیری، خسته جانېم وای.
7 ترقیّات بَیْن الخَلق و ملک شش هزاران سال!
دۏلوب اهل سؤوال ایله تماماً اؤلکه مالامال.
وطن ویرانه‌دیر، دشمن قوی، ملّت پریشان حال،
ساتېلدې ملک، ملّت دشمنه دربسته جانېم وای!
8 رجوع ائت دُورِ تاریخ سلفده قسمت خاور،
تماماً آسیانېن آوروپانېن نصفی سرتاسر،
جهالتدن تۆکندی گئتدی « ایران باستان کشور»!
قالېبدېر ملّتی آواره و سرگشته، جانېم وای!
9 به شخصیّت فدا کردند یکسر ملک دارا را،
هرات و کابل و بلخ و سمرقند [و] بخارا را.
به یک مهمان نوازی بذل آب شور دریا را،
بده مِی ساقیا، امروز ول کن فکر فردا را.
بخوان افسانه‌های دلنشین الف‌لیل ـا را،
جزَاکَ الله در این دیر کهن سرگرم کن ما را.
«که کس نگشود [و] نگشاید به حکمت این معمّا را.»
باخېب بو وضعه افسوس ائیله‌دی پیوسته جانېم وای.
10 بو دستگاهه باخېب هر کس دئسه دستگاه موجودات،
عبا نعلین عصا سؤیلرلر:« سوس! دیللنّمه قېورېل یات!»
اۆزۆن تورشات یالاندان مختصر کیپرکلرین ایسلات،
و یا خود قاشلارېن چات آغلېیانلارا اؤزۆن اۏخشات،
دئمه اۏلماز تجارت شیخه منبر اۆسته جانېم وای.
11 ملبّس مختلف صورت، مسقّل مختلف سیما،
قارا آغ قېرمېزې ساققال، محنّا هر جوره فۏرما.
هره بیر نوع ائدیر غارت سۏیوب خلقی ائدیر یغما،
صفا، صدق و صداقت قالمایېب بیر کسده جانېم وای.
وطن شیداسې چک ناله دۀ ایران باستانېم وای،
جفاکش آذری آلتې مین ایللیک دودمانېم وای!
دیدگاه‌ها
خوراک‌خوان (آراس‌اس) دیدگاه‌های این محتوا