به میمنت حلول ماه مبارک رمضان، کتاب «چهل حدیث» ملا محمد فضولی که دکتر حسین محمدزاده صدیق، تصحیح و با ترجمه‌های ترکی جغتایی امیرعلیشیر نوایی و ترجمه‌ی فارسی عبدالرحمن جامی مقایسه کرده‌اند، در ادامه تقدیم می‌کنیم:
اوروجلوق آیی و قیرخ حدیث
1- حضرت پیغمبر(ص)ین حدیثلری
«حدیث» اسلام عالمینده ان بؤیۆک حکمتلر قایناغی کیمی تانینماقدادیر. حضرت محمد(ص)، ابدیته قاووشدوقدان سونرا، مسلمانلار داها چوخ او مبارک ذاتین حدیثلرین ضبط ائتمه‌گه احتیاج حس ائتمیشلر. قئید ائتمک لازیمدیر کی اون دؤرد معصومدان هر بیریسی دۆنیایا گؤز یوماندا، اونلارین شیعه‌لری، حضرت رسولون آچیق تأکیدی ایله، حدیثلری‌نین ضبط و ساخلاماسینا باشلامیشلار. جامع‌صغیر اثری‌نین مؤلفی سیوطی، حضرت پیغمبر (ص)دن نقل ائدیر کی بویورموشدور:
مَنْ حَفِظَ عَلیَ اُمَّتی اَربَعینَ حَدیثاً مِمّا یَحتَاجُونَ فِی اَمر‌ِ دِینِهِم بَعَثَهُ اللهُ عَالِماً فَقیهاً
چئویری: هر کس منیم امّتیم اۆچۆن اونلارین دینی ایشلرده احتیاجلاری اولان قیرخ حدیث حفظ ائتسه، الله اونو قیامتده عالم و فقیه ائده‌ر.
وسایل الشّیعه مؤلفی شیخ حرّ عاملی ایسه حضرت امام جعفر صادق(ع)دن نقل ائدیر کی بویورموشدور:
مَنْ حَفِظَ مِنْ شِیعَتِنَا اَربَعیِنَ حَدِیثاً، بَعَثَهُ اللهَ عَزَّوَجَلَّ یَوْمَ القِیَامَةِ فَقیهاً عَالِماً وَ لَمْ‌یُعَذِّبْهُ.
چئویری: هر کس بیزیم شیعه‌میزدن قیرخ حدیث حفظ ائتسه، الله عزّوجلّ اونو قیامت گۆنۆ فقیه و عالم قرار وئره‌ر و عذابی اولماز.
بو حدیث مسلمانلار طرفیندن ایمان و اعتقاد ایله قارشیلانمیشدیر. اسلام عالمینده، عرب دیلینده و ائلجه‌ده تۆرکی‌ده «اربعین»، «اربعینات»، «الاربعون حدیثاً»، «قیرخ حدیث»، «قیرخلار»، فارسجادا «چهل حدیث» آدلی بیر چوخ کتابلار و منظومه‌لر یازیلمیشدیر.[i]
بیرینجی حدیث کیتابی هجری 242ـ نجی ایلده وفات ائده‌ن محمدبن اسلم بن سالم کندی طرفیندن و ایکینجی‌سی یئنه اۆچۆنجۆ عصرده مؤید بن محمدبن علی قرشی حافظ الی ایله یازیلمیشدیر.[ii]
اربعین یازماق سونرالار اسلام عالمینده داها دقتله آردی آراسی کسیلمه‌دن ادامه تاپمیشدیر. مخصوصاً شیعه عالیملری طرفیندن اربعینلر، مختلف موضوعلارا آیریلمیشدیر. مثلاً هجری 585 ـ نجی ایلده وفات ائده‌ن شیخ منتخب‌الدین ابن بابویه «اَلاَرْبَعُونَ حَدِیثاً مِنْ الاَرْبَعِینْ عَنِ الاَرْبَعیِنِ فِی فَضَائلِ اَمیرِالمُؤمِنیِنْ» کیتابینی حضرت علی (ع)نین فضیلتلرینده یازمیشدیر.[iii]
2- تۆرک ادبیاتی تاریخینده حدیث ترجمه‌سی
قیرخ حدیث موضوعو تۆرک ادبیات تاریخینه هجری 5 ـ نجی عصردن وارد اولموشدور. لاکین مع الاسف 8 ـ نجی عصرده یاشایان ضریر ارزنة الرومی زمانینا قده‌ر یازیلان تۆرکجه منظوم و منثور حدیثلرین هئچ بیری، بیزیم الیمیزه گلیب چاتمامیشدیر.
ضریر ارزنة الرومی نین تۆرکجه یازدیغی منثور نبوی حدیثلریندن بیر نمونه اوخویالیم:
«جۆمرد کیشی یاخیندیر آللاها، یاخیندیر اوچماغا، ایراقدیر تامودان. ناکس کیشی تانریدان ایراقدیر، اوچماقدان ایراقدیر، تامویا یاخیندیر.»
تۆرکجه‌میزده ان مهم منظوم قیرخ حدیثلردن بیری اربعین‌فضولی دیر کی جامی‌نین چهل حدیث رساله‌سی‌نین تۆرکجه چئویریسی ساییلیر. او، ملاعبدالرحمان جامی886 ـ نجی ایلده فارسجا منثور بیر مقدمه ایله، ازبرله‌مه‌سی آسان اولان حدیثلردن قیرخینی سئچه‌رک، هر بیرینی فارسجا بیر قطعه ایله ترجمه ائتمیشدیر و بیر مقدمه‌ده یازمیشدیر. جامی اؤز ترجمه‌سینه فارسجا بئله دئییر:
« صحیح‌ترین حدیثی که راویان مجالس دین و محدثان مدارس یقین املا کنند، حمد دانایی است که کلمات تامه‌ی جامعه بر زبان معجز بیان حبیب خود گذارانیده و آن را تالیِ کلام کامل و خطاب شامل خود گردانیده و به نقل رواة ثقة به گوش محرومان از سعادت صحبت وی رسانیده و به نور علم به آن و عمل به موجب از ظلمات ضلالتشان رهانیده صَلَی اللهُ عَلَیْهِ وَ آلهِ وَ اَصْحَابِهِ نقلت علومه و حفظة آدابه.
اما بعد این چهل کلمه است از آن کلمات که سهولت فهم و حفظ را به نظم فارسی ترجمه کرده می‌آید. امیدواری آن است که ناظم مترجم امروز در شرط مَنْ حَفِظَ عَلیَ اُمَّتی اَرْبَعِینَ حَدیِثاً یَنْتَفِعُونَ بِهِ داخل شود و فردا به سعادت جَزاءِ بَعْثَهُ اللهُ یَوْمَ القِیامَةِ فَقیهاً عَالِماً واصل گردد وَ مِن‌َ اللهِ مُکَوِّنِ الْکَوْنْ اَلعِصْمَةُ وَ الْعَوْن.
قطعه
هر که این چهل حدیث حفظ کند ـ
از احادیث سید مرسل،
نام او را به محشر از علما ـ
بنویسد خدای عزّوجلّ. »
جامی‌نین بو کیتابینی، فضولی‌دن قاباق امیرعلیشیرنوایی، بگنمیشدیر. ایلک تۆرکجه ترجمه‌ده اونا عائددیر.
جامی‌نین چاغداشی و دوستو اولان نوایی، بو رساله‌نی 23 بئیتلیک منظوم بیر مقدمه ایله تۆرکجه‌میزه قازاندیرمیشدیر.
اونون مقدمه‌سی بئله‌دیر:
1 حمد آنا کیم کلام خئیر مآل،
قیلدی ایلگه رسولدان ارسال.
اول رسولی کی هم کلامِ فصیح،
ایلگه یئتگۆردۆ هم حدیث صحیح.
تا اولوس جهلدن خلاص بولوب،
علم خلوتگهیده خاص بولوب.
چۆن تاموغدان نجات تاپغایلار،
اوچماق ایچره حیات تاپغایلار.
5 جلّ ذکره زهی ایلاهِ رفیع،
عزّ قدره زهی رسول شفیع.
چۆن صفا اهلی پاک فرجامی،
پاک فرجام و پاکفر جامی.
اول یقین ساری دستگیر منا،
قیبله و اوستاد و پیر منا.
کی توتوبدور جهانی تصنیفی،
نظم دیوانی، نثر تألیفی.
چۆنکۆ هجریدن ایل آراسیدا سؤز،
سکسن آلتی ایدی و سکگیز یۆر.
10 کیم یانا تحفه‌یی عیان قیلدی،
تحفه یوخ، طۆرفه‌یی بیان قیلدی.
اوقوغاندا بخاری و مسلم،
قیرخ سؤز بارچا شۆبهه‌دن سالم.
نثر ایله نظمینی مرکّب ائدیب،
فارسی نظم ایله مرتب ائدیب.
اربعینی چیخاردیم جانلار،
بلکه یۆز اربعین چیقارغانلار.
تاپدیلار آندا نشئه‌ی مقصود،
اربعیندن نئچۆک کیم اهل شهود.
15 فارسی‌دانلار ائیله‌بن ادراک،
عاری ایردی بو نفعدن اتراک.
ایسته‌دیم کیم بو خئیل هم، باری،
بولماغایلار بو نفعدن عاری.
من دوعاکن چۆ مدّعا ائلیپ،
اول اجازت بئریپ دوعا ائلیپ.
مدّعا چۆن باری صواب ایردی،
بیر دوعا قیلدی مستجاب ایردی.
بیر ایکی گۆن کی اهتمام ائتدیم،
کؤز توتاردین بورون تامام ائتدیم.
20 بار اومیدیم کی شاه شرع آئین،
کی نبی شرعیغه بئریر تزیین.
چۆن بو اوراق ساری سالغای کؤز،
ائیله‌گئی کؤنلۆگه اثر باری سؤز.
نثردن داغی بحره وئر بولغای،
نظمدن داغی بر خبر بولغای.
بو گۆن اولسا حدیثلرلرغه مطیع،
تانغلا بولغای محدث آنا شفیع.
امیرعلیشیر نوایی‌دن سونرا گلن و آذری تۆرکجه‌سینده اونون شیوه‌سی‌نین داوامچی‌سی اولان فضولی‌ده، جامی کیمی اثرینه قیسسا منثور بیر مقدمه یازمیشدیر و سونرا سئچیلمیش قیرخ حدیثی گؤزه‌لجه‌سینه تۆرکجه‌میزه چئویرمیشدیر.
3- فضولی و جامی
ملامحمد فضولی، ملانورالدّین جامی‌نی سئون و اونا سایغی بسله‌ین بیر شاعیر اولموشدور. تۆرکجه و همده فارسجا دیوانلاریندا جامی‌دن ایلهام آلدیغی، اونا نظیره‌لر یازدیغی آیدیندیر.
فارسجا دیوانیندا، قصیده‌لر بؤلۆمۆنده، جامی‌نین:
چو پیوند با دوست کردی تو، ای دل!
ز چیزی که جز او است، پیوند بگسل!
مطلعلی قصیده‌سینه آشاغیداکی مطلع ایله جواب یازیر:
بر آنم که از دلبران برکنم دل،
نه سهل است کاری چنین، ربّ سَهِّلْ![iv]
و قصیده‌نین سونوندا جامی‌یا حؤرمت علامتی اولاراق دئییر:
فضولی! در این نظم گفتی سخن‌ها،
خلاف مسمّی ز حسن خصایل.
همانا که بهر تو گفته است جامی،
ایا خیر قل قولی فیا شرّ قایل.[v]
خاقانی‌نین انیس القلب عنوانلی قصیده‌سینه یازدیغی نظیره‌ده ایسه، هم خاقانی و امیرخسرو، و همده جامی‌دن سایغی ایله آد آپاریر:
ز کان طبع، پولادی برون آورد خاقانی،
سوی دریای هند ارسال کرد از سوی شروانش.
به استادی، از آن پولاد خسرو ساخت مرآتی،
روان سوی خراسان کرد از دهلی و ملتانش.
جلائی داد آن را جامی، آن گه جانب بغداد،
فرستاد از برای خادمان شاه مردانش.[vi]
هابئله باشقا یئرده امیرخسرو دهلوی‌نین بحر الابرار قصیده‌سینه بیر نظیره یازارکن، بو قصیده‌یه جامی‌نین یازدیغی نظیره‌دن تأثیر آلمیشدیر. جامی‌نین نظیره‌سی بو میصراع ایله باشلاییر:
کنگره ایوان شه کز کاخ کیوان برتر است،
رخنه‌‌ها دان کش به دیوار حصار دین در است!
فضولی ایسه بئله باشلاییر:
مدار هفته‌ی دوران که نفع او ضرر است،
نه گنج هفت در است، اژدهای هفت سر است.[vii]
فضولی دیوانی‌نین غزللر بؤلۆمۆنده ایسه، اونون جامی‌دن ایلهام آلدیغی و اونا نظیره یازدیغی بیر چوخ غزللره راست گلمک اولار. میثال اۆچۆن:
جامی:
عید شد، یک دل نمی‌بینم که این دم شاد نیست،
جز دل خود، کین زمان هم از غمت آزاد نیست.
فضولی:
باغبان! لطف قد آن سرو در شمشاد نیست،
کی نماید تربیت جایی که استعداد نیست؟[viii]
جامی:
گه به دعوی تاب آن روی چو مه دارد چراغ،
باید امشب پایه‌ی خود را نگه دارد چراغ.
فضولی:
گر نه در دل مهر آن روی چو مه دارد چراغ،
چیست این سوزی که شب‌های سیه دارد چراغ؟[ix]
جامی:
ز هجران مرده‌ام جانا، نپنداری که جان دارم،
به مضراب غمت چون چنگ بی‌جان، صد فغان دارم.
فضولی:
نه از تیری که بر دل می‌زنی، چندین فغان دارم،
سوی خود می‌کشی، این ناله از رشک کمان دارم.[x]
حکیم ملامحمد فضولی، جامی‌نین شعرلرینه نظیره یازارکن، اونون دینی و فلسفی گؤرۆشلریندن ده تأثیر آلمیشدیر و اونا بسله‌دیگی احترام و سایغی‌نین مهم علامتی اولاراق، حدیث اربعین کیتابی‌نین تۆرکجه‌میزه ترجۆمه قرارینا گلمیشدیر. بلکه بیز ادعا ائده بیله‌ریک کی فضولی، جامی نی اؤزۆندن سونرا گلن تۆرکجه یازان شاعیرلر اۆچۆن احتراما شایان و سایغیلی بیر شعر و کلام صاحیبی ائتمیشدیر. بئله کی فضولی‌دن سونرا، جامی‌نین سئچدیگی قیرخ حدیثی بیر چوخ شاعیرلر دیلیمیزده ترجۆمه ائتمیشلر.
فضولی لیلی و مجنون مثنویسینی 915 هـ. ایلینده قورتارمیشدیر.
فضولی‌نین قیرخ حدیث اثرینی ایلک دفعه عبدالقادر قاراخان،[xi] سونرا کمال ادیب کۆرکچۆ اوغلو نشر ائتمیشلر.[xii] ایراندا ایسه بو سطیرلری یازان، 1370 ـ نجی ایلده، تهراندا بو اثرین نشرینه موفق اولموشدور.[xiii]
بیز، بورادا فضولی‌نین قیرخ حدیث اثرینی 1370 ـ نجی ایل نشریندن نقل ائتدیکدن سونرا، حدیثلرین قایناغی و ملاجامی ایله امیرعلیشیرنوایی‌نین‌ده ترجۆمه‌لرینی‌ده گتیریریک.
امیرعلیشیرنوایی‌نین ترجۆمه‌لرینی احمدسئوگی‌نین نشریندن آلمیشیق.[xiv] احمدسئوگی 148 صحیفه‌لیک تحقیقی کتابچاسینا، جامی‌نین قیرخ حدیث کیتابی‌نین امیرعلیشیرنوایی، فضولی، و عثمانلی شاعیرلری رحلتی، نابی، مفید، منیف، سید ابراهیم، زهدی و لا ادری طرفیندن اولان ترجۆمه‌لرینی ده مقایسه‌لی متنلر اولاراق نشر ائتمیشدیر. کیتاب لاتین آلفاسی ایله نشر ائدیلمیشدیر. بیز، علیشیر نوایی‌نین چئویریلرینی عرب الفباسینا کؤچۆره‌نده، چاغاتای تۆرکجه‌سی‌نین اؤزه‌للیکلرینی حیفظ ائده‌رک، متنی املا قایدالاریمیزا اویدوردوق.
بئله‌لیکه مولانا حکیم ملامحمد فضولی‌نین تۆرکجه منظوم اثرلری‌نین علمی نشری‌نین ایکینجی جیلدینی قورتاریریق. اومید ائدیرم کی یاخین گله‌جکده، اونون باشقا اثرلری‌نین ده علمی نشرینه موفق اولاجاغام.
اتک یازیلار
158. مرحوم شیخ آقا بزرگ تهرانی قیمتلی الذریعه الی تصانیف الشیعه کتابیندا 76 اربعین حدیث کیتابیندان آد آپارماقدادیر.
159. بو کیتابلارین ایضاحی اۆچۆن باخین فهرست المحظوظات دارالکتب الظاهریه کیتابیندا «حدیث» قسمینه. همین کیتابیندا 46 «اربعین»دن آد چکیلیر. بو فهرست دمشق شهری‌‌نین مکتبه الظاهریه کتابخاناسیندا ساخلانیلان ال یازمالاری تانینماسی اۆچۆن یازیلمیشدیر.
160. همین اثردن مرحوم آقا بزرگ قیمتلی الذریعه الی تصانیف الشیعه کیتابیندا خبر وئریر.
161. فضولی بیاتلی، مولانا حکیم ملامحمد. دیوان اشعار فارسی. مقدمه، تصحیح و تحشیه: دکتر حسین محمدزاده صدیق، یاران، تبریز، 1386، ص120.
162. همان، ص121.
163. همان، ص144.
164. همان، ص91.
165. همان، ص171.
166. همان، ص226.
167. همان، ص237.
168. Karahan, Abdülkadir. Fuzuli nin tedkik edilmemiş bir eseri: Kırk Hadis Tercemesi, İst. 1948.
169. Fuzuli. Kırk Hadis Tercemesi, Hazırlayan: Kemal Edib, İst. 1951.
170. فضولی، ملامحمد. حضرت پیغمبردن قیرخ حدیث، تصحیح و مقدمه: دکتر ح. م. صدیق، بعثت قورولوشو، تهران، 1370.
171. Doç. Dr. Ahmet Sevəi. Molla Caminin Erba'ini ve Manzum Türkçe Tercümeleri, Konya, 2000.
1. قیرخ حدیث رساله‌سی‌نین متنی
اصحّ اقوال معقوله و اتمّ احادیث مقبوله کی اصحاب فصاحت نقش، صحیفه‌ی اعتبار ائدیب، ارباب بلاغت طرز جدید اختیار ائده‌رلر؛ اول منشیِ ارکان حکمت و مملّیِ احکام قدرت حمدیدیر کی کلمات نصایح مضمون و لغات مواعظ مکنون لسان معجز بیان رسولونا جاری ائدیب، دستور العمل سکّان سرادق الیقین و نصب العین عمّال مصالح الدین ائتمیش. صَلَی الله عَلَیْه و صَحَابه و سَلَّم، نُقِلَت اَعْلام عُلوُمه و حُمِلَت اَعْلام آدابِهِ.
اما بعد، بو قیرخ حدیث معتبردیر، بلکه قیرخ دانه گؤهردیر کی اوستاد گرامی مولانا عبدالرحمن جامی ـ عَلَیْه الرَّحْمَه ـ انتخاب ائدیب. فارسی مترجَم ائتمیش و شرط مَن حَفظ مِن امَّتی اربَعینا حَدیثاً یَنْتَفَعُونَ بِهِ قَبْلَ الْجَزا بَعْثَ الله یَوْمَ الْقِیامَةِ فَقیهاً عالِماً، مقامینا یئتمیش عموم فئیض اۆچۆن، ترکی ترجۆمه اولونور.
ـ 1 ـ
لاَ یُؤمنُ اَحَدُکُم حتّی یُحِبَّ لأخیهِ مَا یُحِبَّ لِنَفْسِهِ.416
مؤمن اولماز کیشی حقیقت ایله،
توتمایینجا طریق تَرک هوا.
هر نه اؤز نفسینه روا گؤرسه،
یار و قارداشا گؤرمه‌یینجه روا.
فضولی
مؤمن ایرمس دورور کی ایماندین،
روزگاریده یۆز صفا کؤرگئی.
تا کی قارداشیگا روا گؤرمز،
هر نه کیم اؤزگغه روا کؤرگئی.
نوایی
هر کسی را لقب مکن مؤمن،
گرچه از سعی جان و تن کاهد.
تا نخواهد برادر خود را،
آنچه از بهر خویشتن خواهد.
جامی
ـ 2 ـ
الْمُسْلِمُ مَنْ سَلِمَ الْمُسْلِمُونَ مِنْ لِسانِهِ وَ یَدِهِ.417
مسلم اولدور کی اهل عالم ایله،
صیدق اولا قولو، خئیر اولا عملی.
ضررین گؤرمیه مسلمانلار،
اولا پاکیزه هم دیلی هم اَلی.
فضولی
کیم مسلمانلیگ ائیله‌سه دعوا،
چین ایمس گر قیلیر فدا جانلار.
اول مسلمان دورور کی سالیمدیر،
تیلیدین ایلگیدین مسلمانلار.
نوایی
مسلم آن‌کس بود به قول رسول،
گرچه عامی بود و گر عالم،
که به هر جا بود مسلمانی،
باشد از قول و فعل او سالم.
جامی
ـ 3 ـ
الصُبْحَةُ تَمْنَعُ الرِّزْقَ.418
صۆبحدۆر، فاتح خزانه‌ی رزق،
طالب خواب صۆبحدۆر مذموم.
صۆبح وقتینده خوابه راغیب اولان،
وسعت رزقدن اولور محروم.
فضولی
صۆبح اویخوسون اول کی ائیله‌دی ترک،
رزق اۆزۆن اؤزیگه تؤش گؤردۆ.
اول کی غفلتدن ایتدی خواب صبوح،
بو شرفی مگر کی تؤش گؤردۆ.
نوایی
ای کمر بسته کسب روزی را!
صبح‌خیزی دلیل فیروزی است.
بهر خواب صباح چشم مبند،
زان‌که این خواب مانع روزی است.
جامی
ـ 4 ـ
اَلدّنیا مَلْعُونَة و مَلْعُون ما فیها اِلاّ ذِکْرُ الله تَعالی.419
مصطفی قولو ایله ملعوندور،
دۆنیادا هر نه وار اوندا تمام.
تانری ذیکریندن اؤزگه کیم اولدور،
سبب عزّ خاص و نعمت عام.
فضولی
دُنیی و هر نی اوندادیر موجود،
بولدو حق لعنتی گرفتاری.
غیر حق ذکری کیم ایرۆ‌ر ذاکر،
تینگری‌نین رحمتی سزاواری.
نوایی
هدف لعنت خدای آمد،
دنیی و هرچه هست در دنیی.
غیر ذکر خدا که صاحب ذکر،
در دو عالم به رحمت است اولی.
جامی
ـ 5 ـ
دُم۫ عَلَی الطّهارَﺓِ یُوَسَّع۫ عَلَیْکَ الرّز۫قُ.420
ای قیلان آرزوی وسعت رزق،
خبثدن چک همیشه دامانین،
متصل دامن طهارت توت،
کی قویا فقر الی گریبانین.
فضولی
گر همیشه طهارتین بولسا،
آریغای فاقه چیرکی اول سودان.
طاهیر اول ایسته‌سن فزون روزی،
حاضر اول کیم یئتیردی اول سودان.
نوایی
ای کز آلودگیِ تو شب و روز،
فاقه و فقر تو زیاده شود.
بیطهارت مباش تا بر تو،
روزی تنگ تو گشاده شود.
جامی
[i] مرحوم شیخ آقا بزرگ تهرانی قیمتلی «الذریعه الی تصانیف الشیعه» کتابیندا 76 «اربعین حدیث» کیتابیندان آد آپارماقدادیر.
[ii] بو کیتابلارین ایضاحی اۆچۆن باخین «فهرست المحظوظات دارالکتب الظاهریه» کیتابیندا «حدیث» قسمینه. همین کیتابیندا 46 «اربعین»دن آد چکیلیر. بو فهرست دمشق شهری‌‌نین «مکتبه الظاهریه کتابخاناسیندا» ساخلانیلان ال یازمالاری تانینماسی اۆچۆن یازیلمیشدیر.
[iii] همین اثردن مرحوم آقا بزرگ قیمتلی «الذریعه الی تصانیف الشیعه»کیتابیندا خبر وئریر.
[iv] فضولی بیاتلی، مولانا حکیم ملامحمد. دیوان اشعار فارسی. مقدمه، تصحیح و تحشیه: دکتر حسین محمدزاده صدیق، یاران، تبریز، 1386، ص120.
[v] همان، ص121.
[vi] همان، ص144.
[vii] همان، ص91.
[viii] همان، ص171.
[ix] همان، ص226.
[x] همان، ص237.
[xi]
[xii]
[xiii]
[xiv] Doç. Dr. Ahmet Sevəi. Molla Caminin Erba'ini ve Manzum Türkçe Tercümeleri, Konya, 2000.