جلد سوم فرهنگ ترکی به فارسی سنگلاخ اثر میرزا مهدی خان استرآبادی منتشر شد. این مجلد که در واقع تألیف دکتر حسین محمدزاده صدیق است شامل مقدمه‌ای 258 صفحه‌ای درمعرفی میرزا مهدی خان استرآبادی و امیر علیشیر نوایی؛ همچنین محتواکاوی کتاب به همراه نمایه‌های 18 گانه است. این نمایه‌های مفید که 360 صفحه از کتاب را شامل می‌شود، باب‌های متنوعی را برای اهل تحقیق و پژوهش جهت نگارش کتب تحقیقی بر اساس کتاب سنگلاخ، باز می‌کند. در واقع می‌توان گفت نمایه مهم‌ترین دستمایه‌ی اهل پژوهش است که به مدد آن می‌توان ساعت‌های طولانی مطالعه را به نحو قابل توجهی کاهش داد. از این نقطه نظر چاپ جلد سوم سنگلاخ توسط دکتر ح. م. صدیق یکی از بزرگ‌ترین خدمات ایشان به جهان علم و پژوهش است.
فهرست مطالب جلد سوم سنگلاخ به شرح زیر است:
روند آماده سازی کتاب برای چاپ...
نشانه‌های آوانگاری...
بخش نخست. گفتارها
1. میرزا مهدی‌خان استرآبادی..
1- 1. پدر
2- 1. كودكی..
3- 1. در سفر و حضر.
4- 1. سفارت در عثمانی..
5- 1. محمد مهدی منشی..
6- 1. مرگ...
7-1. كتابخانه‌ی شخصی..
8- 1. تصویر میرزا مهدی‌خان..
9- 1. آثار میرزا مهدی‌خان..
1- 9- 1. درّهی نادره (یا نادری)
2- 9- 1. جهانگشای نادری...
3- 9- 1. منشآت...
4- 9- 1. دیوان اشعار
5- 9- 1. وقایع نادری...
6- 9- 1. ظواهر الطبیعه.
7- 9- 1. درّة الاصغر.
2. امیر علیشیر نوایی
1- 2. زندگی..
2 – 2. زندگی سیاسی..
3 – 2. نابغه‌ی جهان ترک...
4- 2. بناهای خیر و خدمات نوایی در خراسان..
5- 2. ذکر لطایف نوایی..
6- 2. نوایی و جامی..
7- 2. مکام الاخلاق..
8- 2. آثار امیر علیشیر نوایی..
1- 8- 2. خزائن المعانی..
2- 8- 2. دیوان فارسی..
3- 8- 2. خمسه‌ی نوایی..
4- 8- 2. لسان الطیر.
5- 8- 2. محاكمة اللّغتین..
6- 8- 2. میزان الاوزان..
7- 8- 2. مجالس النّفائس....
8- 8- 2. نسائم المحبّة مِن الشَمائِم الفُتوّة
9- 8- 2. سراج المسلمین..
10- 8- 2. محبوب القلوب...
11- 8- 2. رساله‌ی معما
12- 8- 2. مناجات...
13- 8- 2. چهل حدیث...
14- 8- 2. نظم الجواهر.
15- 8- 2. تاریخ انبیاء و حكماء
16- 8- 2. تاریخ ملوك عجم.
17- 8- 2. زبدة التواریخ..
18- 8- 2. حالات سید حسن اردشیر بیگ....
19- 8- 2. خمسة المتحیرین..
20- 8- 2. حالات پهلوان محمد.
21- 8- 2. وقفیه.
22- 8- 2. منشآت...
3. تركی جغتایی (اوزبکی)
1- 3. ویژگیهای املایی حروف و صداها
1- 1- 3. واك‌ها
2- 1- 3. آواك‌ها
3- 1- 3. پی افزوده‌ها
4- 1- 3. مركب نویسی..
2- 3. ویژگیهای آوایی تركی جغتایی (اوزبکی)
1- 2- 3. افزایش واك...
2- 2- 3. اسقاط آواك...
3- 2- 3. جابجایی آواك...
4- 2- 3. اسقاط واك هجای میانی..
5- 2- 3. عدم هماهنگی آوایی..
6- 2- 3. ابدال واك...
7- 2- 3. ابدال آواك...
3 – 3. سازه‌های اسم یا نام واژه‌ها در ترکی جغتایی (اوزبکی)
1 – 3 – 3. پی‌افزوده‌هایی که به اسم و صفت می‌پیوندد و اسم می‌سازد
2 – 3 – 3. پی‌افزوده‌هایی که بر فعل می‌چسبد و اسم و صفت می‌سازد
4 – 3. سازه‌های فعل یا کنشْ واژه.
1 – 4 – 3. زمان گذشته.
2 – 4 – 3. زمان آینده
3 – 4 – 3. وجه شرطی..
4 – 4 – 3. زمان حال گسترده
5 – 4 – 3. زمان گذشته‌ی نقلی..
6 – 4 – 3. تصریف صیغه‌های آینده با پی‌افزوده‌ی ğan-.
7 – 4 – 3. تصریف صیغه‌های گذشته با پی‌افزوده‌ی ğu-.
8 – 4 – 3. تصریف صیغه‌های زمان حال با پی‌افزوده‌ی a/ə.
9 – 4 – 3. افعال كمكی..
5- 3. شیوه‌ی شرح مشتقات افعال در سنگلاخ..
6 – 3. جمله در ترکی جغتایی (اوزبکی)
منابع فصل 3:
4. سنگلاخ و موضوع آن..
1- 4. ساختار كتاب...
2- 4. تاریخ تألیف...
3- 4. سابقه‌ی پژوهش‌ها
1- 3- 4. دنیسون راس....
2- 3- 4. ژانوس اكمن..
3- 3- 4. بسیم آتالای...
4- 3- 4. گرارد كلاوزُن..
5- 3- 4. كارل منگس....
4- 4. نسخههای خطی سنگلاخ..
5- 4. توصیف نسخههای مقابله شده.
1- 5- 4. نسخه‌ی مجلس / م./
2- 5- 4. نسخه‌ی دانشگاه تهران / د./
3- 5- 4. نسخه‌ی چاپ تکثیری بسیم آتالای /ب./
4- 5- 4. نسخه‌ی كلاوزون / آ./
6- 4. افتادگی‌ها و غلط‌نگاری‌ها
7- 4. ویژگیهای سنگلاخ..
5. خلاصه‌نگاری از سنگلاخ..
1- 5. خلاصه‌نگاری چیست...
2- 5. خلاصه‌ی عباسی..
3- 5. التمغای ناصری...
4- 5. لغت جغتای...
5- 5. فرهنگ ترکی به فارسی سنگلاخ..
6. فرهنگ‌هایی که به تقلید از سنگلاخ تالیف شده است...
1- 6. فرهنگ فتحعلی خان قاجار یا مقالید ترکیه.
2- 6. لغت جغتایی فارسی..
3- 6. اس لسان ترکی..
4- 6. لغت جغتای و ترکی عثمانی..
5- 6. فرهنگ كورتیل..
7. کتاب‌هایی که در سنگلاخ نقد شده است...
1- 7. جامع آبوشقا
2- 7. بدایع اللّغة.
3- 7. برهان قاطع.
4- 7. فرهنگ جهانگیری...
5- 7. فرهنگ سروری...
6- 7. فرهنگ نصیری...
7- 7. قاموس....
8- 7. لغت‌نامه‌ی نوایی یا لغت جغتایی به فارسی ندرعلی..
9- 7. مؤید الفضلا..
10- 7. فراغی..
11- 7. مؤلفین رومی..
8. استنادات مؤلف سنگلاخ به منابع تاریخی..
1- 8. اوغوزنامه.
2- 8. تاریخ روضة الصفا
3- 8. تاریخ مرآت الادوار
4- 8. تاریخ وصّاف...
5- 8. تحفة المؤمنین..
6- 8. جامع التواریخ رشیدی...
7 - 8. حبیب السیر.
8 - 8. زینة المجالس....
9 - 8. ظفرنامه.
10 - 8. عجایب البلدان..
11 - 8. نصاب ترکی..
بخش دوم. نمایه‌ها
- اشخاص....
- مکان‌ها
- کتاب‌‌‌ها
- طوایف...
- حیوانات...
- گیاهان..
- آلات و اصطلاحات موسیقی..
- لغات و ترکیبات عربی..
- واژه‌های فارسی..
- الفاظ ترکی رومی..
- لغات مغولی..
- لغات زبان‌ها و گویش‌های متفرقه.
- اشعار.
- عبارات و جملات منثور.
15.کلمات و عبارات عربی داخل متن..
- کنایات...
- 17. مجازها
- شاعران و اشعار آنان..
آذری...
سلطان حسین میرزا بایقارا
شاعر رومی
شاهدی رومی
شمّه‌ی رومی
لطفی هروی...
ملا محمد فضولی..
ملا ساقی..
منجم رومی..
نابی رومی..
ناصر.
وصّاف...
لاادری...
بخش سوم. مصاحبه‌ها و نقد و نظر
- شاهکار فرهنگنامه‌ی شعری در سده‌های میانه
- گزارشی از خبرنگار ایبنا
- با سنگلاخ، از چاغاتای تا خوی
- چاپِ نخستین متن انتقادی لغتنامۀ "سنگلاخ"
منابع و مآخذ
وثیقه‌ها
دکتر ح. م. صدیق در فرازی از مقدمه‌ی خود در جلد سوم آورده‌اند:
« بسیار خوشحال هستم که توانستم مقابله و تصحیح کتاب سنگلاخ اثر میرزا مهدی‌خان استرآبادی را به فرجام رسانم و انتشار دهم. این کار را یکی از کارهای موفق علمی خود می‌دانم که نزدیک ده سال (از سال 1380 تا 1390 ش.) شبانروز من را نعمت تحرک و جوشش و پژوهش داد.
من با این کتاب، اول بار از نزدیک در سال 1354 آشنا شدم، نسخه‌ی خطی / م./ را چند روز در نزد مرحوم عبدالحسین حائری کتابدار آن کتابخانه تحت مطالعه درآوردم و از سال 1362 به اندیشه‌ی تصحیح و آماده‌سازی آن برای نشر افتادم. به توصیه‌ی سید جعفر شهیدی قرار شد انتشارات علمی و فرهنگی آن را تحت حمایت خود درآورد و انتشار دهد. اما خیلی زود مسئولان آن مرکز تو زدند و گفتند که چاپ کتاب ترکی در اولویت کاری ما نیست! چند جای دیگر هم مراجعه کردم، جواب‌های مشابهی شنیدم. دکتر شهیدی می‌گفت:«خود آقایان ترک‌ها نمی‌توانند از نشر کلاوزن استفاده کنند، چه رسد به ما که فارسیم!» و مکرر به من توصیه می‌کرد که کار را شروع و دنبال کنم. آن مرحوم که درّهی نادره اثر دیگر میرزا مهدی خان را تصحیح کرده است، چند بار پی‌گیر این کار شد، اما من نتوانستم ناشر دولتی و نیمه دولتی برای نشر کتاب پیدا کنم. در سال 1380 پس از بازنشستگی ناخواسته، زانو بر زمین نهادم و عدو سبب خیر شد.
در ابتدا کار تصحیح را با نسخه‌ی کتابخانه‌ی مجلس آغاز کردم. این نسخه خوانا بود اما متوجه شدم مستنسخ هر کجا نتوانسته کلمه را بخواند، یا بفهمد آن را نقاشی کرده است. این بود که نسخههای / آ./ و / د. / را در تصحیح اولیه پیش رو داشتم. حاصل کار مقابله حدود سه هزار صفحه دست‌نوشته شد که برای حروف‌نگاری آماده شد. جهت سهولت کار غلط‌گیری لازم بود علاوه بر حروف‌نگاری، تفاوت فونت اعمال شود تا سرواژه‌ها، معنای واژه، تلفظ، کلمات و جملات عربی، اشعار و نام کتاب‌هایی که میرزا مهدی‌خان اشعار یا سرواژه‌ی مورد نظر را از آن‌ها اخذ کرده است هر کدام متفاوت به چشم آید که این کار توسط سید احسان شکرخدایی صورت پذیرفت. لاتین‌نگاری اولیه‌ی سرواژه‌ها و اشعار موجود در متن را نیز آقای حسن بیک هادی و بعداً خانم معصومه بازکیایی انجام دادند که هر کدام چند ماه به طول انجامید. پس از حروف‌نگاری متن، دیگربار از نسخ / د./ و / آ./ جهت مقابله و تصحیح بهره بردم. این تصحیح بر اساس نسخه‌ی اساس صورت نپذیرفت زیرا که هر کدام از نسخه‌ها دارای ایرادات نگارشی بودند و می‌بایست کار بر اساس به‌گزینی صورت گیرد. جهت تصحیح مبانی اللغه که قسمت اول کتاب است، نسخه‌ی / ب./ را نیز در دست داشتم. اما نسخههای / د./ و / آ./ از صحت بیشتری در نگارش لغات و کلمات برخوردار بودند. به سبب ناخوانا بودن کلمات مخصوصاً در متن اشعار نوایی و مهجور بودن ترکی جغتایی (اوزبکی) و حتی استفاده از اشعار مغولی در این لغت‌نامه کار خوانش، گاه و بی‌گاه به بن‌بست می‌رسید و در هیچ یک از نسخ، شکل صحیحی از کلمه به دست نمی‌آمد.
من برای خوانش نسخه‌ها و مقابله‌ی نسخ و پاکنویس متن تصحیح شده و یافتن اصل ابیات در متون آثار نوایی به دستیاری افرادی نیاز داشتم که به شکل مداوم با من همکاری کنند. این کاری است که در دانشگاه‌های دنیا مرسوم است، اما من به هر دلیل محروم از امکانات رسمی دانشگاهی بودم ولی از پای ننشستم و جوان‌های علاقه‌مند را بسیج کردم و از همکاری چند نفر از دانشجویانم به مدت چند ماه کمک گرفتم و تفاوت نسخ را استخراج کردیم. به دلیل گستردگی دامنه‌ی لغات که به علوم مختلف اعم از طب، نجوم، جغرافیا، سیاست، جانورشناسی، گیاه‌شناسی و ادبیات ارتباط پیدا می‌کرد، بسیاری از کلمات فارسی و عربی و حتی ترکی، شکل و معنای غریب داشت که می‌بایست از طریق اینترنت و یا مراجعه به کتابخانه‌ها در رفع آن می‌کوشیدیم و این نیز باز نیاز به کمک و همراهی تنی چند از جوانان علاقه‌مند داشت که فهرستی از کلمات را به همراه داشته باشند و در کشف لفظ و معنا جهت تطبیق با واژه‌ی مذکور در نسخه‌ی خطی من را یاری رسانند.
با همه‌ی این تفاصیل تصمیم گرفتم به کشور اوزبکستان سفر کنم تا بتوانم به منابع ترکی جغتایی (اوزبکی) و آثار نوایی دست پیدا کنم و با پژوهشگران فن در آن کشورها به تبادل آراء بپردازم اما هر چه تلاش کردم برای سفر به آن کشور و ارتباط با لغت‌شناسان راه به جایی نبردم و از همکاری نهادهای ذیربط نیز بی‌بهره ماندم.
چاپ‌های انتقادی آثار نوایی را در یکی از سفرهای علمی خود به آنکارا در سال 1386 تهیه کردم. اما عدم وجود واژه‌یاب و کشف اللغات در آن‌ها صعوبت کار را دو چندان کرد.
شاید بتوانم بگویم بیش از 8 بار تمامی چندهزار صفحه‌ی تایپی را جهت مقابله، غلط‌گیری و بازخوانی، پرینت کردم. کثرت اغلاط در هر صفحه باعث می‌شد، چشم حروف‌نگار بعضی را از قلم بیاندازد. حتی تغییراتی که در شکل فونت‌ها و اندازه‌ی آن‌ها می‌دادم، باعث می‌شد حروف‌نگار ناچار شود تمامی صفحات را از نو تنظیم کند. از طرفی فراوانی حروف در کلمات ترکی، مثلاً در الفاظ «تیپرانمانكیز»، «تونگتارالینك»، «تونگولمیشانك» منجر به این می‌شد که سطرها نظم یکسانی را به چشم نشان ندهند و تنظیم هر یک از این امور زمان خود را می‌طلبید.
وقتی که کتاب برای چاپ آماده شد و از کار مداوم ده ساله رضایت نسبی حاصل کردم، یک بار دیگر تمامی کتاب را در کنار حروف‌نگار و در مانیتور خواندم و ایرادات نهایی آن را بر طرف کردیم، این کار، خود شش ماه به طول انجامید.
به هر انجام، متن تصحیح شده‌ی کامل فرهنگنامه‌ی تفصیلی میرزا مهدی‌خان شامل 3 بخش مبانی اللغه در دستور زبان ترکی جغتایی (اوزبکی)، سنگلاخ در شرح لغات ترکی آثار نوایی و تذییل در معنای لغات و اصطلاحات فارسی آثار نوایی را توانستم در دو مجلد در سال 1394 انتشار دهم و پیش از آن نیز در بهمن ماه سال 1393 کار علمی خود را در دانشگاه فردوسی مشهد و در همایش بین المللی اندیشه‌ها، آثار و خدمات امیر علیشیر نوایی معرفی کردم.
در تهیه‌ی جلد سوم سنگلاخ نیز مراحل اولیه‌ی استخراج نمایه‌ی اعلام را خانم معصومه بازکیایی و سپس آقای سید احسان شکرخدایی انجام دادند و تکمیل کردند.
تحقیق در شرح احوال و آثار میرزا مهدی خان و امیر علیشیر نوایی و بررسی متن سنگلاخ را یک تنه و با مراجعه به کتابخانه‌های مختلف و طی سال‌های متمادی به فرجام رسانیدم و اینک همه‌ی آنچه را که توانستم تهیه کنم، با عنوان تعلیقات انتشار می‌دهم. از خواننده‌ی فهیم انتظار دارم که با توجه به اهمیت موضوع اگر به موردی برخورد که تذکر آن سبب تکمیل‌تر شدن کار خواهد بود به نحو مقتضی به اطلاع اینجانب برساند.
اما آنچه که در تعلیقات می‌آورم نخست شرح احوال و آثار میرزا مهدی خان استرآبادی مؤلف کتاب و امیر نظام الدین علیشیر نوایی است که دو فصل از تعلیقات را در بر گرفته است. در فصل سوم پیرامون ترکی جغتایی (اوزبکی) و آواشناسی و برخی قواعد دستوری آن بحثی پیش کشیده‌ام که با توجه به تازگی آن در ایران امیدوارم آغازی برای پژوهش‌های آینده گردد. در فصل چهارم منابعی را که از نوایی نام برده و کسانی را که بر آثار او شرح نوشته‌اند و در فصل پنجم پژوهشگرانی را که در آثار نوایی تحقیق کرده‌اند، نام برده‌ام و ارزش کارهای آنان را نشان داده‌ام و نیز نسخههای خطی مورد استفاده در مقابله را معرفی کردم. در فصل ششم از کتاب‌هایی که پیش از سنگلاخ در موضوع شرح لغات آثار نوایی نوشته شده، نام برده‌ام و از اعتنای میرزا مهدی خان به آن‌ها سخن گفته‌ام. در فصل هفتم کتاب‌هایی را که به قصد تلخیص از سنگلاخ تدوین شده است، بر شمرده‌ام. در فصل هشتم واژه‌نامه‌هایی را که به تقلید از سنگلاخ نگاشته شده، معرفی کرده‌ام و در فصل نهم، منابع مورد استفاده‌ی میرزا مهدی خان را که زیر تیغ نقد او قرار داشته‌اند، با ذکر موارد نقد شده، بر شمرده‌ام.
بی‌گمان سخن و تحقیق پیرامون میرزا مهدی خان و اثر عظیم او – سنگلاخ- با چند فصل تعلیقات به پایان نمی‌رسد. این کتاب، گنجینه‌ای است که می‌توان از درون آن رسالات و کتاب‌های مختلفی در موضوعات متفاوت بیرون آورد و به پژوهش‌های گسترده‌تر دست زد.
به هر انجام، در انتشار و ارائه‌ی متن منقّح و صحیح از سنگلاخ، آنچه را در توان داشتم در طبق اخلاص نهادم تا خواننده‌ی جستجوگر بتواند براحتی از آن بهره جوید. اما بی‌گمان حاصل کار خالی از نقص و کاستی‌ها نیست. در این گونه موارد معمولاً گفته می‌شود که ارباب قلم بر نقایص کار، قلم عفو بکشند. اما من این گونه نمی‌گویم و بلکه درخواست می‌کنم که کاستی‌ها و کارهایی را که می‌بایست انجام دهم و انجام نداده‌ام و یا ناقص به فرجام رسانده‌ام به زبان آورند تا اگر نصیبم شد، من ادامه دهم وگرنه دیگران این راه صعب را هموارتر سازند و هشیارتر گام بردارند.»
