پژوهشگر و شاعر معروف آذربایجان، «یحیی شیدا» (1303- 1390) چند روز پیش در تبریز به رحمت ایزدی پیوست.
به همین مناسبت، استاد در روز چهارشنبه 90/8/5 در انجمن ادبی صابر در تهران حضور یافتند و ضمن تحلیل آثار وی، یادش را گرامی داشتند. استاد دو ماه پیش از فوت مرحوم «یحیی شیدا» به کتاب ایشان موسوم به «ساری کؤینک» مقدمه‌اي نوشته‌اند كه در زير عيناً نقل مي‌شود:
سالما شیدانی گؤزوندن، قدرینی دوردوقجابیل،
آدینی ساخلار دیری دونیادا آثاریم منیم.
- 1 -
شانلی اسلامی انقلابدان سونرا، بیر اوستاد کیمی پارلایان، ادبی انجمن‌لر اداره ائدن و انقلابچی شعرلر یازان «یحیی شیدا»، شمسی 1303 ـنجو ایلین اردیبهشت آییندا تبریزده دنیایا گلمیشدیر. آتاسی «حسن یوز باشی چرندابی»، مشروطه دؤنمی فعاللاریندان، سوادلی و بیلگین بیر شخص ایمیش. نوجوان یحیی اونون یانیندا گلستان،قابوسنامه، کلیله و دمنه و نصاب الصبیان کتابلارینی اوخوموش، سونرالار تبریزین «طالبیه» علمیه حوزه‌سینده اوچ ایله یاخین عرب دیلی مقدماتینی تحصیل آلمیشدیر. تورکجه، فارسجا، عربجه و همده آلمانجایا یییه‌لنمیشدیر. آلمانجادان ایکی کتاب و عربجه‌دن اوچ کتاب، فارس دیلینه ترجمه ائتمیشدیر. ایلک کتابینی 16 یاشیندا ایکن نشر ائتمیشدیر. کتاب، فارسجا ایدی و «پسر خان» آدینی داشیییردی. شمسی 1319 ـنجو ایلده نشر اولان بو اثر، یازیچینی سیاسی تعقیبلره‌ده معروض قویموشدور.
ایندیه قده‌ر یاییلان تورکجه اثرلری آراسیندا، اوچ جلدلیک «ادبیات اوجاغی» شانلی اسلامی انقلابدان سونرا، آرخادا قویدوغوموز اوتوز ایلده نشر اولان تورکجه کتابلارین لاپ مهم و گؤرکملیلریندن ساییلماسینی هرکس اعتراف ائدیر.
یحیی شیدانین اؤز دئدیگینه گؤره، گنج ایکن، انقلابچی شاعرلر ابوالقاسم لاهوتی، میرزاده‌ی عشقی و فرخی یزدی‌نین شعرلری ایله تانیش اولموشدور. جعفر خندان، علی فطرت و مولانا حسین یتیم یانیندا شاگردلیک ائتمیشدیر.
1323 ـنجو ایلده «شاعرلر مجلسی»نین عضولوگونه سئچیلمیشدیر. شعرلری «یئنی شرق»، «شفق» و «وطن یولوندا» نشریه‌لرینده نشر اولماغا باشلامیشدیر.
1333 ـنجو ایلده تبریزده حبسه سالینمیشدیر. اوچ آیا یاخین حبس چکمیش و سونرا «ممنوع القلم» اولاراق حبسدن آزاد ائدیلمیشدیر.
1337 ـنجی ایلده یئنی سیاسی تعقیبه معروض قالمیش و اصفهانا قاچمیشدیر. همین ایلده بیر خوش حادثه دوامیندا تبریزه قاییتمیش و مطبوعاتی فعالیته باشلامیشدیر. بیر داها 1344 ـنجو ایلینده تبریزده زندان چکمیشدیر.
- 2 –
1357 ـنجی ایله قده‌ر جوره- جوره تعقیبلره و اذیتلره دچار اولان و تضییقلره دؤزن یحیی شیدا انقلابدان سونرا آزادجاسینا جدی ادبی فعالیتلره باشلامیشدیر. اؤزونو هر زمان «ادبیات خادمی» آدلاندیران یحیی شیدانین ایندیه قده‌ر اونلار کتابی نشر اولموشدور و چوخلو شاعرلر و یازیچیلارین کتابلارینا مقدمه یازمیشدیر.
شهریارین تورکجه شعرلرینی ایلک دفعه توپلاییب کتاب حالیندا نشر ائدن ده یحیی شیدا اولموشدور.[1] شهریار بیر یئرده اونون حقینده یازیر:
... باخ کی تهراندا نه فرزانه‌لر اولموش واله،
باخ کی تبریزده نه شاعرلری شیدا ائله‌دیم.
میرزا علی معجزین گیزلینده قالان شعرلرینی‌ده ایلک دفعه او توپلاییب نشر ائتدیردی.[2]هابئله، سئژیم قولو و حدادین دا طنز پاره شعرلرینی، او ائللریمیزه مال ائتمیشدیر.[3]
- 3 -
شیدانین شعرلری عمومیتله اجتماعی- سیاسی و انتقادی مضمونلار داشیییر. شعرلرینده زمانه‌نین درین دردلری ترنّم ائدیلیر. وطن‌پرورلیک، خلقیلیک و عرفان، یارادیجیلیغین اساس محتوالاریندان ساییلیر. حتی او غنایی شعرلرینده‌ده اجتماعیاتا وارد اولور. اونو اجتماعی- سیاسی تغزل شاعری آدلاندیرماق اولار.
ای آشنا گزیرسن بیگانه کؤلگه‌سینده،
فرزانه دالدالانماز دیوانه کؤلگه‌سینده.
مطلعلی غزلینی بو ادعامیزا شاهد گتیره بیله‌ریک. همین غزلین شاه بیتی بئله‌دیر:
زاهد اؤلنده باسدیر بیر گوشه‌ی جناندا،
دفن ائیله من اؤلنده میخانه کؤلگه‌سینده.
شیدا، شعردن هدف و غایه گؤزله‌ین بیر شاعردیر. او بعضی شاعرلری، شعری شاهلار قصرینده حبس ائتمه‌دن چکیندیریر و بئله شاعرلری «دیلنچی» آدلاندیریر و اونلاری بیر قوزغونا بنزه‌دیر کی بیر پارچا لئشدن اؤترو هذیان سؤیله‌ییرلر. شعری اوستون ده‌گرلی بیر گوهر ساییر و شاعرلری وجداندان آزماماغا چاغیریر و نهایت دئییر:
شعرده گرکدیر رسالت اولسون،
شاعر اولان ائلدن اوزاق قالانماز.
شاعرده دردلری دویان حکیمدیر،
یوخسوللار دردیندن فارغ اولانماز.[4]
بیر آیری یئرده «غافل شاعرلره» عنوانلی قوشمادا دئییر:
شاعریم! اچ گؤزون، گز هنده‌وری،
قانلی حادثه‌‌لر کئچیر جهاندا.
پارتلایان بومبالار، شاخان گوللـه‌لر
یوخودان اویاتماز سنی، بیر آن دا؟[5]
آنا دیل عشقی، شاعرین ان اساس شعر دغدغه‌سی اولدوغونو، جدی اولاراق ورغولامالییام. او، بو عشق یولوندا قدرتلر اؤنونده باش اگمه‌ین و داغ کیمی دایانان بیر ادبیات قهرمانی‌دیر:
داغ کیمی دایاندیم تهلکه‌لرده،
بو سایاق گونومو من ده قاراتدیم.
قالدیردیم دیلیمی بیر بایراق کیمی،
اوغروندا قانداللار، زندانلار گؤردوم.
قدرتلر اؤنونده باش ائندیرمه‌دیم،
دئدیم شانلی ائله باغلییام آنجاق.
و یا:
مونغول ییغینتی‌سی، عثمان تیلیفی،
بو اؤتگم دیلیمه دئدی غصب‌کار.
قانمادی بو زنگین دیلین ریشه‌سی،
روحومدا، قلبیمده، پاک قانیمدا وار.
- 4 -
شعر فورمالارینا گلدیکده، دئمک اولارکی یحیی شیدا هم کلاسیک و همده یئنی شعر اسلوبلاریندا طبعینی سیناماغا چالیشمیشدیر. اصلینده اونون یئرلی فولکلوریک شعر فورمالاری و یئنی شعر اسلوبونا داها چوخ میلی واردیر. بیر آراشدیریجی دیلی ایله دئسک:
«شیدا، شعر نو را بهترین سبک شعری می‌داند و نظر ایشان در این مورد این است که شعر نو عالی‌ترین تابلوها را به وجود می‌آورد و در این گونه شعرسرایی که تابلویی جدید خلق می‌شود، بال و پر شاعر باز است و آزادگی شاعر را در این سبک شعری به وضوح حس می‌کنیم و شاعر به هر طرف می‌تواند سیر نماید.»[6]
دوغروداندا او، یئنی اسلوبلاردا گؤزل تابلولار یارادان شاعردیر:
گؤرمه‌لی زماندیر،
عجایب دوراندیر.
ظریف پسته‌لرین اینجه دوداقلارین،
گولدورمک اوچون،
ال ایله یوخ،
دمیری تاپداییب،
پولادی قاپلایان گوپسونله،
آچماق ایسته‌ییرلر!
یئنی اسلوبلو شعرلره بیز «سربست» فارسلار «شعر نو» دئییرلر. بئله شعرلرده اؤلچو، بؤلگو، ریتم، آهنگ و قافیه البته واردیر، لاکن شاعر بو ارکانین آراسیندا «قافیه»نی، بیرده مصراعلارین اوزونلوق و قیسالیغینی اؤز اختیارینا آلیر و معنایا اویغون عمل ائدیر:
دئییرم: - جوانلیق بیرده گله ایدی،
من ده بیر قاییدیب جوان اولایدیم.
اؤزومه گلجه‌یین کدرله‌نیرم
دئییرم: - بو نه خام خیالدیر
یوخسا ایسته‌ییرم باشدان باشلایام
سیخینتی، بوغونتو، غم- کدرلری؟
سربست شعرلر ایچه‌ریسینه بیرده «قیسسا طرح» آدلاندیردیغیمیز شعری یئرلشدیرمه‌لییک. بئله بیر شعرده وزن، قافیه و ریتمین گؤزله‌نیلمه‌دیگی حالدا، اوندا خوشا گلن و بیر نئچه سطرده جانلانان روایی آنلام واردیر:
آنام دئییردی:
- سن منیم جوانلیق چاغیما چوخ اوخشاییرسان!
قیزیم دا دئییردی:
- منیم قوجالیغیم سنه اوخشایاجاق!
ایندی من کیمم؟
جوان قیزیم؟
یوخسا آنام؟
- 5 –
انقلاب عرفه‌سینده، ایللر بویو سیخینتی و بوغونتو ایچره، انسانی اودلو احساس و دویغولارینی کول آلتیندا ساخلایان شاعر، ائللریمیزی انقلابا ساری تشویق و تهییج ائدن تأثیرلی شعرلر یازمیشدیر. بو شعرلرده او، تبریزی اصلانلار یاتاغی، عارفلر کعبه‌سی، مقدس مرامی آزادلیق و اسلامچیلیق اولان بیر شوکتلی و جلاللی شهر آدلاندیریر:
ایگیرمی دوققوزو بهمن آییندا،
باشلاندی دشمنله جدالین تبریز،
یاراتدین دهشتلی عصیان دشمنه،
اوجالسین شوکتین جلالین تبریز.
. . . اسلامی نهضتین سنسن دایاغی،
ایرانین ازلدن سؤنمز چیراغی.
قهرمانلار یوردو، اودلار اوجاغی،
عارفلر کعبه‌سی جمالین تبریز.[7]
1357 ـنجی ایلین بهمن آییندا دا «تاج و تختین عشقینه» عنوانلی 24 بیتلی کسگین سیاسی بیر قصیده یازیر:
سئل کیمی چوخ آخدی قانلار تاج و تختین عشقینه،
اولدو ویران خانمانلار تاج و تختین عشقینه.[8]
انقلابی، آددیم به آددیم ایزله‌ین شاعر، تحمیلی ساواش ایللرینده‌ده وطنی و دؤیوشچولری اونودمامیشدیر. همین مجموعه‌یه، اونون تحمیلی ساواش ایله علاقه‌دار شعرلری‌ده سالینمیشدیر. اونلارین آراسیندا حدت ایله یازدیغی «لعنت‌نامه‌ی صدام» داها سجیّه‌وی و تحسینه لایقدیر:
نه قده‌ر گؤیلره قالخار ناله‌لر،
نه قده‌ر کی بیتر قاندان لاله‌لر،
نه قده‌ر گول اوسته دورار ژاله‌لر،
او قده‌ر ظلم‌کار صدّاما، لعنت.[9]
باشقا بیر یئرده دئییر:
ال چک وطنیمدن، ایتیل ای دشمن غدّار،
ای نفرته شایان ابدی لعنه گرفتار!
جنگی بیزه تحمیل ائله‌دین حمله‌یه قالخدین،
قوردو سنی بو فتنه سالانلار سو تک آخدین.[10]
انقلابچی و مسلمان شاعر، ساواشی حدت ایله قیناما یانیندا، قونشولوغوموزدا اولان داشناکلارین تؤره‌تدیکلری انسانی فاجعه‌لری‌ده اونوتمور:
قاراباغ یاد دگیل، قارداشدیر بیزه،
بیزیم تک مسلمان، دینداشدیر بیزه.
غصب اولان حقّینی ایسته‌ییر،
مسلمان ملتین دادا سسله‌ییر. [11]
یئنی اسلوب ایله یازیلان بو اوزون شعرین بیر یئرینده دئییر:
سئل کیمی پاک قانلار آخیر،
فرشته آغلاییر، شیطانلار باخیر.
یوکسه‌لیر هر یاندان لعنت سسلری،
انسانلیق چکیری سون نفسلری ... [12]
همین کتابا شاعرین زندان شعرلری ده سالینمیشدیر. بو شعرلرده آیدین گله‌جگه اینام و اشکنجه‌لره دؤزوم مضمونلاری واردیر. 1344 ـنجو ایلده تبریزین شهربانی زندانیندا یازدیغی بیر شعرده دئییر:
مطلق چاتاجاق ملتیمیز کامینا بیر گون،
او گون کی نه شاهلیق قالاجاقدیر، نه رعیت.[13]
هابئله همین ایل یئنه‌ده تبریزین شهربانی زندانیندا ایکن یازدیغی باشقا بیر قصیده واردیر:
جان قورخوسو قویماز، چاتا مقصودونا انسان،
آت جانی کی مقصدلره چاتماق اولا آسان.[14]
«ساری کؤینک»[15] و «دان اولدوزو»[16] شعرلری ده بئله بیر ماهیت داشیییر.
- 6 –
یحیی شیدا، شعر ترجمه‌سینده ده قابلیتلی بیر مترجم- شاعر کیمی ظهور ائدیر.
دئدیم قوی کئچیم بیرده تکرارا من،
کی دل وئرمه‌ییم خوشدو دلدارا من.
مطلعی ایله باشلایان علامه طباطبایی تبریزی‌نین «کیش مهر» عنوانلی شعری‌نین منظوم ترجمه‌سی[17] بو ادعایا آیدین بیر ثبوتدور.
حسین بن منصور حلاج،[18] تبریزلی قطران،[19] مراغالی اوحدی،[20] صائب تبریزی،[21] خانم پروین اعتصامی،[22] و فارس شاعری نیما یوشیجین[23] فارسجا شعرلریندن ده موفق ترجمه‌لری واردیر.
حسین منصور حلاجین بیر غزلی‌نین ترجمه‌سینی بئله باشلاییر:
کیم دل غمینی دلبر جانانا آپارسین،
بولبول دیله‌گین گوللره، بوستانا آپارسین؟[24]
شیدانین کئچمیش شاعرلرین بعضی شعرلریندن استقباللاری و تضمین‌لری‌ده نظره چارپان و دقتی چکن بیر یارادیجیلیق قولو حساب ائدیلیر. بورادا، اونون هم فضولی کیمی نهنگ بیر شاعردن، همده سوادسیز شاعر حداد دان تضمینلری واردیر. بو تضمینلرده او، تضمین اولونان شعرین مضمونونا صادق قالیر. مثال اوچون علی آقا واحدین:
بولبولون ناله‌ی جانسوزونا باعث گول ایمیش،
گوله هم عاشق سرگشته اولان بولبول ایمیش.[25]
مطلعلی غزلی‌نین تضمینینده تغزل ماهیتینی حفظ ائدیر و حدادین:
ای دل چوخ امتحان ائله‌دیم آشنالاری،
گؤردوم کی بی‌وفادیلا یوخدور وفالاری.[26]
مطلعلی تازیانه‌سی‌نین تضمینینده ایسه تنقید و گولوش مضمونلاری گتیریر.
تضمین یانیندا، شاعرین استقبالیه‌لری‌ده، موفق و اوره‌گه یاتان دیرلار. او جمله‌دن ادبیات تاریخیمیزین قهرمان عارف شاعری عمادالدین نسیمی تبریزی‌دن استقبال ائتدیگی آشاغیداکی شعری نمونه گتیره بیلرم:
یوخو وار ائیله‌ییب دهان دئدیلر،
بوش آغیزلار نئجه یالان دئدیلر.[27]
فضولی‌دن‌ده گؤزل بیر استقبالیه‌سی واردیر.[28]
- 7 –
یحیی شیدانین ادبی- بدیعی یارادیجیلیغیندان بحث ائدرکن، اونون عرفانی- مذهبی شعرلریندن سؤز دانیشماماق اولماز. او، اصلینده دیندار بیر شاعردیر. توحیدیه‌لری وار و پیغمبر (ص) نعتینده یازدیغی گؤزل قصیده صاحبی‌دیر:
او گون کی ظلمت جهل ائیله‌میشدی دنیانی تار،
او گون کی هئچ یوخ ایدی عدل و رحمدن آثار،
... وجودا گلدی او معلول علت امکان،
یگانه منجی اسلام، احمد مختار (ص).[29]
- 8 –
ادبی بزه‌کلره گلدیکده شیدانین شعرلرینده ائله بیت تاپماق اولمازکی اوندا بیر و یا نئچه ادبی بزه‌ک گؤزه دگمه‌سین. مثال اوچون آشاغیداکی بیتده / س/ حرفی سس بزه‌گی واردیر:
اونون من سؤزونو سالمازدیم یئره،
قاپیدان گلنده سلام ائدردیم.
و یا / د/ حرفی ایله سس بزه‌گی:
دئدیم او دلبره مکان هارادیر؟
گولدولر، یاری لامکان دئدیلر!
و یا: / آ / هجا بزه‌گی:
بیر اولسا جماعت، اونا هئچ قوّه باتانماز،
نئیلر دنیزه قوپسا اگر قورخولو طوفان؟
و یا: بیر سؤزجوگون تکرار بزه‌گی:
امر اولدو فرّاشا او پارچا دیلی،
دوغراسین دیلیم- دیلیم،
دیلی قیمه- قیمه دوغرادی فراش.
و یا: جوره- جوره جناسلار:
خاندان پهلوی ایرانی ویران قویدولار،
اؤلدورولدو نوجوانلار تاج و تختین عشقینه.
عاری از مهر آریامهر اولدو، بو جلاد شوم،
اؤلدوروب چوخ قهرمانلار تاج و تختین عشقینه.
باسدی، کسدی، ووردو، ییخدی، آسدی، اعدام ائیله‌دی،
اؤلدولر ناحق قالانلار تاج و تختین عشقینه.
شیدانین شعرلرینده ادبی بزه‌کلر عنوانی بیر آراشدیرما موضوعو اولا بیلر.
- 9 –
الینیزده‌کی کتاب یحیی شیدانین نشر اولان ایلک شعر مجموعه‌سی‌دیر. بو مجموعه‌نی شاعر اؤزو ترتیب ائتمیشدیر. شعرلرین دوزنله‌مه و تبویب ائتمه‌ده ده یئنی بیر شیوه سئچمیشدیر. بئله‌کی هم فورما و همده مضمون باخیمیندان، جوره- جوره شعرلر بیری- بیری‌نین آردینجا دوزولموشدور. یئنی اسلوبلو شعر، قوشمادان سونرا، غزل، گرایلی یانیندا و مثنوی، بایاتیدان سونرا گلمیشدیر. تغزل، سیاسی مضمونو؛ حماسه، طنز و گولوشو، عرفانی مضمون ایسه اجتماعیاتی تعقیب ائتمیشدیر. بو شیوه اؤزوده بیر یئنی‌لیک ساییلیر.
من، قوجاماق شاعر و ادبیات خادمی استاد یحیی شیدانین بیرینجی شعر مجموعه‌سی‌نین نشرینی ائللریمیزه تبریک دئییرم و ادبی قالخینمالاریمیزین انکشافینا مثبت تأثیر ائتمه‌سینه یقین ائدیرم.
دکتر حسین محمدزاده صدیق
تبریز- 1390/3/30
[1] شهریار و آذربایجان دیلینده اثرلری. توپلایان یحیی شیدا، تبریز، 1358.
[2] معجز، میرزا علی. شبسترلی میرزه علی معجز (تازا و چاپ اولمامیش اثرلری)، توپلایان یحیی شیدا، 1359، ج. 3.
[3] شیدا، یحیی. سئژیم قولو، تبریز، 1359. / حداد، اودلو سؤزلر، تبریز، 1360.
[4] همین کتاب، ص. 113.
[5] همین کتاب، ص 119.
[6] معتمدی، مریم. زندگینامه استاد یحیی شیدا، (پروژه‌ی پژوهشی تحصیلی) استاد راهنما دکتر حسین محمدزاده صدیق، دانشگاه آزاد اسلامی واحد زنجان، 1376.
[7] همین کتاب، ص. 70.
[8] همین کتاب، ص. 92.
[9] همین کتاب، ص. 144.
[10] همین کتاب، ص. 116.
[11] همین کتاب، ص. 71.
[12] همین کتاب، ص. 72.
[13] همین کتاب، ص. 170.
[14] همین کتاب، ص. 82.
[15] همین کتاب، ص. 39.
[16] همین کتاب، ص. 64.
[17] همین کتاب، ص. 152.
[18] همین کتاب، ص. 162.
[19] همین کتاب، ص. 157.
[20] همین کتاب، ص. 158.
[21] همین کتاب، ص. 51.
[22] همین کتاب، ص. 156.
[23] همین کتاب، ص. 9.
[24] همین کتاب، ص. 162.
[25] همین کتاب، ص. 171.
[26] همین کتاب، ص. 172.
[27] همین کتاب، ص. 100.
[28] همین کتاب، ص. 47.
[29] همین کتاب، ص. 142.