مصاحبه: ملیحه عزیزپور
سون ایللرده،آذربایجان گنج‌لرینین،اؤز دیلینه ماراق گؤسترمه سی ایله برابر، یئنی یازیچیلار،بؤیوک اوستادلار و تدقیقاتچی لار، بو ماراغا اساسلاناراق، داها گئنیش سویه ده، اؤز ادبیاتیمیزین ساحه سینده، علمی شکیلده چالیشماغا باشلاییبلار. بو بؤیوک عالیملردن بیرسی پروفسور حسین محمد زاده صدیق «دوزگون»- دور کی یوزلرجه کیتابینین یانیندا، کلاسیک ادبیاتیمز ساحه سینده ده علمی شکیلده اثرلر نشر ائتدیریب دیر. اونون، کلاسیک ادبیات ساحه سینده تصحیح و نشر ائتدییی کیتابلار بوندان عیبارت دیر: دیوان اشعار ترکی فضولی – 82/ دیوان اشعار ترکی نباتی- 86/ دیوان اشعار ترکی سید عظیم شیروانی- 86/ دیوان اشعار ترکی نسیمی – 86/دیوان اشعار ترکی واقیف– 88/دیوان اشعار ترکی هیدجی – 88 و ...
آشاغیداکی یازیلار،استاد صدیق له اولان دانیشیغیمیزدیر.
*کلاسیک ادبیات ساحه سینده تصحیح ائدیب، نشر ائدیینیز اثرلر،گنج‌لرده چوخلو ماراق دوغورور. سیز اؤزونوز بو ماراغی حیس ائدیرسینیز؟
- البته کی ! هر خالقین،هر میللتین، چاغداش مدنیتی آثارینین تملی کئچمیش ده دیر و او آثار، خالقین معنوی وارلیغی دیر. بیزیم، کئچمیشده یوز ایللر بویونجا گئنیش میقیاس دا ادبی- بدیعی اثرلر یارانمیش دیرکی بونلار جهانشمول اولموش و دونیا شؤهرتلی اثرلردیر. سیز فیکر ائدین مثلاً فیضولی نین تورکجه اثرلری، "قازان" دا چاپ اولوب، میصیر ده اوخونوردو. "بولاق" دا چاپ اولوب، " قاهیره" ده اوخونوردو و یا مثلاً "باتی تراپیا" دا چاپ اولونوب، "هیندوستان" دا اوخونوردو. داش باسماسی اصولی ایله فیضولی نین 50 دن یوخاری دیوانی وار.
* بوساحه ده ایش شیوه نیز نئجه دیر؟
- شاه دؤنمینده، تأسوفله بیزیم میللتیمیزین، تورک دیلینین یاساق اولدوغونا گؤره،کئچمیشلره اولان باغلیلیقلاری قیریلدی. شوکورلر اولسون کی اینقیلاب دان سونرا،میللتیمیز اؤز دیلینه ماراق گؤسترمک ایمکانی تاپدی. بو ماراق اساسیندا، من 5- 4 ایلده چالیشیدم کلاسیک ادبی اثرلریمیزی، یئنی دن آکادمیک و علمی شکیلده ایشله مه یه باشلایام و بیلدییینیز کیمی بوساحه ده بیرینجی ایشیم، فیضولی نین تورکجه دیوانی دیر کی بو دیوانین باکی و تورکیه چاپلارینین هامیسینی گؤروب،اوخودوم و نئچه ایل دیر اوخویورام. البته کئچمیشده اولان عالیم‌لر، تدقیقاتچی لار و آراشدیریجی لار بو ساحه ده چوخلو زحمت‌لر چکیب. آنجاق بیلدیییمیز کیمی هر ایشده بعضی نقصان لار اولابیلر و منده چالیشیرام اونلارین ایشلرینده کی نقصانلاری آرادان قالدیرام ، یعنی چالیشیرام، یئنی متن شناسلیق اصوللارینا اویغون اولارق بو اثرلری ایشله یم. مثلاً من فیضولی نین 44 قصیده سینی تاپیب، علمی شکیلده تصحیح ائتمیشم. بو چاپدان اؤنجه، فیضولی نین هئچ بیر دیوانینین چاپیندا، بو قدر قصیده اولمامیشدی. حتی چوخلو چاپلاردا، قصیده لرینی تاپا بیلمه میشدیلر و یا، قارشیق و غلط شکیلده، دیوانین اویان بویانینا سالمیشدیلار. من اساس اولاراق، بونلاری شعر ژانری اساسیندا بؤلمه یه چالیشمیشام. مثلاً قصیده‌لری بیر بؤلومده توپلامیشام و مختلف نسخه‌لرله قارشیلاشدیراندان سونرا اونون ان دوغرو سئچگین اؤرنه یینی، یعنی فیضولی نین اوز دیلینه یاخینینی سئچیب یازمیشام، سونرا گؤردویوم ایشلری، اؤن سؤزده ایضاح ائتمیشم و ایندی یه قدر فیضولی حاققیندا بوتون دئییلن سؤزلر، تدقیقاتلار و آراشدیرمالارین خلاصه سینی گتیرمیشم، سونرا شاعیرین ترجمه حالینی و یاشام طرزینی تدوین ائدیب،اثرلرینی بیر به بیر تانیتدیرمیشام ، هابئله اثرلر ینین شیوه‌سی، فرماسی، سبکی، محتواسی و... شاهید مثاللارلا آچیب گؤسترمیشم و دیوانین متنی نی اوز علمی سلیقه مه اویغون اولاراق تقدیم ائتدیکدن سونرا،اوخوجویا یاردیم ائتمک اوچون، کیتابین سونونا مختلف فهرستلر مثلاً اینسان آدلاری، یئر آدلاری، حیوان و بیتگی و... آدلاری، نجوم، موسیقی و فلسفی اصطلاحلارینی آرتیریب، صحیفه سایی ایله، گؤسترگه و جدول ده تنظیم ائتمیشم سونرا آیه‌لر، عربجه سؤزجوکلر، تورکجه سؤزجوکلرین معناسینی وئریب، ان سون دا کشف الابیات آرتیریب نشر ائتمیشم.
* سیزی بو ایشه یؤنلدن ضرورت،هانسی عامیل دیر؟
- دوغروسو، منیم ایشیم بودور. یعنی گنجلیید ن بری،ایسترفارسجا اولسون، ایستر تورکجه و ایستر عربجه، من ادبیات اوخویورام. بلکه 40 ایله یاخین دیرکی منیم کلاسیک ادبیات ساحه سینده اولان تدقیقات آراشدیرمالار و یازیلاریم نشر اولونور. " تورکجه " آنا دیلیم و دوغما دیلیم اولدوغو اوچون، راحاتجا ایشله یه بیلیرم و علاقه گؤستریرم. بیرده من گؤردوم بیزیم بؤیوک ادبیات آبیده‌لریمیز مثلاً فیضولی، نسیمی، نباتی و... کیمی شاعیرلریمیزین اثرلری،اوقدر علمی شکیلده نشر اولمور. ایستر داخیل ده و ایستر خاریج ده. مثلاً نسیمی نین اثرلرینی رحمتلیک "عزیزمیراحمد اوف" و بؤیوک عالیم‌لریمیز 1960- جی ایللرده بؤیوک امکان صرف ائده رک، چوخ زحمت ایله توپلاییب ، نشر ائتمیشلر. آما ایندیکی چاغا اویغون اولاراق، اونلارین ایشینده چوخلو نقصانلار گؤرونور کی من چالیشمیشام او نقصانلاری آرادان قالدیرام. هر حالدا منیم ده ایشیمی گله کجده یئنی لشدیره جک‌لر و گؤزومدن و الیمدن چیخان نقصانلاری آرادان قالدیراجاقلار. چالیشیرام بیزیم تورکجه کلاسیک اثرلریمیز لیجیم لی شکیلده و تمیزجه سینه نشر اولونسون،بیرده کی بیزیم گنجلریمیز هر حالدا، کلاسیک ادبیاتیمیزلا تانیش اولمالی دیرلار و نسیمی، فیضولی، نباتی نی و ... غلط یوخ، دوغرو دوزگون اوخومالی دیرلار. بونا گؤره چالیشمیشام، الیمده ن گلدییی قدر بو ساحه ده خدمت ائدم.
* بعضی گنجلر واردیرکی، چوخلو انرژی ایله چالیشماق ایسته ییرلر،آنجاق بیلمیرلر هارادان و نئجه باشلاسینلار. بو قونودا سیزین اؤنری‌لرینیز نه‌لردیر؟
- بیلیرسیز کی شاه دؤنه مینده، تورک دیلی یاساق ایدی و بونونلا بئله من اؤزوم تک باشیما باشلادیم و اوخویوب یازدیم. آنجاق ایندی کی زاماندا دوروم فرقله نیب . ایمکانلار چوخالیب. اودورکی گنجلر بو ایمکانلاردان استفاده ائدیب،اؤز یئته نک و قابلیت‌لرینی تربیه لندیرمه لی دیرلر. بوکی بویورورسوز هارادان باشلاسینلار، ماراق و سلیقه یه باغلی دیر. بعضیلرمدرن ادبیات، یئنی شعیر، پیئس، نوول، اؤیکو یا آشیق ادبیاتی یا کلاسیک ادبیاتا ماراقلانیرکی هر حالدا،هر ساحه ده اولور اولسون، تمیز و دیبلی – باشلی اوخومالی دیرلار. یعنی بو ایش،اساس اولاراق اوخوماقدان باشلاییر و گنجلر هئچ زامان راضی قالمامالی دیرلار. یعنی "بس دیر، کافی دیر" دئمه مه لی دیرلر و هر زامان یئنی لییه ساری گتمه لی دیرلر و بونو حیس ائتمه لی دیرلر کی اؤیرنمک اوچون چوخلو شئی‌لر وار و بونلاری اؤیرنمک لازیم دیر کی بئله اولاندا ایره لی گئدیب، اینکیشاف ائدرلر. البته بونو دا دئمک ایستردیم کی گنجلر فرقلی ساحه‌لرده چالیشا بیلرلر آنجاق بیر بؤلومو سئچیب او ساحه ده هیزلی و سرعتلی ایره لی له سه‌لر یاخشی اولار. یعنی تخصصی ایشله مک داها یاخشی دیر.
* ان واجیب قونولاردان کی اونون اوزرینده چالیشماق لازیم دیر،آنجاق هله ایشلنمه ییب،هانسی لاردیر؟
- اگر سیزین منظورنوز کلاسیک ادبیات ساحه سینده دیر، کلاسیک ادبیاتدا چوخلو شاعیرلر و ادیب‌لر واردیرکی تانینماز قالیبلار مثلاً من ناشیره دئینده کی "ظفر" ین دیوانینی نشر ائتمه یه حاضرلاییرام، قبول ائتمه ییب دیئیرکی "ظفر" تانینمیش و معروف دیئیل، کیمسه اونو تانیمیر و اونون دیوانینی آلماز. یا دئیینده کی من "تاثیر تبریزی" نین دیوانینی حاضیرلامیشام همان سؤزو سؤیله ییر و دئییرکی سن فیضولی نی، نسیمی نی و ... ایشله. تأسوف بورادا دیرکی بعضی ناشیرلر فقط نانینمیش شاعیرلرین اثرلرینی چاپ ائدیرلر آما بیزیم بورجوموز بودورکی ایتگین اثرلری تاپیب اوزرینده ایشله ییب، نشر ائتدیرک. مثلاً "ظفر اردبیلی" صائب تبریزی زامانیندا اولان بؤیوک شاعیردیرکی 000/20 بیت دن چوخ شعری وار و ایندی اونو چاپا حاضیرلاییرام. گئنل لیکده دئمک ایسته ییرم کی گیزلین و ایتگین قالان اثرلری، ال یازمالار و خطی نسخه‌لری تاپیب اونلاردان فایدالانماقلا، یئنی ایشلر گؤروب نشر ائتدیرمه لی ییک. حتی مدرن ادبیاتیمزدا، دونیانین ان اینکیشاف ائتمیش و یئتگین ادبیاتی دیر. بیزیم 100 ایل بوندان اؤنجه یه قدر بؤیوک رمان یازان و یئنی یازانلاریمیز وار. حبیب ساهیر، تقی رفعت، بالاش آذراوغلو، هاشیم طرلان، مدینه گولگون و... بیزیم چاغداش ادبیاتیمیزین گؤزل اؤرنک‌لری دیرلرکی یارادیجیلیقلاری بللی دیر. حتی فارس دیلینده ده یئنی شعرین بناسینی، آذربایجانلی لار قویموشلار. بیلیرسیز کی نیما یوشیج، یئنی شعر شیوه سینی، حبیب ساهیردن آلیب و فارس دیلینده رواج وئرمیشدیر. یعنی ایلک اؤنجه یئنی شعری ایرانا تقی رفعت گتیرمیش دیر، سونرا اونون شاگیردی حبیب ساهیر،ایستر فارسجا،ایستر تورکجه ده اونو یایقینلاشدیرمیشدیر. نیما فارسجا بؤلومونو، ساهیر دن آلیب یازمیشدیر. حال بوکی بعضی ندن‌لره گؤره نیما نین آدینا چیخمیشدیر. گنل لیکده، یقین ائدین کی هم کلاسیک و هم یئنی ادبیات ساحه سینده، آذربایجانلی لار هر زامان ایلک سؤزو دانیشمیشلار و ایندی ده دوام ائدیر و فارس دیلینده و حتی عرب دیلینده مهم اثرلر یارادیبلار. مثلاً حاج زین العابدین مراغه ای نین "بستان السیاحه" سی بویوک اثردیرکی گئنیش تدقیقات لازیم دیر. شوکورکی ایندی اؤز دیلیمزده ده،گنجلر آراسیندا ماراق یارانیب و بو بیر سئویندیریجی حال دیر،آما کاش ایینه کیمی"هامینی بزه ییب،اؤزوموز لوت قالمایاق".
* کلاسیک ادبیات ساحه سینده کی کیتابلارینیزین اؤزل لیکلری نه‌لر دیر؟
- بو اثرلرین اؤزل لییی ، بیر اؤن سوز دور، بیرده کیتابین سونوندا کی جدول دیرکی بو جدول‌لرده چالیشیرام چوخ اینجه مسئله‌لر اوزره ایشله یم کی اوخوجویا یاردمیجی اولسون . مثلاً اوخوجو، فیضولی دن بیر مصرع بیلسه، کشف الابیاتا مراجعه ائتمک له اونو تاپا بیلر و یا بیرلغت یا آدی بیلمک له اونون صحیفه سینی راحاتجا تاپابیلرکی فیضولی نین هانسی غزلینده گئدیب دیر.
* الینیزده کی ایشلره راجع دانیشین لوطفاً.
- الیمده چوخلو ایش وار. سحر ساعات5 دن گئجه 11 دک ایشله ییرم و هر نئچه ساعاتدان بیر، یئنی ایش ایشله ییرم . ایندی مهم ایشلریمدن بیریسی بودروکی "سنگلاخ" کیتابی، کی" میرزا مهدی خان استرآبادی"، نادر شاه زامانیندا یازمیشدی و" امیر علی شیر نوائی" نین اثرلرینه بیر شرح دیر، یعنی فرهنگ ترکی دیر، تورکجه سؤزلوک دور و 6 ایله یاخین دیرکی گئجه گوندوز ایشله ییرم، آما ایش چوخ آغیر اولدوغونا گؤره (1600 صحیفه دیر)چوخ زامان آپاریر. یعنی هم محتوا باخیمیندان و هم دیل باخیمیندان کی "جاغاتای"تورکجه سی دیر، چالیشیرام اونو بیتیرم. اونون یانیندا،"عباس میرزا" زامانیندا، تبریزده بیر "خلاصه عباسی" یازیلیب دیرکی اودا "جاغاتای" تورکجه سینده دیر،اونو حاضیرلایرام. بیرده "بدایع اللغت " کی "طالع هروی" آدلی بیر شخصیت، "سلطان حسن بایقرا" زامانیندا یازمیشدی، بونو ایشله ییرم. بیرده منیم اؤز فرهنگ لغتیم دیرکی کی بیلدییز کیمی 1346 – ایلدن رحمت لیک صمد بهرنگی ایله سؤزلوک یازماغا باشلامیشام آنجاق بعضا آراسی کسیلیب و بو ایل پائیزا قدر بیرینجی جیلدینی چاپا وئره جه یه م. اونون یانی سیرا، مختلف ایشلریم وارکی یازیب نشر ائتمه یه چالیشیرام.
* گنجلر اوچون سون سؤزونوز نه دیر؟
- بوتون گنج‌لره چالیشدیقلاری ساحه ده باشاریلار آرزوائدیریم. گنجلر، ایمکانلارین قدرینی بیلیب، واختی هدر ائتمه سینلر. بعضاً دئییرم کئشکه گوندوز‌لر قوشا اولایدی و یاخشیجا ایشله مه یه زامان چاتایدی. ایندی،گنجلر قایناقلاردان فایدالانیب دورما دان چالیشسینلار.
* واختینیزی بیزیم اوچون آییردیغینیز اوچون میننت داریق.