داستان فرهاد و شیرین در واقع بخشی از ماجراهای خسرو و شیرین است كه از سوی چند شاعر در تاریخ ادبیات فارسی و تركی مورد اعتنا قرار گرفته است. این داستان بعد از اسلام نخستین بار به صورت گسترده از سوی فردوسی، هنگام سخن از زندگی خسرو پرویز دوم- پادشاه عیاش و بدنام ساسانی- به نظم آمده است. نظم فردوسی و نیز تكمیل آن از سوی سنایی غزنوی زمینه‌ساز خلق اثر جاودانی و نامیرای نظامی گنجوی در هفت هزار بیت و در بحر هزج شد. سپس امیر خسرو دهلوی سخن پرداز ترك تبار هندوستان، در سال 698 هـ . شاهكار نظامی را بازپردازی كرده و با افزوده‌هایی دیگرباره به نظم در آورده است.
نوایی در سرآغاز دومین مثنوی از خمسه‌ی خود از این دو شاعر ترك تبار به نیكی یاد كرده است. سرآغاز آن چنین است:
به حمدك فتح ابواب المعانی،
نصیب ائت كونگلومه فتح اولماغ آنی.
كؤزومگه اول ایشینگ قفلین پدید ائت،
آنینگ فتحیغه كیلكیمنی كیلید ائت.
آچیپ اول گنج قفلین بو كیلیدیم،
نصیبیم ائیله نی كیم بار اومیدیم.
نیچه كیم ایسته سم نقد جواهر،
قایان باقسام كؤزومگه ائیله ظاهر.
شاعر پس از سرآغاز، تحمیدیه، مناجات، نعت و مراثی آورده و در پاره‌ی در وصف قلم از نظامی و امیر خسرو و جامی سخن گفته است:
بو ایكّی پیلینی غفران پرست ائت،
می رحمتدین ایكّی پیلنیمست ائت.
نوایی‌غه داغی شوكت یئتورگیل،
بو ایكّی پیلدین قوّت یئتورگیل.
ایكی پیل اولسا خسرو یا نظامی،
ایرور یوز پیل چاغلیق پیل جامی.
كؤروپ سرمست جام وحدت آنی،
دئمیشلر زنده پیل حضرت آنی.
این مثنوی یكبار در سال 1956 از سوی انتشارات دولتی اوزبكستان شوروی در تاشكند چاپ شد، بار دیگر در سال 1963 از سوی پارسا شمسی‌اف و هادی ظریف با بازنگری‌های فنی با الفبای عربی انتشار یافت. متن انتقادی آن در سال 1967 از سوی گؤنول آلپای و تحت نظر مرحوم پرفسور دكتر علی نهاد تارلان به عنوان رساله‌ی دكتری با مقابله چهار نسخه‌ی نفیس آماده شد و در سال 1994 انتشار یافت.[1]
[1]- Ali-şir nevayi. Ferhad ü şirin, İn alome-Metin doç .Dr. Gönül Alpay- Tekin, AKDTYK, Ankara, 199.