قوی گیلن باشا تاجِ بسم‌الله،
ابتدا قیل سؤزو به اسمِ‌اله!
تورکجه‌میزده یارانان یازیلی شعر ییغینی‌نین اَن مهم قوللاریندان بیریسی‌ده « فلسفی شعر قولو » فلسفی دوشونجه، یارانیش و کائنات حاققیندا درین گؤروشلر و کهانت موضوعونو ایچینه آلان اینجه دویغولو سؤزلر، هله یئددی‌مین ایل بوندان ئونجه یارانان « سومرجه لوحه » لرده گؤزه چارپیر. تورکجه‌میزین و ها بئله بشریّت تاریخی‌نین اَن اسکی یازیلی آبیده‌لری اولان بو یازیتلارداو هابئله « بیلگه‌قاغان » و « تانیوقوق » طرفیندن نقر و حکّینه امر وئریلن « اورخون » آبیده‌لری‌نده تورک انسانی‌نین بشریتین یاخشی حیات سورمه‌سی ایچون گتیردیگی یاشاییش طرزی دوزوکلری و یارادیش اسطوره‌لری و هابئله درین فلسفی گؤروشلری قئیده آلینمیشدیر. بیلگه قاغان ئوزونون فلسفی و آغیر مضمونلو شعرلرینه « ساب sab » دئییر. بو سؤز ایندی‌ده دیلیمیزده ساخلانیلمیشدیر و « ساو/ سوو sov / sav » فورمالاریندا، درین سؤز، پیغام، تاپشیریق و وحی کیمی آنلاملاردا ایشلنیلمکده‌دیر. نئجه که « ساوالان » سؤزونده‌ده همین کلمه، « وحی » آنلامیندا ایشلنیلمکده‌دیر.
« ساو » یازما، داها دوغروسو « فلسفی شعر قولو » یاراتما، اسلامیّتدن سونرا، قرآن مفاهیمی و اسلامی معاریفیندن ایلهام آلاراق ئوزونه داها سرعت و کیفیت آلمیشدیر. « یوسف خاص حاجب » طرفیندن درین فلسفی مضمونلو اثر اولان « قوتادغو بیلیغ» مثنویسینده، ادیب احمد یوکناکی « الیله یازیلمیش « عتبته الحقایق » اثرینده و خواجه « احمد یسوی » نین، « دیوان حکمت » آدلی کیتابیندا، شعر تاریخیمیزین فلسفی قولونو آراییب آختارماق اولار.
اسلامی دوشونجه تاریخینده پارلایان و « کلام » علمی‌نین گونشی « ملا محمّد فضولی » دن سونرا فلسفی شعر تاریخیمزده « حکیم ملا محمد هیدجی » و « حکیم ملا باقر خلخالی » دیلیمیزه درین مضمونلو فلسفی اثرلر قازاندیر میشلار و باشقا دیللرده ئوز دوشونجه‌لری‌نین شعاعلارینی و پارلایان ایتی شعله‌لرینی قیغیلجیم کیمی تفکر دونیاسینا ساچمیش و بیلیک سیزلیک و جهالتین کؤکلرینی یاندیرماغا چالیشمیشلار. هله مین ایل قاباق، بؤیوک شاعیریمیز « ادیب احمد » ئوز فلسفی اثری «عتبۀ‌الحقایق» ده درین دوشونجه‌لرینی بیان ائتدیکدن سونرا، اوخوجونو دوشونجه و فلسفه‌یه دعوت ائده‌رک، « بیلیک » دالینجا گئدنلر حاققیندا بئله بیر قناعته گلیر:
باهالی دینار، اول بیلیک‌لی کیشی
بیلیک‌سیز، باهاسیز، دگرسیز بیشی
بیلیک‌لی ـ بیلیک‌سیز هاچان دنگ اولور؟
بیلیک‌لی دیشی ار، جاهیل ار، دیشی!
و سونرالار « ارن » فورماسی آلان « ار » سؤزونو ایستر کیشی اولسون،« ایسیتر آرواد، « فیلسوف و عارف » معناسیندا ایشله‌دییر.
عصریمیزده همین شیوه‌ده شعر یازما قابلیتنه مالیک اولان، اوج بؤیوک شاعیریمیز اولموشدور: میر حبیب ساهر تبریزی، سید جعفر موسوی صفوی‌زادۀ اردبیلی و ناظر شرفخانه‌ای تخلّصوایله یازان محمدرضا ملک‌پور.
میرزا شفیع واضحدن بویانا، شعریمیزه، فلسفی دوشونجه‌لر گتیرن و ذکالی مضمونلارایله جانسیز سؤزلره جان باغیشلایان بو اوچ عالیم شاعیر، تأسفله چاغداش ادبیات تاریخیمزده تانینمامیشلار و اونلارین اثرلری آکادمیک سویّه‌ده تدفیق اولونمامیشدیر.
بو اوچ بؤیوک پارلاق اولدوز آراسیندا، ناظر شرفخانه‌ای اؤزونه مخصوص یئریله، معتزله، شعوبیه و اخوان‌الصّفا فلسفی دوشونجه‌لرینی دریندن اوخوموش، شیخ شهاب‌الدین سهروردی‌نین و « ابن میمون » فلسفی خطینی ابطال ائدن « مطلع‌الاعتقاد فی معرفۀ المبدا و المعاد » اثریله اسلام فلسفه و کلام علمیند ه یئنی جیغیر آچان محمد فضولینی اوستاد جاسینا منیمسه‌میش و قرآنی مفاهیمدن قایناقالنان آغیر مضمونلو و درین فلسفی دوشونجه‌لرینی، آخیجی لهجه و گؤزه‌ل شیوه‌لی شعرلرایله بیان ائتمه قابلیتینه مالیک اولان اوستاد شاعیریمیزدیر.
او تبریز و قوم شهرلرینده تحصیل آلمیشدیر. او قوم علمیّه حوزه‌سینده، سطح و خارج سطح دؤنملرینی قورتاریب، تهران دانشگاهی‌نین « الهیات » دانشکده سیندن یوکسک لیسانس درجه‌سی آلمیشدیر.
ایللر بویو تهراندا « عرب ادبیاتی » و « فلسفه » درسلرینی تدریس ائدن شاعیر، ئوزبیلیک و علمی ـ فلسفی دوشونجه‌لرینی، دیلیمیزه و چاغداش شعریمیزه قازاندیرا بیلمیشدیر.
او عرفانی و فلسفه دوشونجه‌نی تورکجه‌میزد ادبیاتین « جوهره‌سی » ساییر و « سید عظیم » کیمی عشق وعقلین تعارض و ساواشلاریندا، عشقه اوستونلوک وئریر. عاقلی ادبسیز و هنرسیز حساب ائدیر و « عشقدیر هرنه وار عالمده » دئییر. زاهیدی عاقلین اسیری بیلیر. و اگر سید عظیم دئییرسه:
ای زاهد خودبین، بیلیرم کیم هنرین یوخ
میدان محبت طرفه بیر گذرین یوخ!
ناظر شرفخانه‌ای ایسه اینجه بیر طنزایله اونا خیطاب یازیر:
زاهدا! گر ایچسن می عقل آتین ائده‌رسن پی،
سنده اوزقویارسان هئی من کیمی بیابانه!
بیرجه جرعه نوش ائتسن سنده من ایچن مئیدن،
منبر اوسته پایلارسان گونده خلقه پئیمانه!
و آیری یئرده دئییر:
آماندیر قویمایین زاهدکیمی بد ذوقو رضوانه
کی قورخوم وار او نعم‌المستقر، بئس‌القرار اولسون!
ازلدن عشقیله عقل اورتاسیندا کشمکش‌لر وار
او ایسته‌ر شور و شوق اولسون، بو ایسته‌ر آه و زار اولسون.
عرفانی و فلسفی شعرلریمیزده هر زاددان قاباق، بورادا سیمبولیک معنالاردا ایشلنن می، باده، شراب، خرابات، مئیخانه و بوکیمی سؤزلرین حسابینی آیدینلاشدیرمالییق. تورکجه، فارسجا و عربجه یازان عارف شاعیرلریمیز، بو شعرلردن درین معنالار قصد ائتمیشلر. همین معنالارایله علاقه‌دار، 8 ـ اینجی عصرده فارسجا یازیب یارادان عارف شاعیریمیز « ملا محمد شمس مغربی تبریزی » دئییر:
اگر بینی در این دیوان اشعار
خرابات و خراباتی و خمّار. . .
شراب و شاهد و شمع و شبستان،
خروش بربط و آواز مستان،
می و میخانه و رند و خرابات،
حریف و ساقی و ورد و مناجات،
خم وجام و سبوی می‌فروشی،
حریفی کردن اندر باده نوشی،
خط وخال و قدو بالا و ابرو،
عذار و عارض و رخسار و گیسو،
مشو زنهار از این گفتار درتاب،
برو مقصود از آن گفتار دریاب!
مپیچ اندر سرو پای عبارت،
اگر هستی ز ارباب اشارت،
چو هر یک را از این الفاظ خانی است،
به زیر هریک ازاینها، جهانی است. . .
ها بئله دوققوزونجو عصرده شبسترده یاشایان، درین مضمونلو فلسفی ـ عرفانی منظومه‌لر قوشان شیخ محمود شبستری یازیر:
هرآن چیزی که در عالم عیان است،
چو عکسی زآفتاب آن جهان است
جهان چون زلف و خال و خط و ابروست،
که هر چیزی به جای خویش نیکوست.
تجلّی گه جمال و گه جلال است،
رخ و زلف آن معانی را مثال است. .
هر آن معنی که شد از ذوق پیدا،
کجا تعبیر لفظی یابد او را؟
عشق، عرفانی غزلده « نفس پرستلیک » و مخالف جنسه ساری شهوانی چکیم دگیلدیر. عشق، الله گؤزللیگینی درک ائدهن و معرفت ادراکیندان ناشی اولان عاشیق ـ معشوق و عابد و معبود آراسیندا اولان بیر جذب و انجذابدیر. و هرنه عالمده واردیر بو انجذابدان دوغماقدادیر، فضولی دئمیشکن:
عشقدیر هرنه وار بو عالمده
باشقا بیر قیل و قالدیر آنجاق
سرخوشلوق کئفلیلیک، مئی اوستوندن مئی وئرمه، جام دولاندیرما، طرب مجلسینده اوتورما، بزم، مغ و باشقا بو کیمی دئییملرین هامیسیندا وحدت طراوتی و عشق تجلّی‌سی گؤرولمزسه، بیر عؤمور حکمت و فلسفه ایله مشغول اولان دوشونجه صاحیبی و متفکّر شاعیر لریمیز، البته که و اختلارینی بو سؤزلری بیری ـ بیرینه بنزه‌دیب هئچ شعر یازمازدیلار. تبریزدن کؤچوب اصفهاندا یاشایان « هاتف اصفهانی » دئمیشکن:
هاتف ارباب معرفت که گهی،
مست خوانندشان و گه هشیار،
از می و بزم و ساقی مطرب،
وز مغ و دیر و شاهد و زنّار،
قصد ایشان نهفته اسراریست،
که به ایما کنندشان اظهار.
پی بری گر به رازشان، دانی،
که همین است سّر آن اسرار،
که یکی هست و هیچ نیست جز او،
وحده لااله الّا هو.
بو موضوع ایله علاقه‌دار آذربایجان شاعیرلری بیر چوخ منظومه‌لر یازمیشلار. او جمله‌دن « قمری دربندی» نین « عشق منظومه‌سی » نی آد آپارا بیلرم.
ناظر شرفخانه‌ای‌نین یارادیجیلیغیندادا بئله مضمونلار چوخدور. واختیله من اونون شعرلرینی « سهند » هفته لیگینده نشر ائدیردیم. اونون شاه اثری اولان:
ساقیا گؤتور جامی، دورما باشلا جولانه
وئرگیلن مئی اوستن مئی، ییخ بو خلقی یان یانه
مطلعلی غزلینی‌ده همین هفته لیکده وئرمک نیّتی ایله غزللر سیراسینا داخیل ائتمیشدیم. منی چوخ اینجیدن و گاه ـ گاه مزاحم اولان « کنترل » چو قارداش، بو غزلین آلتیندا یازمیشدیر: « بسمه تعالی ـ این غزل چاپ نشود. از استاد مکرم آقای دکتر محمدزاده بعید است که میخوارگی را تشویق بکنند امضا.! »
بو کنترلچو قارداش بیر صحیفه اویانلیق گؤرموردو و یا تجاهل ائدیردی که شاعیر دئییر:
تعلل ائیلمه، هی ـ هی گتیر پیالۀ می!
شرار سینه‌می سؤندور، شراب ناب ایله!
شراب ناب ندیر؟ مرتضی علی عشقی،
به جز بو باده، دانیشما منِ خراب ایله.
دامیز بوغازیما بیر جورعه تا اولوم سرمست!
قویوم ترابه باشی عشقِ « بو تراب » ایله.
حاییف که بیلمه‌دی « ناظر » خوانلیغین قدرین،
کئچیرتدی عؤمرونو بیهوده خورد و خواب ایله.
بیر چوخلار کیمی « خورد و خواب » اسیری اولمایان شاعیر البته که بو سیمبولیک شعرلری ایله، ابوالعلای معری کیمی، فارابی تکین و حکیم ملا محمدعلی هیدجی سایاغی « پری‌لر شه‌هری » گزیر و دئییر:
نه شه‌هر، نه شه‌هر، گؤزه‌ل ماراقلی،
مؤمن اینسانلارا اویان بیر شه‌هر.
خیال گوزگو سونده افلاطون، اونو،
اینجه احساسیله دویان بیر شه‌هر،
ناظر شرفخانه‌ای بئله بیر گؤزللیک و گئرچک‌لیک سماسی آلتیندا اولان عشقه اینانیر. بوتون عارفلر کیمی آللاهدان طلب ائدیر اوندا « عشق » گوجونو آرتیرسین. بو استغاثه‌لرده، بوتون عارف شاعیرلرین اثر لرینده درین معنالار یاتمیشدیر. میثال ایچون فضولینی توتاق. او، آللاهدان « بلا » ایسته ییرو بلانی آللاهین عینایتی و اعتناسی حساب ائدیر:
ای بیوفا که عادت او لوبدور جفاسنا،
بالله جفادیر اولما دئمک بیوفاسنا!
گه ناز و گه کرشمه و گه عشوه‌دیر ایشین،
جانینن سئونلر اولماسا یئی آشیناسنا!
عشقینده مبتلا لیغیمی عیب ائدهن سانیر،
کیم اولماق اختیار ایله‌دیر مبتلاسنا.
ای دل که هجزه دویماییب ایسترسن اول مهمی،
شوکر ائت بو حالا یوخساگلر یوز بلاسنا!
ای گول غمینده اشک رخ زردیم ائتدی آل
بیلدیردی اولا صورت حالیم صباسنا؟
دوشمز چو شاه قربی فضولی گدالر،
او شهدن التفات نه نسبت مناسنا؟
تایی تاپیلماز و تکرار ائدیلمز فضولی یارادیجیلیغینا، منجه، ناظر آن گؤزه‌ل مضمونلو نظیره‌لر یازمیشدیر. اونون آشاغیداکی غزلی‌نین نئجه فضولی شعریّتی ایله سسلنمه‌سینه دقت ائدین:
گرچه یوخدور سنه تای جور و جفا ائتمکده،
گؤزه‌لیم من‌ده تکم عهد و وفا ائتمکده!
من اگر سوز دل و اشگ نیازایله خوشام،
سنده هرگون منه مین ناز و اَدا ائتمکده،
من تکم لبلرینی سرّ بقا اومماقدا،
سنده تک اومدوغوم آمالی فنا ائتمکده!
تکجه بیر من دئمیرم، بلکه دئییرکل جهان:
یوخ تایین، قامت عشاقی دوتا ائتمکده!
ایندی که اوخلامیسان، گل سؤرو، آردینجا آپار!
نه گؤروبسن منی قان ایچره رها ائتمکده؟
ناظرا کیم نه بیلر حکمت رسّام ازل
نه ایمیش قامت بالانی بلا ائتمکده؟
غزل نوعو، ادبیاتیمیزین، اوخوجو ایله ارتباط قورماق و علاقه ساخلاماقدا اَن اوستاد شاعیرلرین الینده گؤزه‌ل بیر اینجه صنعت واسط‌سینه چئوریلمیشدیر و لاکین هر غزل یازان شاعیر، بو واسطه‌دن اؤز استعدادی و قابلیّتی چرچیوه‌سینده فایدالانا بیلمیشدیر. نسیمی و ختائی‌نی مسلک غزللری‌نین ان اوجا قلّه‌سی‌کیمی قیراغا قویساق، بوتون شرق ادبیاتی تاریخینده یالنیز فضولینی ذکر ائده بیلریک که غزلی، تکرار ائدیلمز بیر قابلیّت‌ایله، اینجه صنعت واسطه‌سی کیمی قوللانمیشدیر. ایندیه قده‌ر تورکجه، فارسجا، عربجه و اردو دیللرینده غزللر یازان شاعیرلر آراسیندا، کیمسه فضولی‌نین وحی کلامی ذروه‌سینه چاتا بیلمه‌میشدیر. حتی حکیم سیدابوالقاسم نباتی و سید عظیم شیروانی، ادبی ـ بدیعی یوکسک لیاقتلره صاحیب اولمالارینا باخمایاراق، فضولی‌نین کؤلگه‌سی کیمی ظهور ائتمیشلر. یالنیز بیزیم.
عصریمیزده « علی آقا واحید » غزل نوعوندا دگشیک‌لیک یاراتماغا موفق اولا بیلدی. غزلین دیلینی ساده‌لشدیردی و خلقین دانیشیق شیوه‌سینه یاخینلاشدیری. لاکین اونون غزللرینده، فضولی، نباتی و سید عظیم کیمی فیلسوف شاعیر‌لریمیزین ایشلتدیگی مضمونلار یوخ، یئنی حیات طلباتینا اویغون موضوعلار ایشله‌نیردی.
ناظر شرفخانه‌ای‌نین یازدیغی غزللرایسه، بیر طرفدن دیل باخیمیندان، علی‌آقا واحیدین یاراتدیغی یئنی دگیشلیک‌لر و دیگر جهتدن فضولی عنعنه‌سینی دوام ائتدیریر. اونون اثرلری‌نین یاییلماماسی جنوبدا یاشایان بوتون آذربایجان عالیم شاعیرو صنعتکارلارین عمومی مظلوملوغوندان ناشی اولور. اَن آزی یوز ایلدیر که بو تایدا یازیب یارادانلاریمیزین اثرلری قولتوقلاریندا اوزلری ایله برابر دفن اولور، بیر دریا علم و مدنیت آثاری‌نین نشری و گلجک نسیللره تاپشیریلماسی بیر خیال کیمی، هرزامان گؤز لونونده دورور. شاعیرلر و عالیملریمیزه، خصوصیله آنا دیلینده یازنلارا هئچ صاحیب چیخان، اونلارا اعتنا ائدن رسمی بیر اورقان یوخدور. بونا باخمایاراق، خلق کوتله‌لری و گنجلیگیمیز هر زامان وارلیق و مدنیتینی قوروما ایچون اؤز علم خادملرینه و شاعیرلرینه حؤرمت بسله‌میش و اونلارا عزّت علامتی اولاراق اثرلرینی یایمیشلار. بیزیم شاعیر‌لرده بوندان باشقا بیر شئی ایسته‌مه ییرلر: الله هدایتی و خلق محبتی. ناظرین دیلیله دئسک:
شاعیر ایسته‌ییر که حسادت الی،
ایستک‌لرباخیشین بوغمایا گؤزده.
قازا اورکلردن نیفرت کؤکونو،
آغ گونش یارادا قارا دنیزده!
شاعیر ایسته‌ییر که بیرلیک نغمه‌سی
اوخونا شه‌هرده، اوخونا کندده. ،
پوزولا سرحدلر، ئوته آیریلیق،
آزادلیق یاییلا هر مملکتده. . .
محبت مئییندن چاناق ایسته‌ییر،
گون کیمی ایستی بیر قوجاق ایسته‌ییر. . .
بیزده فلسفه‌چی عالیم شاعیر‌یمیزه اؤز مقدس وظیفه‌سینی یئرینه ینتیرمکده اوغورلار و باشاریلار دیله مکله دئییریک: بئله اولسون! بئله اولسون!