کتاب «کلیات آثار میرزا علی اکبر صابر» (هوپ هوپ‌نامه) در 664 صفحه رقعی با مقدمه، تصحیح و تحشیه دکتر حسین محمدزاده صدیق منتشر شد. این کتاب در سه بخش مقدمه، اشعار فارسی و اشعار ترکی فصل‌بندی شده است. کتاب حاضر دارای 178 صفحه مقدمه در 9 بخش است. با مطالعه‌ی مقدمه‌ی عالمانه‌ی این کتاب، نگرشی کامل در ادراک اندیشه‌ی صابر، محتوای اشعار و شرایط اجتماعی - سیاسی دوران وی اخذ می‌کنیم. بی‌شک یکی از نقاط قوت کتاب‌هایی که استاد دکتر صدیق کار تصحیح آن را به انجام می‌رسانند، مقدمه‌های مبسوطی است که بر آن کتاب‌ها می‌نگارند تا افقی روشن پیش روی خواننده ترسیم ‌کنند. این مقدمه‌ها در واقع نقد اثر است. نقدی که از جنبه‌های مختلف جامعه‌شناسی، روانشناسی، ادبی و هنری به اثر نگاه می‌کند و به تحلیل اثر می‌پردازد. کتاب «هوپ هوپ‌نامه» توسط افراد گوناگون در ایران چاپ شده است اما این آثار فاقد مقدمه‌ی تحلیلی و انتقادی هستند. این نوع کتاب‌ها نوعی تدوین هستند. در فصلی از مقدمه، دکتر صدیق به معرفی چاپ‌های مختلف این کتاب اشاره کرده‌اند. از دیگر محاسن و برتری‌های این چاپ، تقسیم بندی اشعار صابر از لحاظ انواع شعری است که بر غنای اثر افزوده است. از جمله: قوشما، گرایلی، بایاتی، دئیشمه، غزلواره، مربع، مخمس، مسدس، مسبع و . . .

در زیر ابتدا فهرست تفصیلی کتاب را آوردیم. سپس پیشگفتاری به فارسی و قسمی از مقدمه‌ی ترکی را برای مطالعه قرار دادیم:

 

بیرینجی بؤلوم- مقدمه 

1. صابرين ياشاییشی

1- 1. دوغومو (1862- 1911 م.)

2-1. آتاسی

3- 1. اوشاقلیغی

4- 1. ایلک تحصیلی 

5- 1. آلېش- وئریش  

6- 1. نوحه خوانلیغی

7- 1. سید عظیمین یانېندا

8- 1. خراسان زیارتی 

9- 1. ائولنمه‌سی 

10- 1. ادیبلر دنیاسی

11- 1. ملانصرالدین 

12- 1- امید مدرسه‌سی 

13-1. سلّ خسته‌لیگی و اؤلۆمۆ

14- 1. سون گۆنلری 

15- 1. سون شعری 

16- 1. صابرین امضاءلاری

2. صابر و ایران شاعرلر و ادیبلری 

1- 2. نسیم شمال 

2- 2. علی اکبر دهخدا

3- 2. بایرامعلی عباس‌زاده

4- 2. معجز شبستری 

5- 2. محمد علی مدرس  

6- 2. جبار باغچه‌بان 

7- 2. میرمهدی اعتماد

8- 2. علی فطرت تبریزی 

9- 2. صابرېن ایران مطبوعاتېنا تأثیری 

3. صابرین دوستلاری و چاغداشلاری

1- 3. سلمان ممتاز

2- 3. سلطان مجید غنی‌زاده

3- 3. جلیل محمدقلی‌زاده

4- 3. علی نظمی 

5- 3. محمد هادی 

6- 3. عبدالله شائق 

7- 3. سید عظیم شیروانی 

8- 3. عبدالرحیم حق وردی‌اف 

9- 3. عباس صحّت  

10- 3. تبریزلی علی عباس مُذنب  

11 – 3. سید حسین صادق‌زاده

4. صابرین شعرلرینی نشر ائدن طنز نشریه‌لری 

1- 4. ملانصرالدین 

2- 4. زنبور

5. خاطره‌لر و شعرلر

1- 5. حزین بیر خاطره

2- 5. معلّم 

3- 5. تانېلمایان شاعر

4- 5. آنلاشېلان شعرلر یازان شاعر

5- 5. بیتمه‌میش شعر

6- 5. منیم معلّمیم صابر

7- 5. جانلې بیر مکتب  

6. صابرین نشر اولان مکتوبلاری

1- 6. قارداشېم صحّت  

2- 6. برادر مهربان علی اسکندر

3- 6. مدیر افندیم 

4- 6. فی 17 یانوار 1908، شاماخې‌دان 

5- 6. حقیقی دۏستوم

6- 6. فی 27 یانوار 1908 

7- 6. فضیلتلی سلطان مجید غنی‌زاده حضور شریفلرینه

8- 6. معارف‌پرور محترم سلطان مجید غنی‌زاده حضور عالیلرینه

9- 6. سلطان مجید حضور شریفلرینه

10- 6. مکتوب مخصوص   

11- 6. قارداشېم صحّت  

7. صابرین سبک و اسلوبو

1- 7. ایکی دوره

2- 7. صابر شعری‌نین خصوصیت‌لری 

3- 7. اجنبی کلمه‌لر

8. صابر باره‌سینده یازېلان مستقل کتابلار

1- 8. زبان برّان انقلاب هوپ‌هوپ 

2- 8. صابر گۆلۆر

3- 8. معاصرلری صابر حاققېندا

4- 8. صابر

5- 8. یۏلوموز هایانادېر

6- 8. صابر یارادېجېلېغې‌نېن صنعت‌کارلېق خصوصیت‌لری 

7- 8. اۆچ دۏست  

9. بو نشری حاضرلارکن 

1- 9. هوپ‌هوپ نامه‌نین نشرلری 

2- 9. هوپ‌هوپ‌نامه‌نین فارسجا ترجمه‌سی 

3- 9. بیزیم نشریمیز

 

ایکینجی بؤلوم- فارسجا شعرلر 

 

اوچونجو بؤلوم- تورکجه شعرلر 

1. قوشما

2. گرایلی 

3. بایاتې 

4. مثنوی 

5. غزل‌واره

6. دؤردلۆک (مربع)

7. بئشلیک (مخمس)

8. آلتیلیق (مسدس)

9. یئددیلیک (مسبع)

10. سکگیزلیک (مثمّن)

11. دوققوزلوق (متسّع)

12. اویاق قاتلاما (= تکرار قافیه)

13. ترجیع‌بند

14. آرتیقلی (= مستزاد)

15. دئییشمه (مناظره)

16. اوزون دریا (بحر طویل)

17. یئنی شعر (شعر نو)

18. قطعه

19. قوشا بیت  

20. رباعی 

21. تازیانه

22. زبان حال 

23. تاپماجا (معما)

24. تضمین 

25. نظیره

26. ترجمه

27. اوشاق ادبیاتی 

28. فرد (تک بیت)

قایناقلار

فهرست اعلام (اشخاص- امکنه- کتب)

لغات اجنبی روسی 

 

---

 صابرین نشر اولان مکتوبلاری

 

صابردن بیر چوخ مکتوب قالمیشدیر. اونلارین آراسیندان نشر اولان اون مکتوبو بورادا عیناً نقل ائدیریک:

1- قارداشیم صحّت

مکتوبون یئتیشدی. ائودن اوشاقلاردان بیر اندازه‌یه‌جن نگرانلیغیم رفع اولدو. قالدی کی منیم احوالیم، سابقده سنه مکتوب یازدیغیم حالدا، ایندیکی حالدان مین دفعه یاخشی‌راق ایدی. اؤزۆم اؤز بدبخت‌لیگیمه باعث اولدوم. دوغروسو میرزا جلیل و حمیده خانم جنابلاری‌نین حددن آرتیق التفاتلاریندان خجالت چکدیگیمه گؤره، چالیشدیم کی، بلکه بیر آز تئز صحت تاپیم، داهادا خسته‌لیگیم شدت ائله‌دی. بؤیله کی بورادا بیر نفر قاندمیراف آدلی دکتر وار، ایران کنسولونون مخصوص حکیمی‌دیر، روسیادا و اوروپادا تحصیل ائتمیشدیر، عثمانلی تۆرکجه‌سی ایله‌ده گؤزلجه دانیشیر، گئتدیم اونون یانینا. منی معاینه ائتدی، سوروشدو کی کیمدن علاج[1] آلیرسان؟ دئدیم:

- دکتر قاسپاریان‌دان.

دئدی:

- قاسپاریان عین بیر دکتردور، لاکن بیر قده‌ر اختیارلاشمیش.

دوغروسو اونون بو عباره‌سی غایتده منیم خوشوما گئتدی. تۆرکلره محبتیمین کثرتیندن خیال ائتدیم کی بو آدامین دانیشیغی یالنیز منه علاجدیر.

اوندان علاج ایسته‌دیم. منه بیر حب و بیر ایچمه درمان وئردی. دئدی کی:

- بو حبدن گئجه‌لر یاتان وقتده ایکی دنه آتارسان، بو ایچمه درماندان دا ایکی ساعتده بیر خؤره‌ک قاشیغی ایچرسن. بیر آز وقتده بۆتۆن بۆتۆنه صحت اولارسان. شیشمانلاشارسان. وطنه گئدیب غزئته‌لرده منی مدح ائدرسن!

بو آدامین یازدیغی داوالاری میرزا جلیل جنابلارینا مصلحت ائتمه‌میش آلدیم. چۆن‌کی بیلیردیم اونا مصلحت ائتسه‌یدیم، راضی اولمایاجاقدی. حکیم ایکی حب دئمیش‌دیسه، من گئجه بیردنه حب آتدیم. او قده‌ر منی اسهالا آپاردی کی، داها طاقتیم قالمامیشدیر. خجالتیمدن احوالاتی میرزا جلیل جنابلارینا دئمه‌گه اوتاندیم. یئنه دکتر قاسپاریان ـا رجوع ائتمیشم‌سه‌ده، لاکن حیاتیمدان بالکلّیه قطع امیدم. آخر نفسلریم اولدوغون درک ائدیب ده، بو مکتوبلا سنه احوالاتیمی خبر وئریرم. بیر قده‌ر بابت اولار ایسم، شاماخییا قاییداجاغام. مندن محمود بگ ـه سلام ائت. مهدی بیگ حاجینسکی جنابلارینا آیری مکتوب یازماق فکرینده‌یم. لاکن الیم داها قلم توتمور. اهل عیالیمی سیزه، سیزی‌ده آللاها تاپشیریرام. اؤلۆرسم، غم ائتمه‌رم، چۆن کی بیلیرم سیز منیم آثاریمی طبع ائدرسینیز. باقی والسلام.

قارداشین صابر

 15 ایون (ژوئن) 1911

2- برادر مهربان علی اسکندر

معلومونوز اولدوغو اۆزره، بالاخانی مکتبینده تدریسِ اطفال ایله مشغولام. ظن ائدیرم کی شاماخیدا چکدیگیم عذاب الیمدن بیر قده‌ر اوزاقلاشیب. بورادا بیر نوع راحت کئچینیرم.

برادر! دئیه بیله‌رم کی حافظ دئمیشکن:

کوکب بخت مرا هیچ منجم نشناخت،

یارب از مادر گیتی به چه طالع زادم؟

ایندی بورادادا منیم اۆچۆن انگللر تؤره‌میشدیر. مدیریمیزین مست اولوب منی تحقیر ائتمه‌گیندن جانا گلمیشم. اونون بدرفتارلیغی شاماخیدا باشیما گلنلری یادیمدان چیخارتمیشدیر! بوندان باشقا بالاخانی‌نین آب هواسی منه دۆشمه‌ییر. اؤزۆنۆز خسته اولدوغومو بیلیرسینیز. بورانین هیسلی- دوده‌لی هاواسی خسته‌لیگیمی داهادا شدتلندیریر. یقین ائدین کی، قلم تاپیلماییب یئرده بارماغیمی دیلیمه سۆرتۆب کاغذ اۆزه‌رینه قویسام، یازی یازماق ممکن اولار و اوخونار. آرتیق اذیت وئرمک ایسته‌میرم. رجام بودورکی، منی بو جهنّمدن قورتار!

مخلصینیز

 صابر

3- مدیر افندیم[2]

مطبوعات عالمینه قدم‌گذار اولان محترم بهلول ژورنالیمیزی من صمیم القلب تبریک، دوام و بقاسینی حقدن تمنا ائدیرم. ملفوفه‌نیزده اخبار، اشعار و مشتری تمنّاسیندا بولوندوغونوزدان دولایی عرض ائدیرم:

اۆچ دؤرت آی اولور کی دۆکان آچیب کسب کاره مشغول اولدوغومدان اداره‌لره معلوم اولدوغو کیمی اخبارنویسلیگی بالکلیّه ترک ائتمه‌گه مجبورام. و کذا مشتری آراماغا داها کثرت مشاغلیمدن وقتیم قالمادیغی اۆچۆن جنابلارینیزدان منفعلم. آنجاق حیات ملّیه‌میزه دایر شعر یازماق ایله معاونتینیزده بولونماقدا اولاجاغیمی، یازدیغیم شعرلری امضاسیز درج ائتمه‌نیز شرطی ایله وعد ائدیرم.

علی اکبر صابر طاهرزاده شیروانی

 

بعد التحریر، افندیم انصافسیز آداملار آز دگیلدیر. بسا اولابیلر کی، بیر شخصین یا بیر امرین علیهینده منیم عقیده‌مین برعکسی اولان غرض شخصیه، خواهش نفسانیه‌لر سایه‌سینده مکتوبلار یازیلسین، سیزی ایناندیرماقدان اؤتری منیم آدیم ایله امضالانیب گؤنده‌ریلسین. سیزده آلداناسینیز. اونا گؤره لازم گتیریر کی اوّلا منیم شیوه‌ی خطیمه دقت بویوروب تانیه‌سینیز. و ثانیا من بعد سیزه گؤنده‌ره‌جک اولدوغوم کاغذده امضا قویماییب، عوضینده سیزین پوچتا نمره‌نیزی یازاجاغام.

4- فی 17 یانوار 1908، شاماخی‌دان

«غوری‌»ده معارف‌پرور سلطان مجید غنی‌زاده حضورلارینا

بعد از سلام! همت‌زده پروانه‌لری سایه‌سینده یازدیقلاری مکتوب عالی رسیده‌ی دست منت‌داریمیز اولدو.

اخطار: کندی آلیش وئریشیمه دایر روسجا دانیشیق امضا ائتمک و پاکتلر عنوانی یازماق کیمی شئیلره مقتدرم. روسجا قلمه آلینمیش یازیلاری لایقینجه اوخویا بیلمیرم‌سه‌ده چاپ اولونان کتابلاری بیر اندازه‌یه قده‌ر اوخورام. وقت مساعده ائدر ایسه مطالعاتیمدا، مکالماتیمدا بولوندوقجا امره کافی درجه‌ده روسجا یازماغا، اوخوماغا و دانیشماغا موفق بیله‌جه‌گیم بدیهی اولسا گره‌ک.

متریک شهادتنامم حاضردیر ایسه‌ده، شاماخی شیعه قاضی‌سی اویئزدینی اولدوغوندان قانون موجبینجه آتسداد شهادتنامه‌سی باکی‌دا غوبئرینسکی قاضی‌دن آلینمالیدیر. اونا دخی موفق اولماغیم واسطه ایله اولور ایسه باکی‌دا چوخ ذوات تاپا بیلرم ...

مکتوبومون اۆزه‌رینده اولان پاکئتین روسجا یازیسی کندی خطّیمدیر.

باقی اخلاص و محبت افندیم!

 5- حقیقی دوستوم

فریدون بیگ کؤچرلی جنابلارینا مخلصانه سلام ائدیرم.

مخلصینیز علی اکبر صابر طاهرزاده، شماخی.

بعد التحریر:

بوگۆندن اعتباراً ناچالنیکه عریضه وئریب اخلاق شهادت‌نامه‌سی آلماغا مبادرت ائتدیم. شهادت‌نامه‌نی آلاندان سونرا باکی‌یا امتحاندان اؤتری گئتمه‌لی‌یم. چارچشم انتظار ایله جوابینیزا منتظرم.

ع. ص.

6- فی 27 یانوار 1908

شاماخی‌دان غوریده دوست دیرین و برادر صداقت آئینیم سلطان مجید حضور شریفلرینه.

مکتوب مودّت اوسلوبونوزو ایکینجی دفعه اولاراق دست شکرانه آلدیم. حق عاجزاننده ابذال بویوردوقلاری توجهات عالیلرینه قارشی تشکردن عاجزم.

عموم ابنای وطن اوغروندا بسله‌دیکلری حسّیات ملت‌پرورانه‌لری عرض تشکره موجب ایکن، عاجزلری کیمینین قلم شکسته‌ رقمی او تشکراتین ایفاسیندان عاجز اولدوغو طبیعی‌دیر.

آثار ناچیزانم جهتینه تشویق و تحریص بابیندان توصیف و تمجیدیمده یازدیقلاری بیانات عالیلرینه اظهار امتنان ائدره‌ک، ادبا و شعرای عصریمیزین رحله‌ی تدریسینده فیض افاده‌لری ایله مستفیض اولماغا چوخ مشتاقام. حسّیات صداقت‌پرورانه‌لری ایله عاجزلرینی معارفه خدمت و معلملر سیراسینا جلب ائتمه‌گه اقدام بویوردوقلاری دعوتنامه‌لری بیر صمیمی محبّتده نشأت ائتدیگیین درک ائدیرم. یوخسا او رتبه‌ی عظمایه عدم لیاقتیمی کندیم گؤزلجه حس ائدیرم. بلی:

دیده‌ی پاک این چنین بیند،

نازنین، جمله نازنین بیند!

 

باری، شیمدیدن لازم اولان شهادت‌نامه‌لری حاضرلامیشام. بیر نئچه گۆندن سونرا باکی‌یا گئتمک خیالیندا وارام. حقیقتاً سیز بویوران کیمی صابون و چیزلاق تیانین قیراغیندان قورتاریب بیر نئچه دقیقه عُمرۆمده انسان کیمی آسوده نفس چکیب احتراصات موهبه‌ی وجدانیّه‌می سئوگیلی ملّتیمین ترقی و تعالی‌سی یولوندا عرضه‌ی شهودا قویماقلیغیمی بارگاه حضرت قاضی‌الحاجاتدان مستمندانه نیاز ائدیرم.

هله‌لیک امتحان مسئله‌لری ایله دولاشماقدایام. بو عقبه‌نی گئچدیکدن سونرا وقتیم مساعده ائتدیکجه روسجا اؤیره‌نمه‌گه سعی ائده‌جه‌گم.

باقی اخلاص و محبت.

علی صابر طاهرزاده شیروانی

7- فضیلتلی سلطان مجید غنی‌زاده حضور شریفلرینه

اخطار:

منیم امتحانیم خصوصوندا باکی غوبرئنسکی مجلسین تعیین ائتدیگی گۆن کی همین آپرئلین اون بیرینجی گۆنۆ ایدی، باکی‌دا اولوب جامع شریفده امتحان وئردیم. آتسدادیم ایسه عن‌قریب شیخ الاسلام اداره‌سینه گله‌سی‌دیر.

آپرئلین سکگیزینده تفلیسده ایدیم. چوخ ایسته‌دیم کی اورادان خدمتلرینیزه گلیب سیزی و غایبانه دوست توتدوغوم فریدون بیگ جنابلارین زیارت ائدم. بختین عدم مساعدتیندن، وقتین تنگلیگیندن باکی‌یا قاییتماغا مجبور اولدوم. اونا گؤره‌ده چوخ تأسف ائدیرم. مشارٌ الیه جنابلارینا مشتاقانه سلام ائدر، فیض زیارتینه نائل اولوماغیمی درگاه حقدن نیاز ائدیرم. باقی اخلاص و محبت.

شاماخی‌دان علی اکبر صابر طاهرزاده

23 آپریل 1908

8- معارف‌پرور محترم سلطان مجید غنی‌زاده حضور عالیلرینه

رفعتلی بیگ افندیم!

سابقده محلی غزئته‌لر واسطه‌سیله نشر اولونان منصبینیزدن عزلینیز خبر حزن‌آورینی هر نه قده‌ر غزئته اداره‌لری تکذیب ائدیرلر ایدیسه‌ده، بالکلیه امنیت قلب حاصل اولموردو. بنائاً علیه بو خبر کدورت انگیز، شاماخی‌دا اولان دوستلارینیز اۆچۆن بیر مایه‌ی آلام، بیر مبدأ اکدار اولموشدو.

بونو متعاقب دوست حقیقیمیز محمود بیگ جنابلارینا و نور چشمی محمدتقی برادریمیزه طرف عالیلریندن ارسال بویورولان مکتوبلارا او سؤزلرین اساس‌سیز اولدوغونو یازمیش اولدوغونوزو بیلمیشدیک. بیلمیشدیک ایسه‌ده یئنه راحت اولماییردیق. تا کی غزئته‌لرده تبدیل منصب خبر مسرت بخش‌لرین اوخوماقلا مافوق الحد ممنوع اولدوق.

بو منصب عالی‌لرین تبریک ایله ذات ادیبانه‌لرینین یوماً فیوماً ترفیع رتبه ائتمکلری ایله ملّته خدمتده پایدار و برقرار اولمالاری جناب حقدن عن صمیم القلب نیاز ائدیرم.

عاجزلرینه گلینجه، بو وقته قده‌ر چار چشم انتظار ایله یولونوزو گؤزلیه‌نلرین ان بیرینجیسی من ایدیم. زیرا ذات فضیلت مآب‌لاری ایله مواصلتیمیزی آرزو ائدیردیم. همده کندی افکار مخصوصه‌می شفاهی اولارا عرض ائده‌جکدیم.

نه ائده‌ییم کی، شاماخییا عدم تشریفینیزله بو مقصدیمه موفق اولامادیم. شیمدی مساعده ائدر ایسه‌نیز بورادا اولسون کندی حالیندان بیر قده‌ر یازماق ایستیرم:

اولاً شاماخینین حالی سیزه معلومدور. سیزده بیلیرسینیزکی بورا منیم کیمیلر اۆچۆن بیر زندان فلاکت شمول‌دور.

اودورکی گئتدیکجه معیشتیم تنزّل ائدیر. ئه‌وت بو تنزّلی من‌ده سئویرم. چۆنکی اشتیاق و محبتیم علم و معارفه‌دیر. بؤیله اولدوغو اۆچۆندۆر کی بئش آی اولور کی مدار معیشتیم اولان دۆکان‌جیغیمی فروخت ائدیب، اصول تدریسین عملی اولاراق قانون و قواعدین تحصیل اۆچۆن فضیلت مآب عبدالخالق افندینین مکتبینه گئتمکله برابر، مکتبه لازم اولان علومه‌ده کسب بلدیت ائتمیشم. حالا ایکی آیدان زیاده‌دیر کی او مکتبده اوشاقلارا تعلیم ائدیرم همده تعلیمیمی تقدیر ائدیرلر.

شیمدی عجبا نه ائدیم؟ بیر یئر یوخ کی اورایا تعیین اولوندوقدا وظیفه‌می اجرا ائدیم. ایکی آی بوندان مقدم «تازه حیات» دا باکی‌داکی «سعادت» مکتبینه ایکی نفر معلمین لزومی بابینده بیر اعلان وار ایدی. بو اعلانی گؤره‌رک من ده اورایا بیر عریضه وئردیم.

بو آنا قده‌ر بیر خبریم یوخ. بیلمم ناسیل اولدو. بونلارا او قده‌ر امینیتیم یوخدور. یالنیز امیدیم سیزه‌دیرکی تحت اداره‌نیزده و یا باشقا یئرلرده محلول بیر یئر بولونار ایسه، اوراسینی عاجزلری اۆچۆن قازانماغا چالیشاجاقسینیز.

هر حالدا موقعی دۆشدۆکده بنده‌لرینی فراموش خاطر ائتمه‌ییب، ممنون ائده‌جه‌گینیزه امینم. باقی اخلاص و محبت.

علی صابر طاهرزاده

شاماخی 17 آوغوست 1908

9- سلطان مجید حضور شریفلرینه

داوریم، افندیم!

که دست تشنه می‌گیرد بر آبی؟

خداوندان فضل! آخر ثوابی.

 

گئچن سنه اؤز هموطن‌لریمه خدمت ائتمگه همت باغلادیم. لاکن بو خدمت‌لره قارشی بونلاردان مکافات عوضینه آلدیغیم مجازاتلارادا پک آغلادیم ... داها طاقتیم طاق و صبریم باشا گلیبدیر، یوسف کیمی اخوان الینده اسیر قالمیشام. بیریسی سیلی ایله اۆزۆمه وورور، آغوش محبت آچیب او بیریسی طرفه یونلدیکده یوموروغون باشیما زوللاییر، اوندان روگردان اولوب باشقاسینا متوجه اولدوقدا دوشیمدن ایته‌له‌ییر، آغزیما وورور، اونا دال چئویرنده دیگری دالیمدان وورور، آغزی اۆسته ییخیلیرام ...

حالیم فنا، گذارنیم بیر غملی فاجعه منزله‌سینده‌دیر. بیر داها شاماخی‌دا قالماغا تاب و توانیم قالماییبدیر. بیر نفر هوادار و غمخواریم یوخدور، یئنه سیزه امیدوار اولوب دا دردسر وئرمگه جسارت ائدیرم.

باز آمدم به درگه تو التجا کنان،

گر حاجتم روا نکنی رو کجا کنم؟

 

عاجزانه استدعا ائدیرم بوندان آرتیق منیم بورادا «قاتورقا» جزاسینا محکوم اولوب قالماغیما راضی اولمایاسینیز، لطف و مرحمت الینیزی منیم طرفیمه اوزادیب بو جهنمدن منی خلاص ائده‌سینیز.

باقی اخلاص و محبت.

علی اکبر صابر طاهرزاده شیروانی

 

21 نمره‌لی زنبور مجموعه‌سینین پُستا قوتوسوندا «رحم قیل صابر» عنوانلی بیر بیت وار ایدی. شاماخیلیلار منی ظن ائتدیلر. و حال آن که من دگیلم. او داخی مندن اؤتری تأثیربخش سوء ظن اولدو ...

توکل به خدا.

10- مکتوب مخصوص^[3]

محترم افندیم!

ایکی هفته بوندان قاباق خصوصی مکتوبلا برابر کئچنلرینده «ارشاد» دا چاپ اولونموش شعرلریمدن بیر دانه گؤندرمیشدیم و کئچن هفته صمداُف‌لارا یازدیغیم خصوصی بیر مکتبوب ایله برابر، ممده‌لی‌نین حقّینده یئنی دئدیگیم بیر شعری داخی گؤندرمیشدیم کی سیزه یئتیرسینلر. امید کی وصول اولموشدورلار، بودور بوگۆن‌ده بیر شعر گؤندریرم.

افندیم! یاواش- یاواش دیرچه‌لیرم، امیدوارم چوخ شعر یازام. باقی محبت.

دوستونوز ع. صابر طاهرزاده شیروانی

16 یانوار – 25 محرم

11- قارداشیم صحّت

معالجه‌دن اؤتری تفلیسه گئتدیکدن سونرا سنه مکتوب یازمامیشام. زیراکی حالیم مساعد اولماییبدیر. میرزا جلیل و حمیده خانیم جنابلاریندان چوخ راضی‌ام. بیلمیرسن منه نه قده‌ر احترام ائدیرلر. بو نئچه مدت ده تمام مخارجیمی و زحماتیمی متحمل اولموشلار. منی مهمان‌خانه‌، یا خسته‌خانه‌ده یاتماغا راضی اولمادیلار. اؤز ائولرینده منزل وئرمیشلر. خلاصه بیلمیرم نه دیل ایله تشکر ائدیم. ربّ تعالی حضرتلری عوض وئرسین. بو قده‌ر بیل کی، اؤز ائویمدن آرتیق منه پرستاری ائدیرلر. دکترلاری جمع ائدیب «قونسولتاتسیا»[4] یاپدیلار. دکترلارین بعضی‌سی «اوپراتسیا» یعنی عملیات جراحیه اجرا ائتمک لازم بیلدی. منه تکلیف ائتدیلر کی:« جگرینده‌کی علت،[5] کمالینجا بیزه معلوم و مشخص دگیلدیر، راضی اولسان عملیات جراحیه یاپاریق، جگریندن کسمک لازم ایسه، کسریک. یوخ دگیلسه یئنه کسدیگیمیز یئری تیکیب علاج ائده‌ریک.»

دئدیم:« باغیشلییاسینیز دکتر افندیلر، منیم قارنیم «پورت مانات» کیسه دگیل کی ایسته‌دیگینیز کیمی آچیب قاپایاسینیز. بلکه کسدینیز سونرا عمله گلمه‌دی!»

منیم بو سؤزۆم حکیملرین چوخ خوشونا گئتدی. گۆلۆشدۆلر و بوراداکی احبّادا دکترلارین قطعی سؤز وئرمه‌دیگینه گؤره عملیات اجراسینا راضی اولمادیلار. هله‌لیک داخلی معالجه ایله مدارا ائدیرم. دکتر گاسپاریانس منه معالجه ائدیر.

مولا گؤره‌لیم نئیلر،

نئیلرسه گؤزل ائیلر!

 

باقی اخلاص و ارادت.

 

باقی اخلاص و ارادت.

قارداشېن ع. صابر

15 ایون (ژوئن) 1911

 

---

 

پیشگفتار فارسی

من هنوز سن مدرسه نرسیده بودم که نام «هوپ‌هوپ‌» را از مادر بزرگم و پدر بزرگم در تبریز شنیدم. مادر بزرگم «گۆللر خانېم» بانویی از اورمیه در کنار قرآن و کتب مذهبی، سه کتاب هم به ترکی داشت که آن‌ها را بسیار عزیز می‌داشت. اولی دخیل، دومی قمری و سومی هوپ‌هوپ‌نامه بود و گه‌گاه از هوپ‌هوپ‌نامه برایم شعر می‌خواند. شعر «اوشاق و بوز» را پیش از آن که به مدرسه بروم، حفظ بودم.

بعدها، در جوانی صابر را شناختم.

میرزا علی اکبر طاهرزاده متخلص به صابر و ملقب به هوپ‌هوپ‌ در سال 1241 ش. (1862 م.) در شهر شماخی به دنیا آمد و در سال 1290 ش. (1911 م.) در همان شهر به رحمت ایزدی پیوست. وی شاعری نوحه‌سرا و مرثیه‌خوان بود و در جوانی در این کار آوازه یافت. اوج شکوفایی ادبی وی در گیر و دار مشروطه و قیام ستارخان تحقق یافت. گرچه از ایران دور بود و تبعه‌ی روسیه‌ی تزاری به شمار می‌رفت، اما با قلم و بیان خود، از جان و دل به ما ایرانیان خدمت کرد. از طریق نشریه‌ی ملانصرالدین و مجلات و نشریات دیگر، با اشعار کوبنده و توفنده‌ی خود در تهییج مردم و ذم استبداد و تجلیل از شهدا و پیشگامان انقلابی نقش بسیار مهمی ایفا کرد. زبان طنز به کار گرفت و بر هر چه ناراستی و نامردمی بود، تازیانه‌ی طنز نواخت. وی در میان ایرانیان و مخصوصاً ترکی آشنایان، دوست داشتنی‌ترین شاعر صد سال اخیر است و دیوانش تا کنون ده‌ها بار چاپ شده است. حتی پیش از انقلاب اسلامی که فروش دیوان وی ممنوع بود، هر کسی چند بیتی از دیوان وی را از حفظ داشت.

این کتاب بعد از انقلاب اسلامی بارها در تهران، تبریز و اردبیل چاپ شده است. کلیه‌ی این چاپ‌ها مبتنی بر نشری است که در سال 1962 در شهر باکو و به همت مرحوم حمید محمدزاده در 484 به زیور طبع آراسته شده است. من در چاپ جدید سعی کردم کلیه‌ی اشعار به روش مألوف ادبیات دیوانی گونه‌بندی کنم و توضیحات و فهرست‌های لازم را نیز بر آن بیفزایم. متأسفانه نوحه‌ها، مراثی و اشعار مذهبی صابر اگر از تطاول روزگار هم در امان مانده باشد، اکنون در دست‌رس نیست. آن چه در این کتاب آمده است، چیزی افزون بر نشر بازگفته در فوق ندارد. امیدوارم نوه‌ها و اعقاب آن مرحوم که اکنون در جمهوری آذربایجان زندگی می‌کنند، همت کنند و کلیات اشعار این شاعر دین‌مدار و ولایی را انتشار دهند.

صابر تمام استعداد خود را صرف این مسأله می‌کند که در طنزپاره‌های تلخ، نیشدار، کوبنده و قاطع خویش خواننده را به اجرای احکام شریعت نبوی و یافتن اسلام واقعی و خرافات زدایی از چهره‌ی دین دعوت کند. مثلاً مردم را این گونه به پرداخت زکات دعوت می‌کند:

هر نه وئرسن وئر، مبادا، وئرمه بیر درهم زکات،

قۏی آجېندان اؤلسه، اؤلسۆن بینوا کندلی و تات!

 

و یا وقتی سخن از وحدت شیعه و سنی می‌رود به طنز و از زبان معاندان می‌گوید:

قارداش بیله‌جک بیر- بیرینی شیعه و سنّی،

هر امرده هم رای و هم افکار اۏلاجاقدېر.

 

در بعضی جاها نیز نصیحت مستقیم می‌کند. مانند:

سن کی شریعت‌چی‌سن، ای بی‌نوا، قېل حیا!

شرعده آخر نه بیر احسان‌دا وار؟

حق مسلمان دا وار؟

ایندی گئت انصاف ائله ...

 

سر تا سر دیوان صابر که به هوپ‌هوپ‌نامه معروف شده صدای توحید است. در واقع تفسیر چند آیه و حدیث است که به زبان اشعاری ماندگار بیان شده است.

میرزا علی اکبر صابر در خانواده‌ی مذهبی به دنیا آمده بود و تحصیلات مکتبی قدیمه داشت، اسلام را خوب شناخته بود و از این رو دشمنان اسلام را از یک سو و مسلمان‌نماهایی را که اسلام را زیر سؤال می‌بردند افشا می‌کرد. این گونه شعرهای او مشهور خاص و عام است. توان گفت که وی عمر خود را در خرافه‌زدایی از اسلام سپری کرد و در کنار سرودن اشعار فلسفی، تغزلی و تعلیمی، به طنز نیز پرداخت.

تذکره‌نگاران و زندگی‌گزاران کشورمان، از صابر بسیار استقبال کرده‌اند، او را ایرانی دانسته‌اند و نام و یاد او را در کتاب‌هایشان زنده نگه داشته‌اند. از آن میان:

n مرحوم شیخ آغا بزرگ تهرانی در کتاب خود موسوم به الذّریعه در دو جا از او یاد می‌کند که هر دو را در این جا نقل می‌کنیم:

«3162: دیوان صابر شماخی: و اسمه المیرزا علی اکبر طاهرزاده. ولد بِشماخی تبریز (1278) و توفّی (1329) طبع دیوانه الترکی مکرراً و فیها اشعار اجتماعیة تلقته العامة بالقبول، و طبع بعضها فی جریدة «ملانصرالدین» السیاسة الانتقادیة الّتی کانت تنتشر فی باکو کما فی (دجا- ص 210)^[6] ... 584: هوپ‌هوپ‌نامه: اشعار انتقادیة بالتّرکیة القفقازیة. لِعَلی اکبر صابر شماخی طاهرزاده. المولود بِشَماخی مِن نواحی شیروان 1278، 28 رجب 1329. ط اولاً بِباکو (بادکوبه) ثمّ اعید بِتَبریز و فی اوّله ترجمة احواله. و طبع ترجمة الفارسیة بِباکو 1965 م. فی 508 ص مع تصاویر، ترجمه احمد شفایی و صحّحها حمید محمدزاده و المصوّر عظیم‌زاده.»[7]

 

n مرحوم مدرس تبریزی در ریحانة الادب چهار صفحه به ذکر خیر صابر اختصاص می‌دهد. برخی از مطالب او چنین است:

«طاهرزاده: میرزا علی اکبر- طاهرزاده، متخلص به صابر، از مشاهیر شعرای قفقازیه‌ی روس در اوایل قرن حاضر چهاردهم قمری هجرت می‌باشد. که مذهب شیعی داست، ولادتش در دهم ذی الحجه‌ی 1278 در شماخی که قصبه‌ی بلاد شیروان روسیه است، واقع شد. در بیست و هشتم رجب 1329 هجرت قمری وفات یافت ... صابر به سال 1301 هجرت در حدود بیست و سه سالگی به زیارت حضرت رضا (ع) عازم شد. مدتی در خراسان و سبزوار و تربت حیدریه و بلاد ترکستان سیاحت کرد. اخیراً به مولد خود شماخی برگشت و زیارت کربلای معلی را تصمیم داد. صابر، در مدیحه‌گویی دروغِ اکابر، صرف اوقات ننموده و در جواب اشخاصی که به عدم قدرت او در این باب طعن می‌کرده‌اند، می‌گفته است«اگر چه در مدیحه‌گویی دروغ به طمع پول، مقتدر نیستم لکن در هجو صادق، بسیار مقتدر هستم» و این اشعار را انشاء نمود:

شعر بیر گوهر یک دانه‌ی ذی قیمتدیر

سالمارام وصف دروغ ایله اۏنو قیمتدن

دئییرم هجو، سؤزۆم دۏغرو، کلامیم شیرین،

اهل ذوقه وئررم نشئه بو خوش شربتدن.

 

صابر در هر موضوعی که موافق ذوقش دیدی، غزل و قطعه و مرثیه گفتی تا آن که روزنامه‌ی ملانصرالدین را که در تفلیس انتشار یافت، بهترین وسیله‌ی نشر افکار خود دید و اولین شعری که در شماره‌ی چهارم آن روزنامه منتشر ساخته، این هجو ملیح اوست که به امضای هوپ‌هوپ نوشته است:

سس سالما یاتانلار آییلار قوی هله یاتسېن،

یاتمېشلارې راضی دڲیلم کیمسه اۏیاتسېن.

تک تک آیېلان وارسادا حق دادیمه چاتسېن،

من سالم اۏلوم، جمله جهان باتسادا باتسېن

ملت نئجه تاراج اۏلور اۏلسون، نه ایشیم وار،

دشمن‌لره محتاج اۏلور اۏلسون، نه ایشیم وار؟

 

تا آخر.»[8]

 

n دهخدا نیز در لغت‌نامه با تحسین بسیار بالایی از صابر یاد می‌کند و می‌گوید:

« صابر مجدد بزرگ ادبیات ترکی آذربایجانی است. وی اشعار را وسیله‌ی ستایش و تملق‌گویی به این و آن قرار نداد و به روش مستقیم رئالیزم و حقیقت‌پرستی به اصلاح جامعه و انتقادات مؤثر پرداخت و طبع خلاق و مصور او به نقاشی و مجسم کردن عیوب معاصران در شکل و مقیاس بسیار برجسته و جالب توجهی آغاز کرد و با ریزه‌کاری‌های بسیار دقیق و ظریف، حقایق را برملا می ساخت و مبتکر طرز ادا و شیوه‌ی بیان مخصوصی شد. وی طفل یک شبه‌ای بود که دوره‌ی صد ساله را پیمود و از افکار و از نویسندگان عصر خود قرن‌ها پیش افتاد و در تشریح مسائل اجتماعی و سیاسی ید بیضا کرد و یکی از طرفداران جدی آزادی و حکومت مشروطه بود و در ریشه‌کن کردن استبداد همه را تحریض و ترغیب می‌کرد. جرائد و مجلات وقت مانند: حیات، فیوضات، رهبر، دبستان، ملانصرالدین، الفت، ارشاد، گونش، صدا، حقیقت، یئنی حقیقت و معلومات، از نبوغ قلمی وی استفاده می‌کردند ... » [9]

 

n مرحوم تربیت هم در کتاب دانشمندان آذربایجان نام اورا می‌آورد.[10]

n مرحوم یحیا آرین‌پور نیز در کتاب از صبا تا نیما حجم وسیعی از کتاب خود را (ص. 21- 77) به شرح زندگی و آثار صابر اختصاص می‌دهد.[11]

 

میرزا علی اکبر صابر مصلح مسلمانی بود که در واقع در دو جبهه می‌جنگید. نخست در جبهه‌ی فریب‌خوردگان غرب و روس که به ظاهر اصلاح‌طلب بودند، اما در واقع پیروی و تقلید کورکورانه از غرب داشتند و در تفکر انقطاع وحدت ملل اسلام با هم و دنباله‌روی از به اصطلاح تمدن اروپایی و روسی بودند و روس‌ستایی پیشه داشتند.

جبهه‌ی دوم، دعانویسان، سوء استفاده‌کنندگان از احساسات پاک مذهبی مردم و روحانی‌نمایان سودجو و پول‌پرست و اشاعه‌دهندگان خرافات و اوهام بودند که صابر را بیشتر می‌آزردند و به تکفیر او و هم‌فکرانش می‌پرداختند.

صابر، قهرمان مبارزه و جهاد در این دو جبهه، مردم را به اندریافت کنه و ذات اسلام حقیقی فرامی‌خواند.

شیوه‌ی ترتیب و تدوین چاپ‌های متعدد هوپ‌هوپ‌نامه در ایران، تا کنون اغلب مبتنی بر چاپ مرحوم حبیب صمدزاده[12] بود. سپس در سال 1962 م. همین نشر بار دیگر با اضافاتی انتشار یافت.[13] چاپ دیگری در سال 1992 م. به همت مرحوم حمید محمدزاده در باکو با اندکی افزوده‌ها باز با همان شیوه‌ی تدوین قبلی چاپ شد.^[14] در ایران یک بار در سال 1381 توسط مرحوم حمید آرش آزاد و بار دیگر در سال 1387 به ویراستاری رسول اسماعیل‌زاده چاپ شد. اولی بعضی نوآوری‌ها در ترتیب اشعار داشت، ولی دومی به همان ترتیب 1948 و با تحریف‌ها و کاستی‌هایی همراه بود.

کیفیت ترتیب و تبویب جدید در چاپ حاضر را در مقدمه‌ی ترکی که بلافاصله پس از این یادداشت خواهد آمد، توضیح داده‌ام. امیدوارم این تدوین جدید، بتواند در شناخت این شاعر نستوه مؤثرتر افتد.

 

نوشتن دیدگاه

نام

آدرس پست الکترونیکی

مرا برای دیدگاه‌های بعدی به یاد بسپار

تصویر امنیتی جدید

ارسال

لغو