کتاب مقدمة الادب اثر جارالله زمخشری به تصحیح آقای محمدرضا کریمی به زودی چاپ و منتشر می‌شود. در زیر پیشگفتاری را که دکتر ح. م. صدیق بر این تصحیح نگاشته‌اند، می‌خوانیم:
مقدمة الادب واژه‌نامه‌ای است که آن را ابوالقاسم محمد بن عمر بن محمد خوارزمی زمخشری (467- 538 ق.) مفسر، محدث، متکلم، ادیب و لغت‌نویس نام‌‌آور جهان اسلام به امر اتسیز بن محمد خوارزمشاه و به قصد آموختن زبان عربی به اصحاب قلم آن روزگار تالیف کرده است. وی در سرآغاز کتاب تصریح کرده است که اتسیز خوارزمشاه زبان عربی را به همه‌ی زبان‌های جهان ترجیح می‌دهد و به او امر کرده است که واژه‌نامه‌ای جهت محافظت در کتابخانه‌ی سلطنتی (خزانه کتبة المعموره) تالیف کند. او این کتاب را هفتاد سال پس از تالیف دیوان لغات الترک اثر شیخ محمود کاشغری نوشته است. دیوان لغات الترک به قصد آموزش ترکی به عرب‌ها و مقدمة الادب برای آموزش عربی به ترکان تالیف گردیده است. جار الله زمخشری با تالیف این کتاب، همپای شیخ محمود کاشغری خدمت شایانی به زبان ترکی کرده است. او با دقت فراوانی، کلمات و عبارات ترکی را در برابر کلمات عربی برگزیده است. بسیاری از لغات مهجور ترکی خوارزمی را در کتابش می‌توان دید.
زمخشری کتاب آموزشی خود را در پنج بخش اسماء، افعال، حروف، صرف اسم و صرف فعل به فرجام رسانیده است. بخش اسم، یک چهارم اثر و بخش فعل، سه چهارم آن را در بر می‌گیرد. مؤلف، کلمات هر بخش را به ترتیب موضوعی بخش‌بندی کرده است و در کنار هر کلمه‌ی عربی، عبارات و جمله‌ها‌ی کوتاهی نیز آورده و آن‌ها را به شیوه‌ی خوارزمی از ترکی اوزبکی و شاید گاه فارسی ترجمه کرده است. از میان نسخه‌های به دست آمده در دو نسخه‌ی خطی متاخر، معادل‌های مغولی و فارسی خوارزمی نیز در زیر سطرها ذکر شده است. در نسخه‌های متاخرتر ترجمه‌های ترکی آذری و ترکی عثمانی هم در مقابل کلمات آمده است.
دوست و همکار من آقای دکتر نوری یوجه – پژوهشگر اهل ترکیه و تحصیل کرده‌ی آلمان- معتقد است که این کتاب، اول فرهنگ عربی به ترکی بوده است و معادل‌های فارسی، خوارزمی، مغولی و عثمانی بعدها از سوی استنساخ کنندگان بدان افزوده شده است. کهن‌ترین نسخه‌های بازمانده نیز اغلب دارای معادل‌های ترکی کلمات است که نشان می‌دهد از سوی خود مؤلف در زیر هر کلمه و عبارت عربی نوشته شده است و احتمال دارد معادل‌های فارسی را هم خود زمخشری نوشته باشد. اما معادل‌های مغولی، خوارزمی و عثمانی بی‌گمان بعدها از سوی نسخه‌برداران افزوده شده است. از میان نسخه‌های خطی یافت شده، معادل‌های ترکی در 20 نسخه‌ی متقدم آمده است. مشخصات این نسخه‌ها را آیسو آتا در کتاب خود آورده است.[1]
کهن‌ترین نسخه‌ی خطی بازمانده از این کتاب، نسخه‌ی خطی معروف به نسخه‌ی یوزقات است که در سال 1958 از سوی احمد آتش کشف و معرفی شد.[2]
تا کنون بیش از 20 نسخه‌ی خطی از این اثر بازشناسی شده است. این کتاب را اول بار J. G. Wetzstein به صورت فرهنگ عربی- فارسی (متن) و عربی – لاتینی (فهرست) انتشار داد.[3]
اسحاق خواجه‌سی احمد افندی در سال 1117 ق. (1705 م.) کتاب اقصی الارب فی ترجمة المقدمة الادب را با دادن معادل‌های ترکی عثمانی تالیف کرد. این کتاب در سال 1313 ق. و در دو جلد انتشار یافت.
صورت عربی- فارسی- مغولی آن را نیز Nicholas Poppe در سال 1936 انتشار داد.[4]
در سال 1951 ذکی ولیدی طوغان نسخه‌ی خطی بازیافته در قونیه را که به گویش فارسی خوارزمی بوده، به صورت فاکسیمیله چاپ کرد.[5] با استفاده از همین فاکسمیله، Hohannes Benzing ترجمه‌ای لاتینی و آلمانی را بر آن افزود و انتشار داد.[6] بعدها Benzing لغات و معادل‌های گویش خوارزمی را فهرست کرد.[7]
آقای نوری یوجه در سال 1988 توانست آن را با معادل‌های ترکی شیوه‌ی خوارزمی از ترکی اوزبکی به شکلی شایسته و با تحقیق در ریشه‌شناسی لغات بر اساس نسخه‌ی شوشتر انتشار دهد.[8] این کتاب شامل مقدمه، ویژگی‌های زبانشناسی، متن و فهرست است. متن کتاب فقط آوانویسی کلمات و عبارت ترکی خوارزمی را در برگرفته است و همه‌ی این کلمات در بخش چهارم کتاب (ص 83- 215) به صورت الفبایی فهرست شده است و در واقع وی واژه‌نامه‌ی لغات ترکی مقدمة الادب را تدوین کرده، چند مقاله‌ی علمی هم در مباحث ریشه‌شناسی لغات نوشته است.[9]
در کشور خودمان، در سال 3/1342 محمد کاظم امام متن عربی کتاب را همراه معادل‌های فارسی کلمات و عبارات، با استفاده از هفت نسخه‌ی خطی محفوظ در کتابخانه‌ی مجلس شورای اسلامی (ملی سابق) با عنوان خودساخته‌ی پیشرو ادب از سوی دانشگاه تهران در دو جلد چاپ کرد.[10]
مهدی محقق در سال 1387 نیز مقدمة الادب را از روی چاپ لایپزیک با مقدمه‌ای به چاپ رسانید.[11] محقق در این چاپ بی آن که دلیلی بیاورد، بخش ترکی چاپ لایپزیک را مغولی (!) نامیده و آن را حذف کرده است و استفاده از آن را محدود ساخته است. اما باید در نظر گرفت که مقدمة الادب امروزه یک واژه‌نامه‌ی چهار زبانه عربی- ترکی- فارسی- مغولی به حساب می‌آید. بنا به تحقیق نوری یوجه، تعداد 2908 لغت از 3506 لغت موجود در این کتاب به ترکی و بقیه به فارسی، مغولی و خوارزمی است.
اینک سومین گام در ایران برای نشر علمی این کتاب، از سوی آقای محمدرضا کریمی برداشته می‌شود. ایشان متن حاضر را با بهره‌گیری از چهار نسخه‌ی خطی موجود در کتابخانه‌ی مجلس شورای اسلامی و نسخه‌ی چاپی لایپزیک فراهم آورده است. آقای کریمی در مقابل لغات و عبارات عربی، معادل‌های فارسی و ترکی، هر دو را آورده است. در دادن معادل‌های ترکی املای کهن لغات را حفظ کرده و در داخل ابروان هر لغت را به املای جدید نیز نگاشته است. گذشته از آن مصحح محترم، مقدمه‌ای نیز به دو زبان ترکی و فارسی افزوده و فایده‌ی کتاب را دو چندان کرده است.
این جانب ضمن تبریک انتشار این اثر کهن به جامعه‌ی علمی کشور، موفقیت روز افزون مصحح پرکار و پرتلاش آن را در انتشار آثار علمی ارزنده‌ی دیگر آرزو می‌کنم.
دکتر ح. م. صدیق
تهران- 1395
[1] Aysu Ata. Harem- Altın Ordu Türkçesi, Yıldız Tek. Ün., İstanbul, 2002.
[2] Anadolu kütüphanelerinden bazi mühim Türkçe elyazmaları, Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi, 8., s. 90-93.
[3] Samachscharii Lexion arabicum-persicum, I- II. Leipzig, 1844-1850.
[4] Mogolskiy Slovar Mukaddimat al-adab I-II. Moskova- Leningrad 1938. (جلد سوم این کتب شامل فهرست‌های مختلف است)
[5] Horezmce Tercümeli Muqadimat al- adab, İstanbul, 1951.
[6] Das Chwaresmische Sprachmaterial einer Handschrift der Muqaddimat al-adab von Zamaxsari, Wiesbeden, 1968.
[7] Mit einer Einleitung von H. Humbach Herausgegeben von Z. Taraf.
[8] Mukaddimetü`l edeb (zemahşeri), Hārizm Türkçesi ile Tercümeli Şuşter Nushası, Ankara, 1988, 1993.
[9] نوری یوجه در سال 1988 در کنگره‌ی بین المللی زبان ترکی، مقاله‌ای با عنوان «چند کلمه‌ی مسأله‌دار در مقدمة الادب زمخشری» ارائه کرد.
[10] پیشرو ادب یا مقدمة الادب، ج 1 – 3، تهران، 1343- 1342.
[11] علامه جارالله ابوالقاسم محمود زمخشری خوارزمی. مقدمة الادب از روی چاپ لیپزیک آلمان، 1843 م. ، مهدی محقق، دانشگاه تهران مؤسسه مطالعات اسلامی دانشگاه مک‌گیل، 1387.