آقای دکتر حلیم یارقین - دانشمند اوزبک - درباره‌ی چاپ علمی و انتقادی کتاب «سنگلاخ» از طرف دکتر ح. م. صدیق، مقاله‌ای انتشار داده‌اند که عین آن در سایت قرار داده می‌شود.
لغتنامه "سنگلاخ" با نام امیر علیشیر نوایی، بزرگمرد دانش، ادب و سیاست عصر تیموری پیوند استوار و ناگسستنی دارد. این فرهنگ مهم را مورخ، زبانشناس و منشی نادرشاه افشار، میرزا مهدی خان استرآبادی (متوفی بعد از 1117 هـ) در شرح و توضیح واژه های دشوار و پیچیده آثار "نوایی" فراز آورده است.
گفتنی است، نوایی بیش از 30 اثر منظوم و منثور به زبان های اوزبیکی قدیم (تورکی چغتایی) و فارسی دری دارد. این آثار، گنجینۀ عظیم واژه گان گوناگون و شاذ تورکی برای تمام تورکی زبانان است. از سوی دیگر، واژه گان مزبور فهم و تحلیل نوشته های آثار نوایی را برای علاقمندانش دشوار ساخته اند.
روی همین ملحوظ، شماری از اهل ادب و لغت برای آسان سازی فهم آثار نوایی، دست به شرح و توضیح واژه های دشوار و تألیف کتب لغت یازیدند. این کار به شیوه ها و روش های مختلف و از همان روزگار خود نوایی آغاز یافته است.
لغتنامه های تألیف شده را در این زمینه می توان به دو دسته بخش نمود:
* دسته یکم، لغتنامه هایی اند که به گونه کتاب مستقل، از سوی دانشی‌مردان زبان تألیف شده است. نمونه این گونه لغتنامه ها: بدایع اللغت، لغت نوایی، لغت نادر علی، سنگلاخ، خلاصه عباسی، استشهادات النوائیه، فرهنگ "مقالید تورکیه"، فرهنگ "شرقی تورکی لغت"،... است. (برای معلومات بیشتر مراجعه شود به اثر "در باره زبان، خط و فرهنگنویسی تورکی(اوزبیکی)، تألیف محمدحلیم یارقین و دکتور شفیقه یارقین، کابل: 1385، صص 48-69)
* دسته دوم، لغتنامه هایی اند که به گونۀ علاوه یا ضمیمه در آغاز یا پایان و یا هم در حاشیۀ برخی نسخه های خطی آثار نوایی از سوی اشخاص خبیر و گاهی هم کاتبان فهیم نوشته شده است. از این دسته لغتنامه ها می توان از "لغت امیر نوایی"، "در بیان لغت خمسه نوایی"، "حل لغت خمسه نوایی"، "خمسه با حل لغت"، "فرهنگ حضرت میرعلیشیر ملقب به النوایی" وغیره یاد کرد.
به عنوان نمونه، در حاشیه نسخه خطی "خمسه" نوایی که تحت شماره (7863) در گنجینه نسخ خطی انستیتوت شرق شناسی اکادمی علوم اوزبیکستان به نام ابوریحان بیرونی نگهداری می شود، در مجموع بیش از (7700) واژۀ مشکل شرح و توضیح گردیده است. (در باره زبان، خط و فرهنگنویسی تورکی، ص57-58)
گذشته از این لغتنامه های کلاسیک، بعداً در شرح واژه های آثار نوایی در کشورهای دیگر و به ویژه در اوزبیکستان چند لغتنامه دیگر نیز تألیف شده است:
1. لغتنامه مختصر برای خوانش متون کلاسیک، پارسا شمسی یوف و ر. س. ابراهیموف، تاشکېنت: 1953.
2. علیشیر نوایی اثرلری لغتی (لغتنامه آثار علیشیر نوایی): تاشکند: 1972.
3. لغتنامه تشریحی زبان آثار نوایی: ا. کونونوف، عزیز قیوموف، ش. شکوروف و ع. هییت متوف زیر نظر پروفیسور ایرگش فاضلوف، در 4 جلد، انتشارات "فن"، تاشکند: 1983-87.
4. لغتنامه مختصر برای آثار نوایی، باتیر بیک حسنوف، تاشکېنت: 1993.
(در باره زبان، خط و فرهنگنویسی...، صص 67-68)
گفتنی است، تمام این فرهنگ ها به زبان اوزبیکی بوده و در برگیر واژه های تورکی(اوزبیکی)، فارسی و عربی آثار نوایی است.
زبان شناس فرانسوی پاوه، دی کورتی لغتنامه یی به حجم 6000 واژه از آثار نوایی را با عنوان "شرقی تورکی لغت" به سال 1870 میلادی به زبان فرانسه پرداخته است.
در پیوند به کارنامه های نوایی و آثار گرانسنگش یادکرد سه نکتۀ دیگر برای خواننده های ارجمند خالی از فایده نخواهد بود:
1. دانشمند انستیتوت زبان و ادبیات اکادمی علوم اوزبیکستان به نام "علیشیر نوایی"، دکتور بیردی یار یوسفوف از مدت چند سال به این سو، با استفاده از فرهنگ های متعدد کلاسیک و معاصر و منابع دیگر مشغول تألیف فرهنگ نسبتاً جامع و بزرگ تشریحی واژه های تمام آثار نوایی است.
2. پروفیسور دکتور ایرگش عمروف دانشمند دیگر همان انستیتوت به تعداد چهار هزار (4000) عباره فرازیولوژیک اوزبیکی و فارسی آثار نوایی را از آثارش استخراج و در یک مجموعه نفیس آماده چاپ کرده است.
3. نیز در همان انستیتوت نامبرده، کار تألیف "قاموس نوایی" (دانشنامه نوایی) در جریان است. در این دانشنامه تمام موضوعات گوناگون ادبی، تاریخی، جغرافی، اجتماعی، سیاسی، اقتصادی، هنری، ...مربوط به نوایی و روزگارش فراهم و توضیح می گردد.
و اما، بدون شک در میان لغتنامه های کلاسیک مربوط به آثار نوایی، فرهنگ "سنگلاخ" از اهمیت زیاد و جایگاه بلندی برخوردار است. به قول دکتور ذبیح الله صفا در اثرش به نام "تاریخ ادبیات در زبان فارسی" "... این کتاب برای آگهی از زبان تورکی به همان میزان ارزش دارد که برهان قاطع برای زبان فارسی...".
فرهنگ "سنگلاخ" را میرزا مهدی خان استرآبادی در سال 1172 یا 1173 هجری (1760- 1758 میلادی)، بعد از مطالعۀ دوازده جلد اثر منظوم و نُه جلد اثر منثور نوایی تألیف کرده است. اثر، یک فرهنگ دو زبانی تشریحی (تورکی- فارسی) بوده و در برگیر حدود 6000 واژه است. میرزا مهدی خان افزون بر معنای فارسی واژه ها، در بیشترینه موارد معنای عربی، عثمانی، هندی و گاهی حتی یونانی آنها را نیز داده است. به قول استاد محمد زاده صدیق "این کتاب نه تنها یک فرهنگ لغت است، بلکه فواید بیشماری در دانش‌های مختلف رایج در زمان مؤلف را از مباحث نجوم، طب، فقه، فلسفه، جغرافیا، تاریخ، اسطوره و انسان‌شناسی و ... مطرح می‌کند و اطلاعات بکری در مورد سلاطین و حکومت‌های سده‌های میانه اسلام در ایران به دست می‌دهد." (مصاحبه محمد زاده صدیق، سایت انترنتی "کتاب، خبرگزاری کتاب ایران")
این اثر از سه بخش متشکل است:
بخش نخست، دستور زبان تورکی است كه مؤلف آن را «مبانی اللغة» نامیده است. این بخش شامل مقدمه‌یی در معرفی خود و علت تألیف و سپس بحث مفصلی در دستور زبان توركی چغتایی (اوزبیکی قدیم) دارد.
بخش دوم، دربرگیر مجموعه یی از واژه ها و عبارات دشوار تورکی از آثار نوایی است که مؤلف آن را با آوردن شواهد شعری و نثری از آثار نوایی و شمار زیاد آثار شاعران و نویسندگان تورکی دیگر شرح و توضیح کرده است.
بخش سوم، عنوان «تذییل» دارد و عبارت از فرهنگ لغات و عبارات عربی و فارسی به كار رفته در آثار نوایی (دیوان‌های توركی و محبوب القلوب) است كه به نظر مؤلف از سوی لغت‌نویسان قبلی توضیحات كافی در باب آنها داده نشده بود.
* سنگلاخ پژوهی:
کارهای پژوهشی روی "سنگلاخ" کمی پس از زمان تألیف آن آغازیده است. شمار زیاد دانشمندان و پژوهشگران غرب و شرق پژوهش هایی در سطوح مختلف روی لغتنامه "سنگلاخ" انجام داده اند. از آن شمار می توان از دانشمندان اروپایی چون جرارد کلاوزن، دنیسن راس، ژانوس اکمن و کارل منگس نیز بسیم آتالای (تورکیه)، سوگاهارا موتسومی (جاپان)، ایرگش عمروف (اوزبیکستان)، محمد زاده صدیق (ایران) و دیگران را یاد کرد.
حکیم محمد بن عبدالصبور خویی معاصر و ملازم عباس میرزا تلخیصی از "سنگلاخ" را که شامل ریشه های کلمات و جامدات است، با حذف مشتقات و پی افزوده ها و حذف شواهد به نام "خلاصه عباسی" به امر عباس میرزا قاجار تألیف نمود. "خلاصه عباسی" با مقدمه، تصحیح و تحشیه دکتور حسین محمد زاده صدیق به سال 1388 خورشیدی، از سوی مرکز انتشارات "یاران" در تبریز به نشر رسیده است.
یک "خلاصه نگاری" دیگر از "سنگلاخ" را شیخ محمد صالح به نام "آل تمغای ناصری" نیز آماده ساخته و آن را به ناصرالدین شاه قاجار اهدا کرده است. (در بارۀ زبان، خط و ...، ص 62 و نیز ویب سایت رضا همراز، مقاله "سنگلاخ")
سومین "سنگلاخ" تلخیص شده را آقای روشن خیاوی با استفاده از دو نسخه خطی آماده ساخته، بار نخست در سال 1374 و بار دوم در سال 1384 در تهران از سوی "نشر مرکز" به چاپ رسیده است. در این "خلاصه نگاری" بخش اول "مبانی اللغة"، مشتقات مصادر، همه شواهد و بخش سوم اثر حذف گردیده است. واژه های متن همه آوا نگاری شده، ولی بسیاری از منتقدین آوانگاری آن را پر از لغزش ها و خطاها دانسته اند.
کارهای پژوهشی در مورد "سنگلاخ" توسط زبان شناسان غرب از اوایل سده بیستم آغاز گردید. ما شماری از آنها را در زیر ذکر می کنیم:
"سر دنیسن راس" (E. Denison Ross)بر اساس نسخه خطی موجود در موزیم بریتانیا، بخش مبانی اللغه را در سال 1910م/ 1328 ق. در کلکته به شماره 1335 سری جدید از مجموعه کتب هندی انتشار داد.
ژانوس اکمن (Janos Ekmann) که سال ها در باب زبان و ادبیات چغتای و متون بازمانده از آن تحقیق کرده، در سال 1947 تحقیق مفصل خود در باب مبانی اللغة را به چاپ رسانید....
دنیسون ای. راس در سال 1910 مقاله یی در این باب (مبانی اللغة-یارقین) انتشار داد.
ژانوس اکمن در سال 1957 در هشتمین کنگره زبان تورکی در انقره کتاب سنگلاخ را معرفی کرد. (سنگلاخ، مقدمه، تصحیح و تحشیه دکتور محمد زاده صدیق، نشر اختر، جلد اول-مقدمه، تبریز: 1394، ص 15.، ما از متن (pdf) آن استفاده کردیم)
ﺗﺤﻘﻴﻖ دﻳﮕﺮ از آن ﻛﺎرل ﻫﻴﺰﻳﺲ ﻣﻨﮕﺲ (Carl Heinrich Menges) اﺳﺖ ﻛـﻪ در ﺳـﺎل 1956ﺑﻪ ﻃﻮر ﻣﺴﺘﻘﻞ ﭼﺎپ ﺷﺪه اﺳﺖ. متن اﻳﻦ ﭘﮋوﻫﺶ ﺷﺎﻣﻞ ﻣﻘﺪمه ﮔﻮﻳﺶ چغتایی و ﻣﻮقعیت آن در ﻣﻴﺎن ﮔﻮﻳﺶ ﻫﺎی ﺗورکی و ﺑﺨﺶ ﻫﺎي ﻓﻮﻧﻮﻟﻮژی، ﻣﻮرﻓﻮﻟﻮژی و سینتاﻛﺲ و ﻣﺨﺰن واژﮔﺎن اﺳﺖ. در ﺑﺨﺶ ﻧﺨﺴﺖ در ﺑﺎب ﺣﺮوف بیﺻﺪا و ﺑﺎﺻﺪا و ﻗﻮاﻋﺪ اﻣﻼء ﺑﺤﺚ ﺷﺪه، در ﻗـﺴﻤﺖ ﻣﻮرﻓﻮﻟﻮژی ﻳﺎ ﺳﺎزه ﺷﻨﺎسی از ﺻﺮف اﺳﻢ، ﻋﺪد، ﺿﻤﻴﺮ، ادات و ﻓﻌﻞ و ﺳﺎﺧﺖ ﻛﻠﻤﻪ ﺳﺨﻦ ﺑـﻪ ﻣﻴﺎن آﻣﺪه و ﭘﺲ از ﻣﺒﺎﺣﺚ ﺳﻴﻨﺘﺎﻛﺲ ﻳﺎ ﻧﺤﻮ و ﻣﺨﺰن واژﮔﺎن، اﻧﺪﻛﺲ مفصلی آورده شده اﺳﺖ.(همان، ص 16)
جرارد کلاوزن (Gerard Klauson) بار نخست نسخه دستنویس "بریتیش موزیم" را به گونه فکسیمیل با مقدمه و اعلام فراوان به چاپ رسانید. او ضمن ارائه معلومات در مورد لغات گویش چغتایی، در 90 صفحه فهرست خود لغات، نمایه ها، لغات تورکی رومی، لغات گویش های دیگر تورکی، لغات عاریتی مغولی و لغاتی که از دیگر زبان ها و گویش ها در سنگلاخ آمده، ترتیب نموده است. همچنان، در فهرست نام اشخاص، اماکن، قبایل و اسامی نویسندگان را نیز آورده است. (همان، ص 16)
دانشمند زبان شناس انگلیسی "جرارد کلاوزن" روی "سنگلاخ" پژوهش گسترده انجام داده و هم او برای نخستین بار متن کامل آن را از روی یک نسخه دستنویس محفوظ در "بریتیش موزیم" به گونه فکسیمیل، از سوی بنگاه انتشارات "گیپ" در سال 1960 به نشر رسانید.
"اما کلاوزن بر فکسیمیلۀ نسخۀ خطی... مقدمه یی افزوده و در آن از ساختار کتاب، نویسنده، نسخ موجود و مخزن لغات گویش چغتایی سخن گفته و بخش فهرستگان خود را در نود صفحه برآن افزوده است ... از ﻫﻤﻪ اﻳﻦ ﻓﻬﺮﺳﺖ ﻫﺎ در ﺗﺤﻘﻴﻖ و ﻧﺸﺮ ﺧﻮد ﺑﻬﺮه ﺑﺮدﻳﻢ. (همان، ص 16)
دانشمند تورک بسیم آتالای نیز روی "سنگلاخ" تحقیقات انجام داده و هم او یک نسخه خطی آن را با مقدمه یی به گونه فکسیمیل از طریق (TDK) (تورک دیلی کورومی) در سال 1950 نشر کرد.
در اوزبیکستان افزون بر مقالات و نوشته های متعدد در حجم و کیفیت های مختلف، دو کار مهم را می توان یاد نمود:
یکی، تحقیقات ایرگش عمروف تحت عنوان «اهمیت "سنگلاخ" و "بدایع اللغت" در بررسی زبان اوزبیکی سده های XV-XVIII» است که آنها را از نگاه فونولوژی، مارفولوژی، لکسیکولوژی و متن شناسی به گونه گسترده مورد تحلیل و بررسی قرار داده است. اثر که به زبان روسی نگاشته شده، در سال 1989 در تاشکند به چاپ رسیده است.
دومی، نشر ترجمه اوزبیکی "مبانی اللغة" است که این کار توسط ذکرالله عمروف صورت گرفته و به اهتمام دکتور خالده علیموا در سال 2008 در تاشکند چاپ شده است.
دانشمند جاپانی سوگاهارا موتسومی از چندین سال بدینسو مشغول تحقیق و ترجمه "سنگلاخ" به زبان جاپانی است. تا جایی که من خبر دارم، نامبرده افزون بر آماده سازی متن سنگلاخ و ترجمه آن، شواهد منظوم و منثور مربوط به نوایی را از روی آثار کامل 20 جلدی نوایی چاپ تاشکند مقابله و تصحیح می کند. فعلاً از فرجام کار موصوف آگاهی نیست.
در ایران علاوه بر نشر "خلاصه عباسی" توسط استاد دکتور صدیق و متن تلخیص شده "سنگلاخ" توسط روشن خیاوی، کار دیگری نیز به نام "واژه یاب سنگلاخ" صورت گرفته است. تحقیق و تألیف علی بدلی، صمد جبار پور و حسن عبدالهی جهانی با حواشی و تعلیقات در 160 صفحه از سوی انتشارات "دنیز چین" در سال 1393 در تبریز منتشر شده است.
در افغانستان به جز از معرفی نشرهای فکسیمیل جرارد کلاوزن و بسیم آتالای از "سنگلاخ" و "خلاصه عباسی"، "سنگلاخ" روشن خیاوی و نیز "آلتمغای ناصری" در رسالۀ "در بارۀ زبان، خط و فرهنگنویسی تورکی/ اوزبیکی" (تألیف حلیم یارقین و دکتور شفیقه یارقین، کابل:1385)، مقدمه "فرهنگ اوزبیکی به فارسی" (تألیف حلیم یارقین و دکتور شفیقه یارقین، انتشارات "سخن"، تهران: سال 1386) و کتاب کتالوگ "کتابنامه" مقاله یا کار پژوهشی مستقلی صورت نگرفته است. (کتابنامه، تألیف محمد حلیم یارقین، انتشارات خراسان، کابل: 1389، صص 100-102 و 106.)
* نشر نخستین متن انتقادی "سنگلاخ":
نشر متن کامل "سنگلاخ" به ویژه متن انتقادی آن، بنابر گسترده‌گی موضوعات و ژرفای محتوای آن ایجاب کار توانفرسای دراز مدتی را می نمود که از عهده هرکسی ساخته نبود. از همین روی، تا امروز چنان متنی آماده نشده ماند!
خوشبختانه، دانشمند فرهیخته و یکی از اساتید مسلم زبان شناسی تورکی جناب دکتر حسین محمد زاده صدیق با صلاحیت علمی بلند در این گستره، با تجربه پیشین از نشر چند لغتنامه و نصاب، به ویژه "خلاصه عباسی"، "تحفۀ حسام" و متون قدیمی مانند قارا مجموعه، تذکره مجالس شعرای روم، دیوان فضولی و محاکمةاللغتین، نیز ترجمه فارسی دیوان لغات التورک و متن کتیبه های اورخون-ینی سای (به نام یادمان های تورکی باستان/ سه سنگیاد) وغیره برای به فرجام رسانیدن کار گرانسنگ تهیه و آماده سازی متن انتقادی "سنگلاخ" کمر همت و خدمت بستند.
استاد در درازای نزدیک به ده سال کار توانفرسای ستودنی، متن انتقادی "سنگلاخ" را به گونه علمی و بهینه در 3 جلد (دو جلد متن و یک جلد شامل مقدمه، تعلیقات و نمایه ها) تقدیم جامعه علمی و علاقمندان کردند. گرانباری و دشواری کار تهیه متن انتقادی اثری چون "سنگلاخ" بیشتر برای کسانی آشکار خواهد بود که رنج و همّ چنین کاری را تجربه کرده باشند.
در تهیه متن انتقادی "سنگلاخ" از سه نسخه دستنویس و دو نسخۀ تکثیری (فکسیمیل) استفاده شده است: 1. نسخه مجلس (م)، 2. نسخۀ دانشگاه تهران (د)، 3. نسخۀ آنکارا/ انقره-استنساخ شده به سال 1118 هـ. (آ)، 4. نسخۀ تکثیری بسیم آتالای (ب) 5. نسخۀ تکثیری کلاوزن (ک).
گفتنی است، هیچ یک از این نسخه ها اساس گرفته نشده است. به این دلیل که هرکدام از نسخه ها دارای ایرادات نگارشی بوده و از این رو، کار بایستی بر اساس به گزینی صورت می گرفته است. (مقدمه، توصیف نسخه ها، صص 17-18)
مصحح فرهنگ را در سه جلد آماده ساخته است:
جلد اول: مبانی اللغه و تمام حروف از "الف" تا "ت" را در بر دارد؛
جلد دوم: بقیه حروف از "ج" تا حرف "ی" و نیز بخش تذییل که دربرگیر شرح لغات فارسی و عربی موجود در آثار نوایی است؛
جلد سوم: شرح احوال میر علیشیر نوایی و میرزا مهدی خان، دستور زبان تورکی چغتایی (اوزبیکی قدیم)، شناسایی آثار نوایی و اعلام است.
در تهیه و ترتیب اعلام نیز در واقع کار زیاد شاق انجام یافته است. مصحح از همکاری و اشتراک شماری از همکارانش مانند سید احسان شکر خدایی، حسن بیک هادی، معصومه غلامنژاد و ... در تهیه کار اعلام یاد نموده است. در بخش های مختلف اعلام به تعداد حدود 720 عبارت منثور و 4900 بیت استخراج شده است. شمار نام های اشخاص و طوایف به 600، کتب به 96 و گیاهان و حیوانات به حدود 1000 می رسد.
نکته مهم و جالب در جلد سوم، جمع آوری نقدهایی است که میرزا مهدی خان نسبت به کتب لغتِ لغت شناسان پیش از خود داشته است. این افراد عبارت اند از: مؤلف رومی، نصیری، فراغی، ندر علی، سروری کاشی، طالع هروی و کتاب ها: ظفرنامه، حبیب السیر، تاریخ روضةالصفا، تحفةالمومنین، فرهنگ جهانگیری، زینت الماس، تاریخ وصاف، اوغوزنامه، عجایب البلدان، مؤیدالفضلا، جامع التواریخ، نصاب تورکی و قاموس.
برخی دیگر از مهمترین کارهای انجام یافته در تهیه متن انتقادی "سنگلاخ":
- متن نقطه گذاری شده و در آن قواعد نگارش پذیرفته شده خودشان (تورک های ایران) عملی شده است.
- آنچه افزوده شده در متن میان چنگک [ ] قرار داده شده است.
- موارد ضعیف در پاورقی برده شده و اضافات یا کمبودها با علامات (+) یا (-) در نسخه بدل ها مشخص گردیده است.
- کلیه سرواژه ها و مدخل های فرعی و اشعار و عبارات تورکی چغتایی و یا رومی و هرگویش دیگر را با حروف لاتین آوا نگاری شده است.
- تلاش شده تا اصالت متن که تورکی چغتایی (اوزبیکی قدیم) باشد، حفظ گردد.
- برای آسان خوانی، لغات و عبارات عربی اعراب گذاری شده است.
- شماره صفحات نسخه های خطی میان دو چنگک [ ] قرار داده شده است.
- معانی متعدد سرواژه ها در بین [ ] شماره گذاری شده است.
- مثال ها در همه جا از سر سطر گرفته شده است.
- کسره ترکیبات اضافی فارسی با علامت (i) نشان داده شده است.
- به جهت سهولت در مراجعات و احتراز از تکرار، از اختصارات استفاده شده است (صص 21-22).
- تایپ اثر در حد توان با دقت و وسواس زیاد و قابل تحسین انجام یافته است. به ویژه برای آسانسازی خوانش متن، سرواژه ها، شواهد، آوا نگاری، معنی و توضیح واژه ها هریک با فونت و اندازه های متفاوت صورت گرفته است. این خود، کاری دشوار و شاق برای تایپ کننده است.
در اثری با چونان حجم بزرگ رخداد اشتباهات چند تایپی، واقعاً به شمار نمی آید. هرچند به ویژه در شعر اسقاط یا ازدیاد یک حرف هم ممکن است ایجاد ابهام در معنی یا وزن بکند و یا به اصالت متن صدمه بزند؛ به گونه مثال:
در نمونه زیر از واژه "سرو" حرف "و" اسقاط شده و "سر" شده است.
ای صبا حالیم باریب سر خرامانیم غه آیت
ییغلاریم نینگ شدتین گلبرگ خندانیم غه آیت
(سنگلاخ، جلد 1، ص 342)
نمونه دیگر:
در این بیت واژۀ "بارغوسیدور" به گونۀ "یارغوسیدور" تایپ شده است.
طفل مکتب دېک قاچیب یارغوسیدور اُول آی ساری
تیلبه کونگلومنی نیچه تابیب کیتورسانگ آلدابان
(همان، ص 316)
که بیر کوچی اگر اۉلسون گدا و آلغوچی شاه
بیرور ایلیک یوقارسی و آلور ایلیک قولی دور
(همان، ص 306)
واژۀ "بیرگوچی" در شکل عربی و لاتینی هردو به گونۀ "بیر کوجی/ bir küci" آورده شده که اشتباه است. این جا "بیرگوچی" و "آلغوچی" به معنی دهنده و گیرنده می باشد.
تیغ تارتیب دم آلاآلمای، تیشتینگ باشیمه،
گوییا خورشید ینگلیغ یولیدا گوردونگ شتاب
(همان، صص 306-307)
در مصرع اول واژۀ "تیشتینگ/ شکافتی" که سبب خرابی وزن و هم معنی شده، بایستی به گونه "ییتیشتینگ/ رسیدی" بوده باشد. معنی مصرع چنین می شود: تیغ بر کف، بیدرنگ بر سرم رسیدی یا به من رسیدی.
اشکیم انجم مثل‌لیک آقتوردونگ
دولتیم مهرینی اویاقتوردونگ
(همان، ص 302)
در مصرع نخست واژۀ "مثل‌لیک" بایستی "مثل‌دیک" بوده باشد. چون در این صورت معنی درست می شود: اشکم را مانند ستاره جاری ساختی.
دو نکتۀ سزاوار یادکرد:
1. در مقدمه و نیز مقاله "سنگلاخ، گنجواژه نوایی" در زیر عنوان "سنگلاخ و تقلید از آن" شماری از لغتنامه هایی که در شرح واژه های آثار نوایی تألیف شده، به معرفی گرفته شده اند. از آن شمار لغتنامه های "کېلورنامه" و "لغت تورکی" یا "رسالۀ فضل الله خان" که در زمان اورنگزیب و به توصیه او تألیف گردیده و نیز "ابوشقه" (زمان تألیف اوایل سده شانزدهم) و "نوایی لغتی" سال تألیف 1599 م/ 1008 هجری به تقلید از "سنگلاخ" نوشته نشده اند. چون که لغتنامه های مذکور قبل از "سنگلاخ" تألیف شده اند. خوب است که آنها در زیر عنوان مزبور قرار داده نشوند.
2. در بیشترینه شواهد شعری واژۀ "کۉز" گویش چغتایی (اوزبیکی) به گونه گویش تورکی غربی یا تورکی آذری "گۉز" نوشته شده است. افزونی بیش از حد این کار چنان می نماید که این کار در جریان تایپ متن توسط تایپ کننده که غالباً تورک آذری بوده باشد، روی داده است؛ دو نمونه:
جاهل که حسد بۉلغای آنینگ جهلیغه ضم
نور اېل گۉزیدین آنگلاسا اۉز گۉزیدا کم
گۉزلارین آلیشماقغه چېکیب تیغ ستم
اېل گۉزینی هم اۉیغای و اۉز گۉزینی هم
(سنگلاخ، جلد 1، ص 309)
اهل دل لار چهره آچتی یار، آچمانگ دیده کیم
هرکیشی اُول یوزگا گۉز آلدوردی، کۉنگلین آلدورور
(همان، 308)
در نهایت، دیده می شود که استاد محمد زاده صدیق با تلاش و دقت ستودنی و با صرف وقت و دقت بسیار، کار فراهم ساختن متن انتقادی یکی از میراث های مهم زبان تورکی را به وجه درخور و بهینه یی فراز آورده اند.
آماده سازی متن انتقادی لغتنامه "سنگلاخ" و چاپ منقح آن با قطع، صحافت عالی و تقدیم آن به جامعه علمی و میراث داران آن یک کار علمی گرانسنگ و دستاورد علمی سترگ در گسترۀ زبان تورکی و عموماً دانش تورکولوژی است. این توفیق عظیم علمی را به شخص استاد محمد زاده صدیق و همکاران زحمتکش شان و صاحبان این میراث ارجناک صمیمانه شادباش می گویم. برای ایشان سلامتی و موفقیت های مزید از بارگاه پروردگار تمنا دارم.
(محمد حلیم یارقین)
اول فبروری 2016
دیدگاه‌ها
به اذن و اجازه حضرتعالی بنده این متن را از صفحه ی فیس بوک شخصی ام با عنوان منبع تکثیر مینمایم .
موفق مؤید باشید
خوراک‌خوان (آراس‌اس) دیدگاه‌های این محتوا