سخنرانی استاد به مناسبت فقدان جمشید شیبانی (13 اسفند 91) در انجمن ادبی صابر
بایاتی شاعری، جمشید شیبانی
سؤزلو ادبیاتیمیزین ان گئنیش یاییلمیش قوللاریندان بیری «بایاتی»دیر. بو شعر نوعونون اؤرنکلری مدنیت تاریخیمیزین ایلک چاغلاریندان یارانماغا باشلامیشدیر. ایندیه قده‌ر اون مینه یاخین مؤلفی معلوم اولمایان بایاتی توپلانمیش و نشر ائدیلمیشدیر. بو نوع شعر، دؤرد مصراعدا و هر مصراع یئددی هجادا اوچونجو مصراعین قافیه دن آزاد اولماق شرطیله یارانیر. بیرینجی و ایکینجی مصراعلار، ان درین مضمونو احتوا ائدن اوچونجو و دؤردونجو مصراعلار اوچون باشلانغیج ساییلیر.
توپلانان و نشر ائدیلن بایاتیلارین مؤلفلری‌نین تانینماسی و معلوم اولماسی یانیندا، هجا اؤلچولو شعرلر یازان شاعرلر آراسیندا ائله بیر شاعر تاپماق اولمازکی بایاتی یازماسین. هر عاشیق و هر هجا اؤلچولو شعر یازان شاعرین دیوانینا باخدیقدا بعضاً کلّ مقداردا بایاتییا راست گلمک اولور.
بوگون آنی تؤره‌نینه قاتیلدیغیمیز شاعر، رحمتلی جمشید شیبانی، اصلینده «بایاتی شاعری» آدلانیر. بو عنوانی اونون اوچ بایاتی کتابینا اؤن سؤز یانان آقای «ائل اوغلو» اونا وئرمیشدیر. من بو عنوانی تکمیللشدیریب، اونو «بایاتی شعر اوستادی» آدلاندیریرام. اونون ایندیه قده‌ر ایکی مینه یاخین بایاتی‌سی نشر ائدیلمیشدیر. و بو سایا یاخین بایاتیلاری دا الیازما شکلینده قالماقدادیر.
ایندیه قده‌ر نشر اولان بایاتیلاری هم دیل و قالب، همده ایچه‌ریک و محتوا باخیمیندان گئنیش تحلیل ائدیلمه‌لیدیر. اونون دیلی اساساً چوخ ساده، اویناق و صمیمی بیر بیانا حاویدیر. محتوا تحلیلی باخیمیندان ایسه، جمشید شیبانی‌نین بایاتیلارینی آشاغیداکی کیمی سیرالایا بیله‌ریک:
1- سیاسی بایاتیلار
شیبانی سیاسی بایاتیلارینی عمومیتله شاه رژیمی‌نین افشاسی اوچون یازمشدیر. او، بو بایاتیلاردا رژیمین فاسد حکومتینی رسوا ائتمکله برابر قورتاریجی ائل گوجونه‌ده اینان شاعردیر.
قشم قوجالدی گئتدی
سسی اوجالدی گئتدی
کور اوغلو تک چیرپیشدی
شاهدان باج آلدی گئتدی
2- شهید و شهادت بایاتیلاری
شاعر اوغلونو شهید وئرمیشدی. بونا گؤره‌ده شهادت موضوعلو بایاتیلاری ایسته‌دیگینی قده‌ر کتابلاری آراسینا توپلانمیشدیر:
خرمنی سئل آپاردی
سامانی یئل آپاردی
گول اوغلوم شهید اولدو
ال اوسته ائل آپاردی
قوی سنگرلر قازیلسین
قوی بورولو قازیلسین
شهیدلر وصیتی
مرمرلرده یازیلسین
* * *
دوشمنلری اوخلادین
کاغذ یازیب یوخلادین
اؤلکه‌میزین توپراغین
ایمانلیدین اوخلادین
* * *
شهید اؤلمز، دیریدیر
قوچاقلارین بیریدیر
مقدس اوجاقلارین
دیره‌گیدیر، تیریدیر.
3- وطن و ساواش بایاتیلاری
شیبانی وطن‌پرور بیر شاعردیر. او، وطنی قوروماغی هر شئیدن اوستون سانیر. بوتون وارلیغی ایله وطنه باغلی اولان شاعر دئییر:
تبریز گؤلووه قوربان
شیرین دیلیوه قوربان
قهرمانلار دوغوبسان
شانلی ائلیوه قوربان
* * *
گئدیرم سهنده من
مینمیشم سمنده من
یوردوما کج باخانی
سالمیشام کمنده من
* * *
گزه‌رم ائل سایاغی
اسه‌رم یئل سایاغی
دوشمانلار قاباغیندا
داشارام سئل سایاغی
* * *
من گئدیرم سن ده گل
بوراندا گل چنده گل
غربت بیر دار قفس دی
اوچماغا وطنده گل
* * *
ائلیم ده ارنلر وار
قوچاقلار ارنلر وار
دوشمنلرین لئشینی
تورپاغا سرنلر وار
4- آجی خاطره‌لر بایاتیلاری
شاعرین بایاتیلاریندا آجی و شیرین خاطره‌لرده یئر آلیر. اونون بورادادا شعرلرینی استقامتلندیرن سیاسی خاطره‌لردیر.
سئل ایله باغلاشمیشام
چوخداندیر ساغلاشمیشام
مردلرین ماتمینده
ائل ایله آغلاشمیشام
5- فلسفی بایاتیلار
شاعرین کائنات، یارادیلیش و جمعیت حاققیندا فلسفی دوشونجه‌لری ده واردیر. بورادا او خرافی فکرلره قارشی چیخان بیر شاعردیر.
هرزینه بولاق اولماز
چاغلاییب بولاق اولماز
دریا سویون تؤکه سن
قایناییب بولاق اولماز
* * *
هر بیر اوچان قوش اولماز
هر سرین سو نوش اولماز
قوچاق ایگید هئچ وعده
نامرده تای توش اولماز
* * *
هر ارییه‌ن موم اولماز
نارین داش کی قوم اولماز
بوش سؤزلره آلدانما
گؤزل بایقوش شوم اولماز
6- نصیحت آمیز بایاتیلار
شاعر بیر چوخ بایاتیلاریندا خصوصیله گنجلره نصیحت ایله یاناشیر و اونلاری سعادتلی و ساغلام حیاتا چاغیریر:
یوخسولو درد بورویر
غم ایله درد بورویر
دامارسیز چیلیسلری
پئیین تک مرد کورویر
* * *
هر گرده‌کی قوز اولماز
هر غبارکی توز اولماز
پاپریز چکیب پوز وئرمه
درده‌جرلیک پوز اولماز
* * *
باغدا یئتیب آلچالار
عاشیق آلما، آلچالار
پاپریز چکمه آی اوغول!
دوشمن گؤرب ال چالار
7- سئوگی بایاتیلاری
شاعرین اینجه روحو وار، او عاشق اولور، وورولور و عشق‌نامه‌ده ترنم ائدیر. طبیعی و فطری بیر حس اولان سئوگی ایله یاشاییر:
گؤزلرینی سوزمه گول
دوداقلارین بوزمه گول
ایلقاریمیز یئرینده
الین مندن اوزمه گول
* * *
کماندیر قاشین سنین
بابت‌دیر یاشین سنین
گؤزلرین اووسونلاییر
آتمارام داشین سنین
8- آنا بایاتیلاری
شاعر آنایا چوخ حرمت بسله‌ین بیر انساندیر. آنا حقیقتی‌نی هر بیر حقدن یوکسک سایان شاعرین بایاتیلاری آراسیندا بیر چوخ آنایا حصر ائتدیگی مصراعلارا راست گلیریک:
گئتمه آنا آماندیر
آیریلیغین یاماندیر
دامجی- دامجی میرواری
گؤزلریندن داماندیر
* * *
آری شانا دولانار
تولکو کانا دولانار
یامان گونده دؤوره‌ده
تکجه آنا دولانار
* * *
من دئمیرم آ نادان!
آتانی قوو، آنا، دان
سعادت ایسته‌ییرسن
حلاللیق آل آنادان
* * *
طاووسون وار چتیری
قیزیل گولون عطیری
هئچ چؤره‌کچی یاپانماز
آنام یاپان فطیری
9- حماسی بایاتیلار
آذربایجان تاریخی حماسه یارادانلار قوچاقلارین ماجرالاری ایله دولودور. شاعر آرا- سیرا اونلاری یاد ائدیر:
داغلاری قار آلالی
قار اؤرتوب قارالاری
تؤره‌دک ائلیمیزده
هجری، سارالاری
10- حیات تجربه‌سی بایاتیلاری
شاعر سوردوگو حیاتدان تجربه آلیر و هرکسی تجربه آلماغا چاغیریر و تاکید ائدیرکی تجربه آلان انسان، حیات سوره‌جینده آلدانماز.
ماهنی‌نین هاواسی وار
یاخشی‌سی یاواسی وار
قویوب قاچما چتیندن
هر دردین داواسی وار
* * *
عارف آدام ساللانماز
بد اصل آت ناللانماز
تجربه‌لی بیر آهیل
هله- هله آللانماز
11- اجتماعی اعتراضلار
اجتماعی اعتراضلاردا، شاعر بعضاً طنز دیلی ایله جمعیت آراسیندا اولان عیبه‌جرلیک‌لری افشا ائدیر:
سوغان- سوغان، آی سوغان
گؤرسنمیرسن دای سوغان
گیریبسن آنبارلارا
نه سالیبسان های سوغان
* * *
پولوم یوخدور سایام من
فرش آلتینا یایام من
الیم خمیر، قارنیم آج
وجدان قویمور جایام من
12- آرمانچیلیق بایاتیلاری
شاعر اساساً آرمان صاحبی، دؤنمز عقیده و ایناما مالک بیر انساندیر. او، هر زمان ظلمه قارشی چیخیر و عدالتسیزلیک‌لردن فریادا گلیر و ظالمه یاردیم ائدن هرکسی قیناییر:
او قلمی وار اولسون
مظلوملارا یار اولسون
ظالیمه یالتاقلانان
یازیچییا عار اولسون