دده‌لرین سیرری و دده آللاه‌لی
اکبر حمیدی «علیار»
عمومیتده بیزیم آشیق صنعتی‌میز شفاهی خالق ادبیاتی‌میزین گوجلو بیر قولو اولاراق، یارانان گوندن- مین ایل‌لردن بری، شفاهی شکیلده، دیلدن- دیله، سینه‌دن- سینه‌یه گلیب بو گونه چاتمیش‌دیر. تخمینن سون 100 ایلین ایچینده بو ادبیات، بو صنعت یازیلماغا باشلاسا دا، هله یازیلمامیشی یازیلمیشیندان بلکه 100 قات آرتیق‌دیر.
بیز بیر سیرا سبب‌لره گؤره، آتا- بابالاری‌میزی آشیق ادبیاتینی یازمادیقلارینا گؤره قیناساق دا، بو مسأله‌نین حیکمتیندن بو ساده‌لیک‌له کئچه بیلمریک. بو بویدا زنگین دیلین، زنگین ادبیاتین، دولغون صنعتین یارادیجی‌لاری اولان بابالاری‌میز، بیز دوشوندویوموز قده‌ر ده ساده، ساده‌لؤوح، باشی سویوق اولماییب‌لار، اولا بیلمزدیلر ده. بو ایشین قطعین توتارلی نه‌دن‌لری، سبب‌لری اولوب. بوگون بو ادبیاتی مکتوب‌لاشدیرماق‌لا یاناشی، بو سبب‌لری آراییب، آختاریب تاپماق بیزیم عهده‌لیگیمیزه دوشن گؤره‌ولردن، وظیفه‌لردن ساییلیر.
مکتوب ادبیات‌لاری گؤزدن کئچیردیکده مسأله بیر قده‌ر آیدین‌لاشیر! چئوره‌میزده‌کی ادبیات‌لار، مثلا اؤزوموزون فارس ادبیاتی‌میز یعنی تورک شاعیرلرین فارسجا یارادیجیلیق‌لاری و یاخود عروض شعریمیز چوخ مقام‌لاردا، چوخ واخت‌لار «دیوان» ادبیاتینا چئوریلیب، بو دانیلمازدیر، سنده، ثبوتا دا احتیاجی یوخدور. بوتون تاریخ‌لرده، تذکره‌لرده بو چئشیت ادبیاتا «دیوان ادبیاتی» سؤیله‌نیلیب، یازیلمیش‌دیر. بو، او دئمک‌دیر کی، مکتوب ادبیات اکثر حال‌لاردا یا حکومت‌لرین، شاه‌لارین، سارای‌لارین بویروغویلا اولوب، یا اونلارین نفوذو تأثیرینده ایسته‌دیک‌لری کیمی فورمالاشیب، یا دا ان آزی اونلارین ایسته‌یی ایله اوست- اوسته دوشدویوندن قورونوب ساخلانیلمیش‌دیر. یعنی یازیلی ادبیات تحریفه یول وئره‌ن ادبیات‌دیر! یازیلی ادبیاتا ایسته‌نیلن واخت نه‌یی‌سه داخیل ائتمک، یاخود دا اوندان نه‌یی‌سه چیخارتماق اولاسی‌دیر. بیر حالدا کی، شفاهی ادبیات ماهیت اعتباری ایله، بونا یول وئرمیر. بیزیم اولو بابالاری‌میز، اوزان‌لاری‌میز بونو دویاراق، آشیق ادبیاتی‌میزی، ادبیاتا یاد اولان‌لارین، ادبیات یاغی‌لاری‌نین ظولم الی اونا چاتماسین دئیه، سینه‌لره یازمیش‌لار! آخی خالقین، اوزان‌لارین، آشیق‌لارین یادداشیندا اولان خزینه‌یه بیریسی نئجه ال آپاریب کورلایا بیلر، ایسته‌دیگی کیمه قلمه وئره بیلر! هرچند گاهدان مثلا واحید بیر داستاندا چئشیتلی واریانت‌لار گؤروروک، بو دا اساس، بینؤوره یئرینده قالاراق، بیر گؤزه‌ل‌لیک، بزه‌ک- دوزه‌ک دئمک‌دیر. بو خیردا ده‌ییشیک‌لیک‌لر بیر اثری مختلیف تورک جوغرافییالارینا تطبیق ائتمک مقصدی ایله اوز وئریب، اؤزو ده اوستا آشیق‌لار، دده آشیق‌لار طرفیندن.
اوستا- شاگیرد موناسیبت‌لری، مکمل بیر آشیق اولماغا اوستا گؤروب ایللرجه اونا قوللوق ائتمک، لازیمی قده‌ر تجروبه، بیلیک کسب ائتمه‌میش آشیق‌لیق اجازه‌سی آلا بیلمه‌مک بونون گؤستریجی‌سی‌دیر. ائله بو اؤزو ده داستان‌لاری‌میزدا یئرلشدیریلیب؛ «واله»ین شاگیردی «صمد»ین اجازه‌سیز گئدیب عاجیز قالماسی، نهایت ده اوستادینا مراجعتی بونون بیر نمونه‌سی‌دیر. دئییشمه، باغلاشما ایسه شفاهی آشیق ادبیاتی‌میزین اولدوغو کیمی قورونوب ساخلانیلماسی‌نین داها بیر رمزی، سیرری‌دیر. یعنی آشیق بیر داستانی، بیر سؤزو، بیر شعری اوستادلاردان اؤیره‌ندیگی کیمی دئیه بیلمه‌سه، ایفا و افاده ائده بیلمه‌سه، سهوه‌ن و یاخود قصددن اوندا ده‌ییشیک‌لیک یاراتماق ایسته‌یرسه، باشقا سؤزله، تحریفه سبب اولورسا، یا دا ازبرله‌مه (قورویوب ساخلاما) قابلیتی گوج‌سوزدورسه باغلانیب سازینی یئره قویمالی‌دیر.
بس بللی اولدو بیزیم شفاهی آشیق ادبیاتی‌میزدا گلن سؤزلر، مقام‌لار، شعرلر، آدلار ائله، بئله باشی چووال‌لامادان دئییل، یوکسک درجه‌ده دقیق‌لیک، اینجه‌لیک اوزره‌دیر. اونون هر کلمه‌سی، هر جومله‌سی یئرلی- یاتاق‌لی اولاراق، بیر فاکت‌دیر، بیر سنددیر، بیر ثبوت‌دور. بابالاری‌میز- دده آشیق‌لاری‌میز اوستالیق‌لا حیات‌لارینی، حیاتین حقیقت‌لرینی اؤز داستان‌لاریندا، ناغیل‌لاریندا یئرلشدیرمیش‌لر.
داستان‌لاری‌میزین یعنی دده- بابالاری‌میزین روایتینه اساسن، آذربایجانین هر بؤلگه‌سینده حاق آشیق‌لاری، دده آشیق‌لار اولموش. ائله همین بو داستان‌لاردان، شفاهی ادبیاتی‌میزدان اؤیره‌نیریک کی، حاق آشیغی ایله دده آشیق آراسیندا فرق قویمالی‌ییق. ناغیل‌لار بیزه دئییر حاق آشیغی گنج یاشلاریندان بو مقاما چاتیر، آشیق صنعتی، شعر دئمک اونا وئرگی وئریلیر، همی ده گله‌جک سئوگیلی‌سی، حیات یولداشی اولاجاق دونیا گؤزه‌لی اونا بوتا وئریلیر. بو، ناغیل ایچینده حقیقت‌دیر! منیم اؤزومون لاپ ائله چاغداش دؤوروموزده آتامین، کندلی‌لری‌میزین، هله ده حیاتدا اولان بعضی آغ‌ساققال‌لارین، قاراداغین دیزمار ماحالیندا اؤز گؤزلری ایله گؤردوک‌لری «عزیزعلی» آدیندا بیر حاق آشیغیندان خبریم وار. دده ایسه، نظره بئله گلیر، یاش اعتباری ایله اوستاد آشیق‌لارا وئریلن مقام‌دیر. باشقا سؤزله دئسک، هر حاق آشیغی دده اولا بیلر آما هر دده حاق آشیغی اولا بیلمز.
حاق آشیقلارینین حاق آشیغی اولدوق‌لاری، دده‌لرین‌سه دده‌لیگی یئنه ده اونلارین اؤز شعرلرینده، اؤز باغلادیق‌لاری، یا دا باشقا اوستادلارین اونلارین آدینا باغلادیق‌لاری داستان‌لاردا گیزلنمیش‌دیر. بونو بوگون کشف ائتمک بیر او قده‌ر ده چتین دئییل. مثل اوچون عاباس‌دا، قوربانی‌دا، قریب‌ده، معصوم‌دا، نووروزدا بو وئرگی، بو حاق آشیغی مقامینا چاتماق «اره‌ن‌لرین یوخودا اونلارا باده ایچیرمه‌سی» ایفاده‌سی ایله گؤرونور.
مرندلی آللاه‌لی‌یا گلدیکده، شرقی و غربی آذربایجانین مختلیف بؤلگه‌لرینده یایقین اولان ناغیل‌لارا اساسن اونون دده اولدوغو آیدین‌دیر. خصوصیله غربی آذربایجاندا «بابا لئیسان» داستانلارینی بیلمه‌ین آشیغا راست گلمه‌مک اولاسی دئییل. بابا لئیسان اؤزو دده آشیق‌دیر. بونونلا بیله، اونون شاگیردی «ورقا» اوندان خبرسیز شیروان ولایتینه گئدیب «پریزاد»ین توسطو ایله باغلاندیقدا، اوستادی بابا لئیسانا مکتوب یازیب اونو ایمدادینا چاغیریر. آما بابا لئیسان تک گئتمه‌یه اوره‌ک ائتمه‌ییب اؤزوندن داها بؤیوک بیر دده آشیغی آپارماق قرارینا گلیر. او، بونو دوشوندوکده گومانی یالنیز مرندلی آللاهی‌یه گلیر. آللاه‌لی او واخت مرندین «کول‌تپه» کندینده یاشاییرمیش. بابا لئیسان گئدیر چوخ یالوار- یاخار ایله آللاهی‌نی اؤزویله آپارماغا راضی ائدیر. او ائویندن آیریلاندا حیات یولداشینا عونوانلادیغی شعرینده دئییر:
آللاهی‌یام هئی چاغیررام آللاهی،
یئتیشر دادیما واللاه- بیللاهی.
قاپی- قونشو سورسا هانی آللاهی،
دئنه‌ن گئجه یاغمیش قار ایدی گئتدی!
ناغیلدان بللی اولور دده آللاه‌لی شیروان آشیقلارینین- پریزادین دئییشمه مجلیسینی اؤزونه لاییق گؤرمورموش، یعنی اؤز دده‌لیک مقامینی چوخ- چوخ یوخاری، یوکسک بیلیرمیش، حتا بابا لئیسانی دا اؤز حاقیندا «ناشی صراف» آدلاندیریر. بابا لئیسان اونو راضی ائتمه‌یه اونون حیات یولداشیندان باشقا، کند جماعتینی ده شفاعتچی سالدیقدا، دده آللاهی جماعته عونوانلادیغی شعرینده بئله دئییر:
مرندلی آللاهی! قلبی دگیلم،
وور محک داشینا، قلبی دگیلم.
آلچاقدا وورولان قلبی دگیلم،
ناشی صراف منه باخدی کم ایندی.
هر حالدا دده آللاه‌لی بابا لئیسانلا شیروانا گئدیر. اونون شیرواندا اوخودوغو نصحیت‌نامه‌سی دده‌لیگینه، پیر گؤروب پیر اولدوغونا داها بیر ثبوت‌دور:
کؤنول قوللوق ائله کامیل اوستادا،
اوستاد گؤرمه‌یه‌نین ایشی خام قالدی.
نئچه- نئچه داننده‌لر کؤچدولر،
یئرلرینده بیر عاغیلی کم قالدی.
اوجا داغ باشیندا قوردوم دئیه‌نلر،
مالین تعریفله‌ییب یوردوم دئیه‌نلر.
آسدیم- کسدیم، توتدوم- ووردوم دئیه‌نلر،
اونلاردان کالاوا بیرجه دام قالدی.
دئمه‌یین فیلانکس خاندی، پاشادی،
یانیندا قول‌لاری قوشا- قوشادی.
نوح اؤزو مین دوققوز یوز ایل یاشادی،
ساناسان بیر سحر، بیر آخشام قالدی.
مرندلی آللاهی آی نصیب ائیلر،
شجرلر بوی چکر آی نه سیب ائیلر.
اسکندر آتلاندی آیناسی بأی‌لر،
نه جمشید اگلندی، نه ده جم قالدی.
همچنین میانا و قاراداغ بؤلگه‌سینده یایقین اولان «آشیق بایراق» ناغیلیندان مرندلی آللاهی‌نین همان آشیق بایراق اولدوغونو و میانا خانلاری‌نین الیندن مرنده کؤچمه‌سی بللی اولور. بو ناغیلدان هله آللاه‌لی‌نین مرنده گئدیب آللاهی تخلصونو سئچمزدن أول، یوکسک معنوی مقام‌لارا ال تاپماسی آیدین‌دیر، او بیر شعرینده بئله دئییر:
محشرده یوکومو آچارام اؤزوم،
سیزه بللی اولار آستاریم – اوزوم.
نئچه کی دونیا وار دئییلر سؤزوم،
قبریمین اوستونه پیـر گلر منیم.
من عـــاشیق بایراغام، آللاهی والله،
اینانـمیشام لا اله الا الله.
حاققا دوغــرو یول گئدیرم بسم الله،
لئیسان یوللاریما سو چیلر منیم.