در روز 24 شهریور 1395 از ساعت 6 تا 8 بعد از ظهر همایش «جستاری در موسیقی آذربایجانی – موغامات» در فرهنگسرای مهر برگزار شد. این همایش با سخنرانی استاد دکتر ح. م. صدیق افتتاح گردید. سپس گروه موسیقی موغام‌نواز «ایلقار» به اجرای 6 دستگاه موغام پرداختند و عاشیق ایمران حیدری مابین اجرای هر موغام، پیرامون هر یک از دستگاه‌ها توضیحات فنی ارائه کردند. لازم به ذکر است که این برنامه با مشارکت انجمن ادبی صابر برگزار گردید. این انجمن نزدیک 30 سال است که در تهران فعالیت می‌کند مجری این برنامه آقای کریم قربان‌زاده بودند. اسامی نوازندگان گروه ایلقار بدین شرح است: محمد اسماعیلی (تار)، نوید رنجبر (کمانچه)، روزبه جعفرزاده (ناقارا) و پدرام رنجبر (خواننده).
در زیر متن سخنرانی استاد دکتر ح. م. صدیق را می‌خوانیم:
موغامات آذربایجان
موسیقی را در گذشته «صناعت» می‌نامیدند و به علم موسیقی، صناعة الالحان می‌گفتند. صناعت را از آن جهت گفته‌اند که آن را حرفه و صنعت نه، بلکه هنر (Art) می‌دانستند. «ابن سینا» در کتاب «شفاء»، آن را جزو ریاضیات می‌شمارد و ابونصر فارابی معروف به معلم ثانی موسیقی را به سه نوع ملذّ (نشاط انگیز)، منفعل (احساس انگیز) و مخیّل (خیال انگیز) تقسیم می‌کند.
ما امروز در کنار موسیقی بیهوده و مبتذل، دو نوع موسیقی مفید و موسیقی متعالی (حماسی یا عرفانی) داریم که در آن، گذشته از بیدارسازی احساسات متعالی انسان و تلطیف ذوق بشری، فواید و نتایج دنیوی نظیر رفع خستگی، معالجه‌ی امراض و غیره نیز نهفته است.
در باب علم و فن موسیقی، از صدر اسلام تا کنون رسالات معتنابهی به عربی، ترکی و فارسی تالیف شده است که آن را می‌توان در سه دسته‌ی:
1- رسالات فقهی
2- رسالات غنایی
3- رسالات علمی و فنی
بررسی کرد.
مطالب نظری نوع نخست از سوی علما و فقها و با استناد به دلایل قرآنی و با تکیه بر باورها و اعتقادات دینی و مذهبی نگاشته شده است. در این دسته از مطالب در برخی از رساله‌ها مطالب موسیقایی در نفی و در بعضی دیگر در اثبات آن آمده است.
از مؤلفان رسالات دسته‌ی نخست می‌توان ملا محسن فیض کاشانی و ملا محمد باقر سبزواری را نام برد که موسیقی را ذاتاً حرام نمی‌دانند و معتقدند که آواز خوش و نوا و آهنگ اگر سبب پیدایش گناه نشود، حلال است. امام محمد غزالی، شیخ انصاری، شیخ صدوق و دیگران هم در این زمینه سخن گفته‌اند.
رسالات غنایی اغلب منظوم است مانند ساقی‌نامه‌ها و نی‌نامه‌ها که بیشتر آن‌ها در کتاب «تذکره‌ی میخانه» معرفی شده‌اند. کتاب «هفت جام» اثر ملا محمد فضولی نیز یک رساله‌ی منظوم غنایی موسیقایی است که در آن هفت بحث وجود دارد. بحث نخست با نی، بقیه با دف، چنگ، عود، سه‌تار، طنبور، قانون و خود مطرب پیش کشیده می‌شود.
اما رسالات فنی موسیقی از سوی علمای موسیقی پژوه که در موسیقی عملی نیز دست داشته‌اند، تالیف شده است و در اصل به دو بخش مهم: تالیف و ایقاع تقسیم می‌شوند.
در بخش «علم تالیف» از صوت و چگونگی تولید آن و عوامل مؤثر در آن و صفات صوت یعنی زیری و بمی و بلندی و سستی صدا و اصوات موسیقایی یا آوازهای خوشایند یعنی نغمات و وجوه تمایز نغمات به لحاظ زیری و بمی و ابعاد، و انواع ابعاد و نغمات متفق و متنافر و نیز انواع اجناس از قوی و معتدل و ملایم و ترتیب جمع و تفریق ابعاد و تصنیف و تضعیف و انتقالات یعنی رفتن از زیر به بم و یا برعکس و جز آن بحث می‌شود.
در بخش «ایقاع» موضوع بحث «ضرب» یا وزن است. واحد وزن در ایقاع، «نقره» است و علم ایقاع در واقع اندازه‌گیری زمان نقره‌ها محسوب می‌شود. ایقاع در موسیقی همان عروض در شعر است. علامت رایج آن برای تشخیص وزن آهنگ، «تُن» بود که با تعداد آن، ضرب وزن و آهنگ تشخیص داده می‌شد.
از میان رسالات فنی موسیقی می‌توان به نام و عنوان برخی از آن‌ها اشاره کرد. مانند:
استخراج الاوتار فی الدائره اثر ابوریحان بیرونی، دانشنامه‌ی علایی از ابن سینا، مجمل الحکمه، فصوص روحانی، برگردان‌های فارسی از الادوار، رساله‌ی چنگ، خلاصة الافکار فی معرفة الادوار از صیرفی تبریزی، درة التاج لغرّة الدّباج از خواجه مسعود شیرازی، مغنی‌نامه، طرب نسیمی، رسالات عبدالقادر مراغه‌ای، الادوار (ترکی)، مجالس (ترکی)، دیوان شعر (ترکی))، کنز الالحان، مقاصد الالحان، جامع الالحان، کنز التّحف، زبدة الادوار، زوائد الفوائد، نقاوة الاثار، نفائس الفنون، رساله‌ی جامی، مناظره‌ی صاحبدل و چنگ، هفت جام، صیحه و صدا، قطعه‌ی منظوم، رقعه‌ی صائب، رساله‌ی بنایی، بهجت الرّوح، انیس الارواح، رساله‌ی حافظ صدر، سلطانیه، احیاء‌الملوک، تعلیم النّغمات، کرامیه، منظومه در بیان علم موسیقی، منظومه‌ی رمل، منظومه‌ی هزج، مقامات السّالکین، رساله‌ی کوکبی، مصطلحات موسیقی، رساله‌ی غزنوی، بحر محیط، بحور الالحان، غنا در موسیقی، اذکاریه، مجمع الادوار.
آذربایجان از مناطقی است که موسیقی متعالی در آنجا رشد و تکامل کم نظیری یافته است. بخشی از آن موسیقی «موغامات» است که در کنار موسیقی «عاشیقی» و به عنوان یک موسیقی رسمی و کلاسیک پدید آمده و رشد کرده است.
اصطلاحات و نام‌های موغام‌های آذربایجانی با نمونه‌های فارسی آن مشابه و گاه عین هم است. اما ویژگی مهمی این دو را کاملا از هم جدا می‌سازد و آن این است که در موسیقی موغامی آذربایجان حس قهرمانی و جسارت در شنونده ایجاد می‌شود. پویایی و دینامیسم جانداری در این موسیقی نهفته است. حتی در موغام‌های محزون و غم انگیز نیز این پویایی حس می‌شود.
از گذشته‌های دور در باب موغامات آذربایجان کتاب‌های با ارزشی نگاشته شده است که صاحبان این کتاب‌ها را می‌توان «موغامات‌پژوه» نام داد.
یکی از اینان «صفی الدین اورموی» بود که آثار خود را به عربی و به ترکی بر جای گذاشته است. مهم‌ترین اثر وی «الادوار فی حل الاوتار» نام دارد که در آن 12 موغام را معرفی کرده است. این کتاب تا کنون سه بار به فارسی و چندبار به ترکی ترجمه شده است.
در آذربایجان به قراری که گفته می‌شود، موسیقی‌دان‌ها برای هر ماه یک دستگاه با سی شعبه ساخته بودند، یعنی موسیقی 12 دستگاه اصلی و هر یک از آن‌ها 30 شعبه‌ی فرعی داشت. موغام‌ها هم دوازده گونه است و از این رو این دوازده موغام را عزیر حاج بیگلی به قصری مانند می‌سازد که 12 ستون آن را موغام‌ها و 6 برج آن را 6 آواز تشکیل می‌دهند.
12 موغام عبارتند از: 1- عشاق، 2- نوا، 3- بوسلیک، 4- راست، 5- عراق، 6- اصفهان، 7- زیرافکند، 8- بزرگ، 9- زنگوله، 10- رهاوی، 11- حسینی، 12- حجاز.
و شش آواز عبارتند از: 1- گواشت، 2- گردانیه، 3- سلمک، 4- نوروزی، 5- مایه، 6- شهناز.
یکی دیگر از بزرگ‌ترین نظریه پردازان بزرگ موغامات، «عبدالقادر مراغه‌ای» است که در قرن نهم زندگی می‌کرد و آثار مهمی به ترکی و فارسی از خود بر جای گذاشته است. کتاب ترکی وی «مجالس» نام دارد. دو کتاب فارسی «مقاصد الالحان» و «جامع الالحان» نیز از اوست و در همه‌ی آن‌ها از ابداعات خود در موسیقی موغامی سخن گفته است. او کتاب «الادوار» اورموی را هم به ترکی ترجمه و شرح کرده است.
پسر او و نوه‌اش هم صاحب آثاری در موسیقی موغامات هستند. از اولی «نقاوة الاثار» و از دومی «مقاصد الادوار» بر جای مانده است.
عبدالقادر مراغه‌ای به هر یک از 12 مقام آذربایجانی و گوشه‌های آن، اشعاری نیز سروده که بخشی از آن‌ها را در انتهای کتاب «مقاصد الالحان» آورده است.
علاوه بر آثار «صفی الدین» و «عبدالقادر»، «میر محسن نواب» در قرن گذشته در کتابی موسوم به «وضوح الارقام» از 7 موغام اساسی به نام هفت روز هفته به شرح زیر حرف می‌زند:
1- راست، 2- شور، 3- سه‌گاه، 4- شوشتر، 5- چهارگاه، 6- بیات شیراز، 7- همایون.
و نزدیک 70 شعبه بر آن‌ها می‌شمارد مانند شهناز، حجاز، قطار و غیره که در مجموع بدنه‌ی قصر موسیقی موغامی آذربایجان را تشکیل می‌دهند.
پژوهندگان امروزی، دستگاه‌های اصلی موغامات آذربایجان را در 14 گونه ارزیابی می‌کنند. آن 14 گونه چنین‌اند:
1- راست، 2- بایات قاجار، 3- ماهور هندی، 4- اوتار ماهور، 5- زابل سه‌گاه، 6- خارج سه‌گاه، 7- شور، 8- بیات شیراز، 9- چهارگاه، 10- همایون، 11- شوشتر، 12- شهناز، 13- رُهاب، 14- بیات کرد.
آقای رامیز زهراب‌اف در کتابی که با عنوان موغامات نوشته، این دستگاه‌ها را 13 گونه می‌شناسد و آن‌ها را چنین می‌شمارد:
راست، شور، سه‌گاه، چهارگاه، بایات شیراز، شوشتر، همایون، ماهور هندی، بایات قاجار، اورتا ماهور، میرزا حسین سه‌گاهی، زابل سه‌گاه، خارج سه‌گاه.
اجرای هر موغام به درآمد، گوشه و آواز نیاز دارد و هریک از دستگاه‌ها به چند شعبه تقسیم می‌شود. مثلاً موغام ماهور هندی دارای 8 شعبه و گوشه است.
امروزه موغامات آذربایجان، مجموعه‌ای گرانجای در موسیقی جهانی به شمار می‌رود و آثار پژوهشی متعددی به زبان‌های مختلف در باب آن تالیف و تصنیف شده است و در دانشگاه‌های جهان دقایق و ظرایف آن تدریس می‌شود. در کشور ما نیز بعد از انقلاب اسلامی به این مجموعه به عنوان موسیقی متعالی توجه و اعتنا می‌شود.
خبرهای تکمیلی را می‌توانید در لینک زیر مشاهده فرمایید:
