مهندس امیر چهره گشا
سرزمین آذربایجان به دلیل موقعیت ویژه‌ی جغرافیایی‌اش، محل تلاقی فرهنگ‌ها و تمدن‌های گوناگون بوده و تاریخ این سرزمین فراز و نشیب‌های زیادی دارد. برگ برگ تاریخ این دیار پر از رشادت‌ها، سلحشوری‌ها و جانبازی‌های مردمی است كه در راه اعتقادات خود از هست و نیستشان گذشته‌اند و چه بسا در برهه‌هایی از گذر زمان ستم‌ها و ظلم‌هایی كه بر این قوم نشده است.
نقش ممتاز آذربایجان در شكل‌گیری تاریخ معاصر ایران بر هیچ كس پوشیده نیست و تنها ذكر برخی جریانات از جمله وقوع انقلاب مشروطیت، مبارزه‌ی مردمی علیه حكومت مستبد مركزی بین سال‌های 25 – 1324 و حوادث 29 بهمن 1356 تبریز، گواه این مدعاست. تاریخ پرفراز و نشیب ایران اسلامی مملو از افتخارات آذربایجانی است.
افتخاراتی كه حاصل جانفشانی‌های مردان بزرگی بوده كه در عرصه های مختلف علمی، سیاسی، فرهنگی و ... فعالیت می‌كردند. ذكر رشادت‌ها و فداكاری‌های این مردان تاریخ‌ساز از وظایف قلم به دستان و تاریخ نگاران است كه متأسفانه ما ایرانیان به رسم دیرینه، زمانی به فكر مفاخر خود می‌افتیم كه دیگر در قید حیات نیستند.
خوشبختانه در سال‌های اخیر جامعه‌ی فرهنگی بر این باور رسیده است كه با تجلیل از فرهیختگان و عالمان ضمن ارج‌گذاری به تلاش‌ها و مجاهدت‌های آنان، گام مهمی را در شناساندن این قشر مهم و تأثیرگذار به نسل جوان بردارد.
به نظر می‌رسد علیرغم تمام فرصت سوزی‌هایی كه در این راه صورت پذیرفته، شناساندن چهره‌های ماندگار یك ملت بهترین و مهم‌ترین راه شناساندن فرهنگ، هویت و تاریخ آن ملت است.
بر همین اساس و به بهانه‌ی تجلیل از «پروفسور حسین محمدزاده صدیق» در این نوشته ضمن آشنایی مختصر با زندگی استاد، سعی بر آن است با تحلیل فعالیت‌های علمی – فرهنگیشان، به نقش بی‌بدیل استاد در اعتلای فرهنگ و ادبیات مردم سرزمین مادریش آذربایجان اشاره‌ای بشود.
پروفسور صدیق در زمره‌ی معدود كسانی است كه سالیان سال با عشق و علاقه‌ی وافر به زبان مادری خود به تحقیق و تفحص در زبان و فرهنگ و ادبیات اسلامی تركی پرداخته است كه ماحصل تلاش‌های شبانه‌روزی ایشان تألیف، ترجمه و تدوین بیش از 100 عنوان كتاب در همین حیطه است. به جرأت می‌توان گفت كه اگر امروز زبان و فرهنگ و در كل هویت آذربایجانی می‌تواند در برابر هجمه‌های فرهنگ‌ستیزان پایداری نماید، مرهون مساعی اشخاصی همچون ایشان است.
پروفسور صدیق در پانزدهم تیرماه 1324 هـ . ش در محله‌ی سرخاب تبریز در خانواده‌ای مذهبی دیده به جهان گشود. از دوران نوجوانی در نزد مرحوم وقایعی مشکوت تبریزی، آقامیرزا غلامحسین هریسی و آقامیرزا عمران به فراگیری قرآن، فلسفه‌ی اسلام، فقه و احكام پرداخت در سال 1342 هـ . ش. از دانشسرای تبریز فارغ التحصیل شد و در كسوت معلم به تدریس در روستاهای آذربایجان از جمله هریس مشغول شد، در سال 1344 هـ . ش. به تحصیل در رشته ادبیات فارسی دانشگاه تبریز همت گماشت.
در همین سال‌ها بود كه تبریز نیز مثل اكثر شهرهای ایران، به محفل مبارزان تبدیل شده بود.
پروفسور صدیق متأثر از شرایط زمان، فعالیت‌های مطبوعاتی خویش را در نشریات آدینه، امید ایران، وحید، ارمغان، راهنمای كتاب و ... شروع می‌كند.
در سال 1347 هفته‌نامه‌ی تركی ـ فارسی هنر و اجتماع را در تبریز منتشر می‌كند كه پس از انتشار 7 شماره از این هفته‌نامه، ضمن توقیف نشریه، صدیق به 6 ماه حبس محكوم می‌شود تا این كه در سال 1350 به تهران تبعید می شود.
نخستین كتاب وی تحت عنوان «واقف شاعر زیبایی و حقیقت» در سال 1351 توسط انتشارات پویا در تهران منتشر شد.
او در این سال‌ها كتاب‌های زیادی از جمله «قصه‌های روباه در ادبیات شفاهی آذربایجان»، «داستان‌های كچل در ادبیات شفاهی آذربایجان» و ... را برای گسترش دادن فرهنگ آذربایجان در ایران به چاپ می‌رساند.
هم‌زمان ضمن قبولی در مقطع فوق لیسانس دانشگاه تهران از طرف كانون پرورش فكری كودكان و نوجوانان به عنوان مترجم دعوت به كار شده و در آن‌جا كتاب‌های زیادی از جمله «دوقلوهای ترك»، «چیل مایدان»، «قارا آت» و «دوقلوهای ایرانی» را برای چاپ آماده می‌کند. استاد در سال 1357 «جمعیت فرهنگ آذربایجان » را تأسیس می‌كند.
در 12 اسفند 1357 موفق شد اولین شماره مجله‌ی «یولداش» را منتشر كند.
در این مجله بعد از اخبار حوادث انقلاب در سرتاسر ایران اسلامی، حركت‌های كارگران، زحمت‌كشان و اقوام حق طلب ایران منعكس می‌شد و رفتار ضد انقلابیون افشا می‌گردید.
این نشریه، معرفی قهرمانان آذربایجان و آشنایی با شاعران مبارز را در رأس امور خود داشت و در تمامی شماره‌هایش روشی آشتی‌ناپذیر با شاه دوستان در پیش گرفته و آمریكا را به عنوان پشتیبان اصلی رژیم ستم‌شاهی مورد هدف قرار داده بود. یولداش بعد از 22 شماره متوقف شد. با تعطیلی یولداش، «انقلاب یولوندا » با همان هیأت تحریریه جای آن را گرفت.
اخبار، مسائل سیاسی و موضع گیری‌های سیاسی در این مجله مطرح می‌شد. مبارزه با پس‌مانده‌های رژیم طاغوت، امپریالیسم آمریكا و حمایت از امام خمینی (ره) در تمامی شماره‌های انقلاب یولوندا مشهود بود. این دو هفته‌نامه در پروسه‌ی تكوین زبان ادبی تركی در ایران گام‌های استواری برداشت و جمعاً در 14 شماره منتشر شد.
پروفسور صدیق در این سال‌ها ضمن فعالیت‌های مطبوعاتی به تألیف و انتشارات چند كتاب نیز می‌پردازد. آثاری همچون «كیچیك شعرلر»، «منظومه صمد بهرنگی»، «اوچغون داخما» محصول این ایام است.
در فروردین ماه 1361 مجموعه‌ی «یئنی یول» را منشر ساخت.
یئنی یول به صورت مجله نبود بلكه مجموعه‌ای از مقالات ادبی بود كه هر جلد آن به صورت مجزا برای گرفتن مجوز نشر، راهی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی می‌شد.
این مجموعه پس از 4 شماره انتشار به علت سفر استاد جهت ادامه تحصیل به تركیه، متوقف شد.
استاد بعد از اخذ درجه‌ی دكتری در رشته‌ی زبانشناسی تطبیقی تركی، فارسی و عربی در سال 1362 به وطنش ایران بازگشت و تا سال 1368 به ترجمه و تدوین متون نثر و نظم تركی همت گماشت. در سال 1368 به نشر «سهند» ضمیمه‌ی روزنامه‌ی اطلاعات به زبان تركی، همت گماشت. در این هفته‌نامه 4 صفحه‌ای كه به مدت 15 سال منتشر شد، علاوه بر نشر اخبار ایران، ترجمه‌ی كتاب‌های مذهبی، تفسیر متون قرآنی و احادیث جای خاصی داشت و در جوار آن ادبیات معاصر و كلاسیك آذربایجان معرفی می‌شد.
از اوایل دهه هشتاد تقریباً تمام فعالیت‌های پروفسور صدیق معطوف به تألیف، ترجمه و تدوین بیش از یكصد عنوان كتاب و چندین مقاله شد كه عناوین برخی آثار استاد در این نوشته جهت آشنایی بیشتر خوانندگان آورده می شود :
الف) آثار برگزیده و جهانی :
قارا مجموعه (كشف، تصحیح، تنقیح و انتشار مجموعه اشعار تركی شیخ صفی برای نخستین بار در جهان).
دیوان لغات الترك (تدوین متن انتقادی و علمی، اثر محمود کاشغری).
آشنایی با رسالات موسیقی.
تصحیح دیوان اشعار تركی ملامحمد فضولی همراه با كشف الابیات.
ب) آثار تحقیقی – پژوهشی :
گفتاری پیرامون زبان‌های رایج ایرانی در آذربایجان، 1351
عاشیقلار، 1353
آذربایجانین شهید عالیم‌لری،1370
شرح غزل‌های صائب تبریزی، 1371
یادمان‌های تركی باستان، 1379
حكیم ملاعبدالله زنوزی و زنوزیه مكتبی، 1380
گاسی، گویش كهن از تركی باستان، 1381
احساس كهتری، 1381 و...
ج) آثار تدوین و تصحیح انتقادی متون :
سایالار، 1349
نمایش نامه‌های میرزاآقا تبریزی، 1355
مقالات فلسفی آخوندزاده، 1355
مقالات تربیت، 1355
كلاملار، 1367
یوسف و زلیخای فردوسی، 1369
سیری در اشعار تركی مولوی، 1369
تشریح و محاكمه در تاریخ آل محمد (ص)، 1371 و...
د) آثار ترجمه‌ای :
قرآن كریم (جز عمّ )، 1370
نسیمی (درام تاریخی )، 1353
نظامی شاعر بزرگ آذربایجان، 1355
افضل الدین خاقانی شیروانی، 1354
مسایل زبانشناسی ایران، 1354
انقلاب بورژوازی در انگلستان، 1358
آیت الله خامنه‌ای‌نین نوطق‌لری، 1371
قیرخ حدیث، 1371
اصول عقاید ( 5 جلد )، 1371
قیسسا سؤزلر از امام خمینی (ره)، 1374
وصیت نامه از امام خمینی(ره)، 1374 و ...
و) آثاری در زمینه‌ف ادبیات كودكان :
دوقلوهای ترك، 1351
قصه‌های روباه، 1351
دنیای قصه‌ی بچه‌ها، 1354
چیل مایدان، 1354
یهودانین خیانتی، 1371
هـ ) آثار نظمی ( شعر ) :
منظومه قارانقوش، 1357
باكی لوحه‌لری، 1358
امام خمینی منظومه‌سی، 1369
یورد غزللری، 1378
تبریز یوللاریندا، 1378
زنگان لوحه‌لری، 1378
قشقایی لوحه‌لری، 1378
اردبیل لوحه‌لری، 1378
شیخ محمد خیابانی حماسه‌سی، 1378 و...
و) متون دانشگاهی :
توركجه دیل بیلگیسی (دانشگاه‌های صنعتی شریف، امام صادق (ع)، آزاد اسلامی واحد رودهن )
برگزیده‌ف متون نظم و نثر تركی، 1371
متون ادبی هنر، 1378
آشنایی با رسالات موسیقی، 1378
زبان و ادبیات تركی (دانشگاه اورمیه)، 1371
توركجه گرامر، 1378 و....
ز) فعالیت‌های مطبوعاتی (نشریه) :
ادبیات در عصر نوین (با استفاده از امتیاز روزنامه‌ی عصر نوین)، تبریز، 1346.
هنر و اجتماع ( با استفاده از امتیاز روزنامه‌ی مهد آزادی )، تبریز، 1347.
شعر و ادب آذری (با استفاده از امتیاز مجله‌ی امید ایران)، تهران، 1349.
یولداش، هفتگی، تهران، 1358
آزادلیق، هفتگی، تهران، 1358
انقلاب یولوندا، ماهانه، تهران، 60-1359
یئنی یول، فصلنامه، تهران، 1361
بولتن انجمن زبان تركی، گاهنامه، تهران، 1364
سهند، هفتگی، تهران، 1369
ح) گزارش های علمی :
شعر معاصر آذربایجان، استانبول، 1360
حافظ و شهریار، شیراز، 1366
نظامی گنجوی و دده قورقود، تبریز، 1371
كتیبه‌های تركی باستان، كرمان، 1371
خطیب تبریزی شارح ابن سكیت، اهواز، 1373
اوحدی و صائب، مراغه، 1374
علیشیر نوایی و فضولی، اورمیه، 1374
مكتب فلسفی فضولی، بروجن، 1378 و...
به هر حال با این همه آثار تحقیقاتی شخصیت‌هایی همچون پروفسور صدیق به روشنی درمی‌یابیم كه رشد و بالندگی فرهنگ و ادب ایران زمین مرهون مجاهدت‌های شبانه‌روزی این عالمان است و برگزاری مراسمات تجلیل از این فرهیختگان تنها كاری است كه در مقابل ارج‌گذاری به خدمات علمی – فرهنگیشان صورت می‌پذیرد.
بزرگان هر كشور و ملتی جزو میراث فرهنگی آن كشور محسوب می‌شوند. پس بر همگان واجب است كه با تجلیل از این عزیزان به وظایفمان كه همانا حفظ این میراث‌های گرانبهاست عمل نماییم.
مهندس امیر چهره‌گشا
منابع
1. ائلیمیزین آجیان یاراسی، محمدرضا كریمی، زنجان 1377.
2. دكتر صدیق و اونون یارادیجیلیغی، امیر چهره‌گشا، ویژه نامه نشریه خزر، دانشگاه تربیت معلم آذربایجان، تبریز 1380.
3. دكتر صدیق و هویت آذربایجان، امید نیایش، زوفا، تهران، 1381.
4. مصاحبه‌های علمی پدرم، ائلدار محمدزاده صدیق، تهران، 1381.
5. ائل قایغی‌سی، امیر چهره‌گشا، تهران، 1383.
6. فصلنامه‌ی آذری، شماره 11، بهار، 1385.
7. مقاله « راهی از یولداش تا یئنی یول » به قلم مهندس محمدرضا كریمی.
8. گونش، گاهنامه دانشجویی، شماره 42، تهران، 1386.