حکیم محمد فضولی، مثنوی گرانجای «لیلی و مجنون» را در سال 963 هـ . به زبان فاخر ترکی به نظم درآورده است. در آغاز این مثنوی نزدیک 300 بیت حاوی لطایف عرفانی و فلسفی آورده است. این مقدمه حاوی توحید، نعت، مناجات، اسرار آفرینش کائنات، معراجیه و ساقی‌نامه و بیان مراتب عشق است. سپس آغاز به سرودن ماجراهای عاشقانه میان «قیس بن الملوح» یا «مجنون بنی عامر» و لیلی می‌پردازد. در مقایسه‌ی مثنوی او با «لیلی و مجنون»هایی که نظامی گنجوی و عبدالرحمان جامی به فارسی و امیرعلیشیر نوایی به ترکی جغتایی سروده‌اند در می‌یابیم که اثر فضولی به چندین لحاظ بر آثار مشابه فوق رجحان دارد. مخصوصاً آن که صبغه‌ی عرفانی منظومه‌ی فضولی بر همه‌ی آثار مشابه می‌چربد و بیش از چهارصد سال است که از سوی پژوهندگان کشورهای مختلف مورد تحقیق و بررسی قرار گرفته است و به چندین زبان اروپایی و آسیایی از جمله فرانسه‌ای، انگلیسی، اسپانیولی، روسی، بلغاری، اوکراینی، آلمانی و غیره ترجمه شده است و چندین شاعر مسلمان، آن را مورد اقتفا قرار داده‌اند.
در سال 1907 «عُزیر حاجیبگلی» نابغه‌ی موسیقی مشرق زمین، در سن 20 سالگی اقدام به خلق «اوپرای لیلی و مجنون» بر اساس سروده‌ی فضولی کرد. این اوپرا، اولین اوپرا در مشرق زمین بشمار می‌رود.
این نابغه‌ی موسیقی، گذشته از این اثر ماندگار جهانی، اوپراهای «عاشیق غریب»، «شاه صنم»، «اصلی و کرم»، «کور اوغلو»، «آرشین مال آلان»، «او اولماسین بو اولسون»، «شیخ صنعان» و غیره را آفریده است.
اولین اجرای این اوپرا در 5 پرده و 6 صحنه بود. بعدها به 4 پرده و 6 صحنه تغییر یافت. این اوپرا در واقع ترکیب «موغام» آذربایجانی با شیوه‌ی اجرای اوپرای اروپایی بود. در این اوپرا در اصل، درام به تدریج به حالت غنایی و حتی حماسی درمی‌آید و اغلب صحنه‌های آن بر اساس موغامات تنظیم شده است و این خود تاثیر احساسی اوپرا را دو چندان می‌کند. در عین حال از ترانه‌ها و آهنگ‌های بومی و محلی آذربایجانی نیز بهره برده است.
عزیز حاجیبگلی پس از سال‌ها تلاش پر توش و توان در ایجاد نوآوری در موسیقی آذربایجان و اعتلای جهان آن، در سال 1327 شمسی (1948 م.) رخت از جهان فرو بست .
در روزهای اخیر این اوپرا به صورت اجرای تئاتر عروسکی توسط آقای بهروز غریب‌پور همراه گروه ایشان در تالار فردوسی تهران بر روی صحنه رفت. روز پنجشنبه 17 بهمن 92 دکتر حسین محمدزاده صدیق به دعوت گروه اجرا کننده، برای تماشای اجرای اوپرا حاضر شدند و پس از اتمام اجرا آقای غریب‌پور را تحسین کردند. استاد در اظهار نظر درباره‌ی این نمایش عروسکی گفتند:«خوشحالم که جزیی از شکوه این اوپرای فاخر برای هموطنان ما باز نموده شد.»
آقای غریب‌پور در سال 1329 در سنندج متولد شده است. آقای بهروز غریب‌پور پیش از این نمایش زاویه از غلامحسین ساعدی (1348)، کور اوغلو چنلی بئل (1358)، نمایشنامه کچل کفترباز صمد بهرنگی (1358)، نمایش کلبه‌ی عمو تُم (1378) کارگردانی و اجرا کرده است. در زیر، بخشی از ابیات مثنوی لیلی و مجنون فضولی به تصحیح دکتر ح. م. صدیق را به همراه تصاویر مربوط به اجرای نمایش تئاتر عروسکی می‌آوریم:
دانلود بخشی از فایل صوتی اپرای لیلی و مجنون
اثر «عزیر حاجیبگلی» üzeyir hacibeyov
ای مونس اهلِ ذؤوق، یادین!
ابواب امل کلیدی آدین.
ای گنجِ عطا طلسمی اسمین!
سن گنج نهان، جهان طلسمین.
ای جودو، وجودِ کَونه واهب!
ذاتی گیبی اعترافی واجب.
ای سلسله‌ی وجودا ناظم!
رزّاق اراذل و اعاظم.
ای پرده‌کش رموزِ مبهم!
مستحفظِ انتظامِ عالم.
ای نقشِ طرازِ صفحه‌ی خاک!
صاحب رقمِ خطوطِ افلاک.
ای محتسب جهات ارکان!
کانِ گؤهر وجوب و امکان.
ای مبدأ فئیضِ آفرینش!
سندن روشن چیراغ بینش.
ای پرده‌ی ماسِوا نیقابین!
سندن اؤزگه، سنین حیجابین.
ای سیرّ وجودون امرِ معلوم!
موجود همین سن، اؤزگه معدوم.
ای یئددی گۆل و دوقوز گۆلۆستان!
فئیض کرمینله سبز و خندان.
ای واری یوخ ائیلیه‌ن، یوخو وار!
یوخ وارلیغیندا ظنّ و انکار.
ای شاهید و غئیب پرده‌داری!
فیکرین گۆلِ معرفت بهاری.
ای عالمه فئیض جود سندن!
خلقه شرفِ وجود سندن.
ای جمله جهان سنه رضاجو!
سندن خالی، سنینله مملوّ.
ای شمعِ ازل فیتیله سوزو!
بزمِ ابد انجمن فروزو.
ای شبه و شریکدن منزّه!
سیّرِ ازل و ابددن آگه.
ای باری خدای عالم آرای!
تحسین ایشینه همین اولا رای.
أحْسَنت زهی حکیم کامل!
نه شۆکر اولا صُنعینه مقابل؟
فیکرت رقمین چکه‌ن زماندا،
حقّا کی بیر امر کُنْ فَکَان دا.
حؤکم ائتدین کیم نه اولا احوال،
نه وضعیله چیزگینه مَه و سال.
دؤوران نه زماندا اولا آخیر،
هر دؤورۆنده نه اولا ظاهیر.
نئجه اولا فرد نسل آدم،
هر فردی آنین نه ائده هر دم.
اشیایا چوخ ائتمزه‌م تحیّر،
سندن منه‌دیر همین تفکر.
اشیاء عجب اولماز اولسا ظاهر،
کیم وار سنین گیبی مظاهر.
اما چۆ سنه قدیمدیر ذات،
ادراک سنه یئتیرمی؟ هیهات!
ادراکیمیزا کمال حئیرت،
توحیدینه بسدۆرۆر دلالت.
اندیشه‌ی ذات قیلماق اولماز،
بیلمک بو یئته‌ر کی: بیلمک اولماز!
اول دم کی اوروب بینانی مؤحکم،
چکدین رقم نظام عالم.
حقا کی خوش انتظام وئردین،
آرایشینی تمام وئردین.
ائتدین گره‌کن، گر آز وگر چوخ،
بیر نسنه گره‌کلی یوخ کی اول یوخ.
بیر نوعیله ائیله‌دین مهیّا،
کیم گلدی قصوردان مُبرّا.
اشیادا اگرچی راز چوخدور،
اول کیم اولا رازین آندا یوخدور!
اشیا نئجه سندن اولسون آگه؟
الْقُدرَةُ وَ الْبَقَاءُ لله.
* * *
ای حکمته باخمایان نظرسیز،
احوال زمانه‌دن خبرسیز.
طعن ائتمه کی چرخ بی‌وفادیر،
داییم ایشی جؤورله جفادیر.
شرح ائیله منه کی چرخ نئتدی؟
آندان نه جفا ظهوره یئتدی؟
نن وار ایدی کیم الیندن آلدی؟
نَه مرتبه‌دن آشاغا سالدی؟
دؤورانه گتیردی مهر و ماهی،
ایچینده سپیدی و سیاهی.
گه آتشه زجر آب وئردی،
گه بادا خمِ تراب وئردی.
شمع املین منوّر ائتدی،
هر نه دیله‌دین میسّر ائتدی.
قیلدی سنی هیچدن بیر آدم،
اسباب تنعّمون فراهم.
چرخین خود ایشی سنینله بؤیله،
سن نئیله‌دین ائتدیگینله سؤیله.
هر دم آنی بی‌وفا اوخورسان،
«دونسان» دئیه بد دوعا اوخورسان.
چۆن اول سنه قیلدی مهربانلیق،
یاخشیلیغا ائیلمه یامانلیق.
ای روح کی جامِ جهل ائدیب نوش،
حبّ وطن ائیله‌دین فراموش.
کیم سالدی سنی بو تنگ راها،
قاندان دۆشدۆن بو دام‌گاها؟
سن ترک قیلیب عدم دیارین،
بولدوقدا وجود اعتبارین.
قیلمیشدی سنینله حکمت الله،
اجناس حواس و عقلی همراه.
تا عالمه گلدیگین زاماندا،
بازار تردد جاهاندا،
سرمایه‌لریندن ائده‌سن سود،
اول سود نه‌دیر؟ رضای معبود.
حالا کی خسارت اولدو واقع،
سرمایه‌لرین تمام ضایع،
حیران و مُکدّر و تهی‌دست،
احوالی خراب و رۆتبه‌سی پست.
دؤنسۆن یئنه گلدیگین مقاما،
قابلمی دۆشه‌سن احتراما؟
البته ذلیل و خوار اولورسان،
بو فعلیله شرمسار اولورسان.
ای نفس‌پرست جسم‌پرور،
اولما غم حیرصیله مُکدّر.
سعی ائیله متاع مور ییغما،
جهد ائیله عذاب گور ییغما.
آلما اله ساغر مئی ناب،
کیم غرقه ائده‌ر سنی بو گرداب.
اولما نگران سبزه‌ی بنگ،
کِه آیینه‌ی دینینه سالار ژنگ.
دف گیبی کؤکۆسده لهو قویما،
نئی گیبی هوای نفسه اویما.
دامان طریق شرعی توتغیل،
هر نه کی خلاف شرع، اونوتغیل!
تحقیق وسیله‌ی وصول ائت،
تقلید شریعت رسول ائت!