دکتر حسین محمدزاده صدیق دانشمند ایرانی، مؤلف بیش از یکصد کتاب و صدها مقاله ی علمی، برنده ی نشان عالی خدمت از کانون وکلاء آذربایجان و نشان عالی صلح و دوستی از رئیس جمهور کشور ازبکستان، مؤلف اولین کتاب تحقیقی و علمی درباره عاشیق های آذربایجان به زبان فارسی که در سال 1351 با نام عاشیقلار چاپ شد.
این استاد برجسته ی مورد تکریم و خستگی ناپذیر در سال 1324 شمسی در تبریز در یک خانواده ی مذهبی مهاجر از قره داغ متولد شد و تحصیلات خود را تا مقطع دکتری در دانشگاه های تبریز و استانبول تکمیل کرد و بیش از نیم قرن است که در دانشگاه های ایران تدریس می کند و نویسندگان و محققان و شاعران زیادی تربیت و حمایت کرده است.
او صاحب نظر و صاحب تئوری در ادبیات شفاهی آذربایجان است و کتاب های مرجع «قوپوزنوازان دلسوخته ی آذربایجان»، «طنز در ادبیات عاشیق های آذربایجان» را تألیف کرده است. از این که دعوت ما را برای شرکت در این همایش پذیرفته اند، کمال سپاسگزاری را داریم.
عاشیق سلجوق شهبازی
شفاهی ادبیات قوللاری
دکتر ح. م. صدیق
سؤزلو ادبیات، هله یازی نین قوللانیلماماسی دؤنمده کی اوره تیلن ادبی اؤرنکلره دئیلیرسه ده، انسانلیق تاریخینده گؤنوموزه قده ر دوام ائتمکده دیر. یعنی مادام کی آنالار اؤز اوشاقلارینی سینه دن سینه یه انتقال ائدن ادبیات ایله تربیه لندیریرلر و یا رسمی تحصیل آلمایان و مخاطبلری خلق کوتله لری اولان ناغیل دئین، شعر اوخویان، منظومه لر یارادان ائل شاعرلری و ادبیات خادملری یارادیجیلیغا مشغول اولارلار، و یارانان اثرلری قولاقدان قولاغا انتقال ائدیرلر، دئمک کی سؤزلو ادبیات دؤنمی دوام ائدیر.
قرآن کریم ده بقره سوره سی نین 31- نجی آیه سینده بویورور:
وَعَلَّمَ آدَمَ الْأَسْمَاءَ كُلَّهَا ثُمَّ عَرَضَهُمْ عَلَى الْمَلَائِكَةِ فَقَالَ أَنْبِئُونِي بِأَسْمَاءِ هَؤُلَاءِ إِنْ كُنْتُمْ صَادِقِينَ قَالُوا سُبْحَانَكَ لَا عِلْمَ لَنَا إِلَّا مَا عَلَّمْتَنَا إِنَّكَ أَنْتَ الْعَلِيمُ الْحَكِيمُ (بقره- آیه 31 و 32) (یعنی: والله بوتون اسمانی آدمه اؤیرتدی. سونرا ملک لره دؤنوب بویوردو اگر اؤز ادعانیزدا صداقتینیز واردیر بونلارین آدلارین دئیین. دئدیلر ای ربّیمیز سنین اؤیرتمه دیلکرینی بیلمیریک.)
بو آیت شریفه نین تفسیرینده بئله نتیجه آلانلار واردیرکی اللّه دیل یاراتما قابلیتی نی انسانا بخش ائتمیش، داها دوغروسو دیللری انسان اوغلونا اؤیره تمیشدیر. یعنی انسان توپلوملاری هر بیر اقلیمده آللاهین بخش ائتدیگی قدرت ایله او اقلیمه اویغون دیل ایجاد ائتمیشلر و البته کی او دیلده دانیشیق قابلیتی اولان هر توپلوم، همده ادبی و بدیعی اثرلر یاراتماغا باشلامیشدیر. بو ایش ایسه، حیات و معیشت طلبی ایدی. یعنی انسان یاشاییشی و اؤزللیکه اوشاق تربیه سی و یا سئوگی ماجرالاری یا دینی تؤرنلر، آو و شکار مراسمی، بئله ادبیاتین یارانماسینا زمین یارادیردی.
بو قابلیت هر بیر ملّتده اولموشدور. و لاکن بحث موضوعو تورک عاشیق ادبیاتی اولدوغو اوچون، من قیساجا تورک سؤزلو ادبیاتی، بو ادبیاتین اؤزللیکلری و قوللاری حاققیندا بیلگی وئرمک نیّتیم واردیر.
تورک تاریخینده ایلک کره نه زمان یازیلی ادبیات ایجاد اولما و یاراتما مسأله سی هله ده مناقشه لی بیر بحثدیر. بعضی نظر صاحبلری اورخون آبیده لرینی ایلک تورک یازیلی نمونه لری حساب ائدیرلر بیر چوخ آراشدیر ماچیلار ایسه سومرجه لوحه لری پروتوتورک یازیلی اثرلری بیلیرلر.
همین سومرجه تاپیلان لوحه لرده، چالغیچی هیکل لری واردیرکی آیاق اوسته دوروب، سازلارینی سینه لرینه باسیبلار. بو مجسمه لری هم فرانسانین و همده ایرانین موزه لرینده گؤرمک اولار. بو مدل ساز چالانلار یالنیز تورکلر آراسیندا اولموشلار. اسلامیّتدن اؤنجه اونلارا قام، باسکی و سونرا باغشی و اوزان دئییلمیشدی. اونلارین هر بیری، بیر دین و آیین آدامی ایمیشلر و اؤز سؤزلری و یاراتدیقلاری ادبی – بدیعی اثرلر ایله توپلومون روحی و دینی احتیاجلارینی قارشیلاییردیلار. شؤلن دئییلن شنلیکلرده، و یا سیغیر sığır آدی وئریلن آو و شکار مراسیمینده و یا یوغ Yuğ آدی وئریلن جنازه تؤرنلرینده و هر هانگی بیر دینی اینانج تؤرنلرینده حاضر اولوب سازدا قوشوق و یا ساغو اجرا ائدردیلر. البته بو مراسیمده اود یاندیرما، قازان آسما و قازان اطرافیندا سماع و اؤزل رقصلرده اولوردو. بو ادبی نمونه لرین اؤزللیک لرینی بئله سایماق اولار:
- دیل اولدوقجا ساده، آنلاشیلان و تمیز بیر دیلدیر.
- خیالی تصویر تمامیله طبیعی حیات و طبیعتدن آلینمیشدیر.
- هر ادبی نمونه نین اساس مضمونو، مادی اولمایان او دنیاداکی روحلارین، بو دنیادا یاردیما چاغریلماسی ایله یارانیردی.
- شعر قالیبلاری همده شعرلرین اؤلچولری تورک دیلی نین فطری و ذاتی وارلیغیندان قایناقلانیردی، قالیبلار 7، 8 و ۱۱ هجالی ایدیلر.
- سؤزجوکلر تمامیله تورکجه اولموش و باشقا دیللرین ائتگی و تأثیری یوخ حسابیندادیر.
- شعرلری ایستر مرثیه اولسون، ایستر قهرمانلیق و شجاعت محتوالی اولسون و ایسترسه ده مادی اولمایان او دنیاداکی شامانلار و روحلاردان استغاثه ماهیتی داشیسین، قام و باسکی لار طرفیندن قوپوزدا اجرا ائدیلیردی.
اوزانلار و قاملارین او زمان سؤیله دیکلری شعرلر آشاغیداکی نمونه لر ایدی:
- قوشوق: سونرالار قوشما دئییلن هر بیر قوشوق 11 و یا 8 هجادا قوشولوردو. قوشوقلارین مضمونلاری: حسرت، آغلاییش، عشق، طبیعت گؤزللیکلری نین توصیفی و بو کیمی موضوعلاردا ایدی.
نمونه: اودیغ منی قومیتدی ترجمه: عشق منی جوشدوردو
ساقینج منه یامیتدی درد منه گلدی و ییغیلدی.
کؤنگلوم آنقار امیتدی. کؤنلوم او گؤزله میل ائتدی.
یوزیم منینگ سارغارور. اوزوم ایندی سارالدی.
- ساو: بوگونکو آتا سؤزلری آنلامینا گلن ساو لار شعر اولماسالاردا، آهنگلی، اویناق و موزون ایدیلر.
نمونه لر: - یئر باسروغو طاغ، بودون باسروغو بگ
- ارمه گوگه بولوت یوک بولور.
- بئش ارنگک توز بولماس.
- آج نه یئمس، توق نه دئمس.
- ساغو سونرالار آغی و آغیت آدلاری آلان ساولار، ائللرین غم و مصیبت زمانی، ساواشدا باش وئرن باسغین واختی و یا بیر اؤلو مراسیمینده اوخوردو.
نمونه: اؤدلک آریغ که وره دی آپ ارتونفا اؤلدومو
یونچیق یاووز تاورادی. ایسسیز آجون قالدیمی؟
اردم یئمه سئوره دی. اؤدلک اؤچین آلدیمی؟
آجون بگی چرتیلور. ایمدی یورک ییر تیلق.
ترجمه سی: زمانه یاخشی دؤندو، ترجمه سی: آلپ ار تونقا اؤلدومو
پیس آداملار گوجلندی. پیس دونیا قالدیمی؟
ادب ارکان چوخ آزالدی، زمانه انتقام آلدیمی.
دونیا بیگی یوخ اولور. ایندی اورک ییرتیلار.
- دستان ایندی بیزیم دستان آدی وئردیگیمیز اوزون منظوم و منثور ناغیللارا، سؤزلی ادبیات دؤنمینده نه آدی وئریلمه سینی هله لیک بیلمیریک. میتولوژیک بو اثرلر بیر طرفدن طبیعتده باش وئرن حادثه لرین تعلیل ائدیلمه سی ایدی مثال اوچون گونون و آیین باتیب چیخماسی، گنجه – گوندوزون گلیب گئتمه سی، یازین قیشین یئرلرینی بیر – بیرینه وئرمه سی و بو کیمی اولایلار، انسانی هم دوشونجه یه وادار ائدیر، همده اونلارین سببلرینی بیر دستاندا آنلاتماغا سوق وئریردی. هابئله ائللر یاشاییشلاریندا تأثیر بوراخان ساواشلار، استیلالار، کؤچ ائتمه لر، یانقینلار، طبیعی فلاکت و خسته لیک لر، ادبی – بدیعی دستانلاردا شرح ائدیلیردیلر.
دستانلار تورکلرین تاریخی، افسانه لری، حماسه لری، اینانجلاری و قهرمانلیقلارینی ایچر مکده دیر. بونلار میتولوژیک و اسطوره ی دورانلارا عائددیرلر.
بو دستانلارین و سؤزلو ادبیاتین هر بیر نمونه سی نین مؤلفی و مؤلفلری معلوم دگیلدیر. البته کی بو اثرلرین ایلک صاحبی و یارادیجیسی وار ایدی. لاکن سؤزلو گله نک کولتورو اونلاردا دگیشیک لیک ایجاد ائدیبدیر.
مثلاً اسلامیتدن سونرا، اوزان ادبیاتی نین دوامی اولان عاشیق شعری و ادبیاتی نین چوخ نمونه لری نین یارادیجیسی ایندی بیزه معلومدور. باشقا طرفدن بو ادبیات رسمی و کلاسیک ادبیات ایله فرقلی دیر. مثلا اگر یونس امره، دده قوربانی و عاشیق علعسگری مثلا نسیمی و فضولی، قوسی تبریزی و نباتی ایله مقایسه ائدنده، هامیسی نین کیملیگی و حیات ماجرالاری و بیوگرافیالاری علم عالمینه معلومدور. ولاکن یونس امره، دده قوربانی و عاشیق علعسکرین اثرلری زمان ایچه ریسینده خلق کوتله لری طرفیندن سئویلدی و سینه دن سینه یه دولاندی. حتی بیر چوخ عاشیقلاریمیزین یاراتدیقلاری دستانلاردان الیازما الیمیزه گلیب چاتمامیشدیر. حتی بعضیلرینه بیر نئچه مزار یئرینه ده اینانیلدی. اگر رسمی ادبیات دیوانلاریندان تنقیدی متن حاضرلانیر که هر بیتین ثابت شکلی و فورماسی تانینسین، عاشیق شعری تام عکسینه دیر. اونلار قارا جماعت و کوتله مالیدیر. بیر چوخ عاشیقلاریمیزین شعرلری یالنیز سینه لردن توپلانیب نشر اولموشدور.
بونا گؤره، من عاشیق ادبیاتینی، سؤزلو ادبیاتیمیزین بؤیوک و گوجلو بیرقولو تانییرام.
بیرده بونو بیلمه لییک کی بیزیم رسمی شعریمیز و دیوانلاریمیز عاشیق شعرینه هئچ تأثیر بوراخمامیشدیر. عاشیق شعری طبیعت و خلق یاشاییشیندان الهام آلیر. داغ، دره، جیران، قویون، آت، دورنا، اؤردک، چوبان، گؤل و بو کیمی الهام قایناقلاری واردیر. موسیقی سی ده تام خلقی و ائل موسیقی سی دیر. دینی اساس و ستونودا، اورک صافلیغی و اخلاص ایله قورولور.
بیر شعر و دستاندا تحمیدیه لر، اوستادنامه لر و بوتون دینی و مذهبی بندلر، شعرین و دستانین سونراکی بندلری ایله بیر بوتونلوک تشکیل ائدیر. یعنی هر عاشیقین سؤیله دیگی هر جوره شعر، نهایتده اللّه آدی و دینی اؤیودلر ایله قورتاریر. و هر عاشیقین باغلاندیغی عرفانی طریقتلرده، کوتله وی طریقتلر اولموشدور. بوراداکی کائناتا باغلانان عشق و وورغونلوق ابن عربی نین وحدت وجود فرضیه لری ایله فرقلیدیر. بورادا عاشیق اوچون تجلّی واردیر و تجلی نین هر جوره جهتلرینه وورولان عاشیق، باش آیاق تانیمادان، دستنماز آلیب ساز چالماغا باشلاییر.
باشقا ملتلر آراسیندادا البته سؤزلو ادبیات واردیر. و لاکین تورک سؤزلو ادبیاتی اؤز تاریخیلیگی، گئنیشلیگی و صلابتی ایله اونلارین هامیسیندان سئچیلیر.
عاشیقلار تاریخ بویونجا ائللرین معلمی و اونلارین مسأله لرینی حل ائدن، شادلیقلاریندا و غملرینده اونلارا شریک و اورتاق اولان آغ ساققاللار کیمی ظهور ائتمیشدیلر.