نسیمی‌نین غزلی‌نین شرحی
دکتر حسین م. صدیق
استاد سابق تربیت معلم تهران
فاعلاتن فاعلاتن فاعلاتن فاعلن
- من کی درویشم، فقیرم، پادشاه عالمم،
روح بی‌رنگم، اگر چی رنگه گیردیم، آدمم.
- شش جهات و چار عنصردۆر منی فاش ائیله‌ین،
یۏخسا من گنچینه‌ی وحدتده نور مبهمم.
- عالم غیبین صفاتی سندن اۏلدو آشیکار،
ای بصیرتسیز منی گؤر کیم نه ذات اعظمم.
- سؤیله‌ین حقدیر منیم دیلیمده دائیم، یۏخسا من
چار عنصردن مرکب بی‌لیسان و ابکمم.
- امهات ایله دوققوز آبایا اولموشوز خلف،
عالم تحقیقه باخسان، جۆمله سیندن اقدمم.
- جنّت فیردوس ایچۆن بیر لحظه غمگین اۏلمازام،
طالیب دیدار یارام، شادمانام، خرّمم.
- ای نسیمی! چۆن هر ایش تقدیر الیندن ایشله‌نیر،
فارغم دۆنیادان و عقبادا غمدن بی‌غمم!
سؤزجوکلرین آنلامې
چار عنصر: (عناصر اربعه): وارلېق دنیاسېنې تشکیل ائدن دؤرد اساس ماده اۏلان (سو، اۏد، یئل و تۏپراق) دئمکدیر. فارسجادا«چهار آخشیج» ده دئییلیر. دؤرد اصلی ماده.
طریقتچیلر دؤرد اصلی ماده‌نی، دؤرد نفسه بنزتمیشلر:
اۏد : اماره نفس.
یئل : لوامه نفس.
سو : ملهمه نفس
تۏپراق: مطمئنه نفس.
دؤرد عنصر مادی عالم اۆچۆندور و اۏنا گؤره بیری ـ بیریله ضدیت‌ده ده اۏلورلار.
مولوی دئییر:
چار مرغ اند این عناصر بسته‌پا،
مرگ و رنجوری و علت پا‌گشا.
پایشان از همدیگر چون بازکرد
مرغ هر عنصر یقین پرواز کرد.[1]
معنا عالمینده ایسه بونون آنلامې یۏخدور. نئجه کی دئییلیر:
از تنگنای هفت شش و پنج و چار و سه،
پرواز چون کنند ز دو‌کون بگذرند[2].
تویی گوهر آمای چار آخشیج
مسلسل کن گوهران در مزیج[3]
بر عدم از افراد گیتی یک دو داو اندرسه زخم،
گرچه از چار آخشیج و پنج حس در ششدرم[4]
چار عنصر، چار استون قوی است
که بدیشان سقف دنیا مستوی است[5]
شش جهات: اوزایېن آلتی بۏیودو: قوزئی، گؤنئی، دوغو، باتی، یۏخاری و اشاغی.
فریاد که در شش جهتم راه ببستند
آن خال وخط و زلف و رخ و عارض و قامت[6]
نور: آیدېنلېق. تانری اېشېغې. عرفاندا الله، نور قایناغېدېر. نور، آللاهېن عالمده تجلی ائتمه‌سی‌نین سیمبولودور. و قرآنېن 24 آیه‌سی اۏلان‌ـ 24 نجو سوره‌سی‌نین عنوانېدېر. همده آللاهېن آدلارېندان بیریسی سایېلیر.
نور حقیقی: حقتعالینېن اؤزۆدۆر، اؤزۆنده ظهور ائدر. و باشقاسېندا ظاهر اۏلارسا، اۏنا« شمس»ده دئییلیرو اۆره‌ک نه‌قدر صاف اۏلارسا، او نوردان داها چۏخ اۆره‌کده ظاهر اۏلار.
وحدت: بیر تک گئرچک و حقیقت کیمی دنیانېن گؤرۆنۆشۆ و آللاهېن بیرلیک گئرچکلیگی حیثیتی سایېلېر. تانرې‌نېن بیرلیگی تصوف آنلامېندا انسانېن تانرې ایله بیرلشیب تک اۏلماسې آنلامېنا گلیر.
تصوف یۏلوندا ایلک آددېم وحدت شهود آددېمې‌دېر، اۏندان سۏنرا انسان وحدت وجودا چاتا بیلر.
عالم غیب : مجرد نفسلر عالمی، امر عالمی، شهود و شهادت عالمی قارشېسېندا اۏلان عالم. یعنی مَلَک‌لر و تمیز روحلار‌عالمی. انسان تمیز یاشاسا غیب عالمینده اۏلان چۏخ شئی اۏنون باطن دنیاسېندا گؤرۆنر. ایکی تمیز گۆزگۆکیمی.[7] بیر یئرده دئییر:
عالم الغیبین وجودو، کائناتېن عینی‌دیر،
ای شهادتدن خبرسیز جائنا یوم النشور[8]
بو گۆن گر عالَم الغیبین نشانېن وئرمک ایسترسن،
ریاحین اوش بیان ائیلر ظهورون چرخ سیارېن[9]
محیی‌الدین‌عربی‌یه گؤره: «غیب عالمی هئچ زمان آشکار اۏلماز و لاکن حق همیشه آشکاردېر و غایب اۏلماز.» [10]
عالم غیب اۆچۆن عقلی دلیل گتیرمک اۏلماز. قرآندا دئییلیر:
عِنْدَهُ مَفاتیح الغَیب لایعلمها الاّ هو
اگر عقلی دلیل گتیرمک اۏلسا، اصلی عالم غیب دگیلدیر.
مثال اۆچۆن اخرت گۆنۆ وآللاهېن صفاتی ایله علاقه‌دار عقلی دلیللر گتیرمک اۏلور و بۏنا ناظردیر.
اَلّذینَ یؤمِنون بالغَیب
ذات: هر بیر زادېن حقیقتی و اصلی دئمکدیر. همده مطلق وارلېق آنلامېندادېر، وارلېق و وجود معناسېندادېر.
ذات اعظم: ان بؤیوک ذات، ذات اقدس و ذات احدیت، الله دئمکدیر.
ذات لم‌یزلی، ذات الاهی و ذات مطلق‌ده دئییلیر.
نسیمی‌یه منسوب بیر غزلده اسلام پیغمبرینه عین ذات و ذات ازل عنوانې وئریلیر:
یا رسول فخر عالم ، سید ذات و صفات
بحر ذاتېن گوهری سن، هم صفاتېن عین ذات.
قوّت ذات ازل دایم سنینله مستقیم،
حکمت دارلابد قایم سنینله ممکنات[11]
و یئنه بیر مثنوی‌ده دئییر:
آدمده تجلی قېلدی الله
قېل آدمه سجده، اۏلما گمراه[12]
اصلینده عارفلر ذاتېن تعریفی‌نین کلمه‌لره سېغماغېنی ممکن‌سۆز بیلمیشلر. ذوالنون و بایزید، ذاتېن معرفتینی جهل و بیلیک‌سیزلیک حساب ائتمیشلر. ذاتی نه، اۏلدوغو کیمی تانېماق اۏلار و نه‌ده اۏنو اۏلدوغو کیمی تانېتدېرماق اۏلار. ذات ایچینده، اصلا کثرت یۏل تاپماز. و حقتعالینېن صفتلری اۏنون عین ذاتی کیمیدیر. یعنی هم ذاتی و همده صفاتی قدیمدیر، حادث دگیلدیر.
ایلک جوهر (= جوهر ازل) ذات و صفات مظهریدیر و لاکن کامل انسان یالنېز ذاتېن مظهری سایېلېر، نسیمی ایسه اؤزۆنۆ ذات و صفات مظهری حساب ائدیر.
امّهات (= آنالار): سو، اۏد، یئل و تۏپراق دؤردلۆگۆنه امّهات اربعه دئییلیرمیش.
آبا (= آتالار): آبای علوی، یئددی سیاره کی انسان طالعینی تعیین ائدرمیشلر. خاقانی دئییر :
به من نامشفق‌اند آبای علوی[13]
اقدم: داها اسکی، داها قاباقکی.
درویش: هر بیر طریقته باغلی شخصه. همده آلچاق کؤنۆل و دنیا ایشلرینه و نعمتلرینه اعتناسېز آداما درویش دئییلیر.
فقیر: تصوف اصطلاحېندا سالک، کی بو مرحله‌ده اؤزۆنۆ خلقدن احتیاج‌سېز گؤرۆر یالنېز او حقتعالییا محتاج اۏلور.
روح بی‌رنگ: بۏیاسېز و ریاسېز روح. یعنی دنیا هوسلرینه بولانمایان روح. «رنگ» بورادا همده حیله آنلامېندادېر.
رنگه گیرمک: حالدان حالا دؤنمک، شکیل و فورما دگیشمک. دۏن دگیشمک.
بیتلرین آنلامې
ـ 1 ـ
نسیمی، بیرینجی بیتده آچېقجا سۏیله‌ییر‌کی طریقته باغلی بیر انساندېر، یعنی درویشدیر و همده طریقت یۏلچوسو اۏلاراق، آللاهدان سۏنرا باشقاسېنا احتیاجې یۏخدور و اۏنا گؤره‌دیر اؤزۆنۆ بۆتۆن عالمه پادشاه حساب ائدیر.
همین بیتین ایکینجی مصراعېندا بۏیاسېز و ریاسېز و صاف ایلاهی بیر روح اؤلدوغونو ادعا ائدیر و الله ذاتی و روحو اولاراق انسان شکلینه گیرمیش یعنی قالب و بدن ایچینده یئرلشمیشدیر، آدم شکلی آلمېشدېر.
ـ 2 ـ
ایکینجی بیتده دئییر کی انسان قالېبېنا دۆشدۆکده، مادی عالمی تشکیل ائدن آلتی یؤن و دؤرد اصلی ماده‌یه اسیر اۏلموش و مادی حیات سۆرمگه باشلامېش، یۏخسا مادی حیاتدان قېراق و اۏزاق اولاراق. اصلینده آللاهېن اؤزۆنه وصل ایمیش و اونون بیرلیک ذاتېندان قۏپوب گلمیشدی. بو بیرلیک و وحدت عالمینی کثرت عالمی قارشېسېندا قۏیوب و دئییر: ایندی کثرت ایچره مبهم و بلیرسیز بیر نور کیمی‌ام. بورادا غیر‌معین و آیدېن اۏلمایان بیر ایشېغمام.
ـ 3 ـ
اۆچۆنجۆ بیتده دئییر مَلَک‌لر وتمیز روحلار عالمی یعنی هئچ زامان آشکار اۏلمایان غیب عالمی، ایندی منده آشکار و عیان اۏلموشدور. و بونو گؤرمک اۆچۆن بصیرتین لازم اۏلماسېنې اۏرتایا سۆرۆر و بصیرتسیز طرفه خطاب، بیلدیریر‌کی اؤزۆ ذات اعظم، یعنی ان بؤیوک ذات، باشقا سؤزله دئسک ذات: لم‌یزل، ذات مطلق و ذات الاهی دیر. او اؤزۆن ذات اعظم ییلدیگی حالدا، اسلام پیغمرینه خطاب دئییر:
یا رسول فخرِ‌عالم، سیّد ذات و صفات [14]
بحر ذاتېن گؤهری‌سن، هم صفاتېن عین ذات.
بئله‌لیکله دئمک اۏلار کی نسیمی اؤزۆنۆ ذاتېن یعنی آللاهېن مظهری سایېر.
ـ 4 ـ
دؤردۆنجۆ بیتده، اؤزۆنۆ دؤرد عنصردن قورولان عادی انسان بیلیر و ادعا ائدیر کی دیلیندن چېخان سؤزلری یا حق تعالی سؤیله‌ییر و حق‌تعالی دائم اۏنون دیلیندن دانېشېر، یۏخسا اۏدا باشقالارې کیمی، دیلسیز و ابکم اۏلاجاقمېش.
یعنی ادعا ائدیر کی بو دؤرد عنصردن قورولموش وارلېغې ایچره حق تعالی ظهور ائتمیشدیر. چۆن کی الله قادر متعالدېرو هر ایشه قادردیر، ایسته‌دیگی قالېب و فورمالارا گیره بیلر و نسیمی‌نین قالېبېندا مسکن سالماغی اویغون گؤرمۆشدور.
ـ 5 ـ
بئشینجی بتین ایلک مصراعی بعضی نسخه‌لرده بئله کئچیر: امهات ایلن نه‌وار آبایا اۏلماسا خلل(؟) آیدېندېرکی بو سؤزلردن هئچ بیر‌معنا چېخما‌ماقدادېر.
امهات، دؤرد عنصردور، آبا دان ایسه قصدی دوققوز فلک اۏلمالېدېر. بیر یئرده دئییر:
دۏققوز آته، یئتددی آته، دؤرد تایادان وئرخبر،
دو چهار و پنج و ششین ساق و بنیاسې نه‌دیر؟[15]
باشقا ییر یئرده دئییر:
کؤنلۆمۆن شهرینده عشقین بیر عمارت یاپدی کیم،
تا ابد قۏپارماز آندان نُه فلک بیر داشېنې[16]
و یئنه یازېر:
نُه فلک بو چرخ گردون مست اۏلوب گردشتده‌دیر،
شمس مست و ماه مست و کوکب سیار مست.[17]
نظره گلیرکی بو بیتده« یئددی» کلمه‌سی تحریف اۏلاراق« دۏققوز» اۏلموشدور. شاعر دئمک ایسته‌ییر‌کی: « بیز، امّهات (= دؤرد عنصر) و آبا (= یئددی اولدوز)ۆن خلفی سایېلېرېق و لاکن تحقیق گؤزۆ ایله. باخسان، من هامېسېندان اقدمم. یعنی امّهات و آبادان اؤنجه یارانان ذات و روحا مالکم.»
قید ائتمک لازمدیر کی بعضاً « دۏققوز فلک» ده « یئددی اۏلدوز» ایله آبا آدلانېردی. مثال اوچون انوری دئییر:
اۏنا «نه سپهر» « نُه کرسی» ده دئییلمیشدی:
محرمان سراچه‌ی قدسی،
لوح خوانان سرّ نُه کرسی[19]
و یا :
نُه سپهر از برای مرثیتش،
ده زبان چون درخت گندم شد.[20]
خاقانی، آبا یئرینه، نُه‌شهر و امّهات عوضینه هفت ده سؤزلرینی‌ده ایشلتمیشدیر:
دراین هفت‌ده زیر نه شهر بالا ،
ورای خرد ده‌کیایی نیابی[21].
و بعضاً نُه صدف تئرمینی‌ده ایشلنمیشدیر:
در این بحر بی‌بن نیابی نظیرش،
که این نُه صدف راست یک دانه گوهر[22].
نُه طارم، نُه طاق، نُه چرخ، نه حصار تئرمینلری ده صوفی شاعرلرین شعرلرینده ایشلنیر:
به هشت روضه و نُه چرخ و ده مجرد خاص،
به نفس ناطقه و پس عرض، دگر جوهر[23].
ـ 6 ـ
حروفی و باشقا باطنی و تنا‌سخیه طریقتلری‌نین اینانجېنا گؤره، حقتعالییا یئتیشمک و اۏنون وحدت دنیزینه گیرمک، اؤزۆ جنت فردوس دئمکدیر. ائله اۏنا گؤره‌ده شاعر، حق ایله بیرگه یاشاماسی اۆچۆن، اؤزۆنۆ شادو خرم سایېر و جنت فردوسی غمینی آتېر. باشقا یئرده دئییر:
دیدارېنې تجلی‌ده گؤرمۆشدۆ گؤزلریم ،
موسی ایله آرادا کلام اۏلمادان هنوز.[24]
و یا:
موسی صفت اۏلگیل کی مناجاتا همیشه،
گؤسترید بیضاء،
دیدارا آنېن چۆن گئجه ـ گۆندۆز نظری‌دیر
بو طور ظلده. .[25]
ـ 7 ـ
غزلین سۏن بیتینده جبریه و تقدیره قائل اۏلانلار مذهبی دیلی ایله دانېشېر و دئییرکی هر ایش ازلده تقدیر اۏلونموش. اۏنا گؤره‌ده من دنیادان فارغم، الله دنیا ایله ایشیم یۏخدور و عقبا اۆچۆن‌ده غم‌سیز یاشیېرام.
بیرده تأکید ائدیر‌کی عادی مخلوقدان فرقلی اۏلاراق، دنیا و عقبانېن ایشلرینی تعیین ائتمه گۆج و قدرتینی اۏنا وئرمیشدیر.
تقدیر سؤزۆنۆ چۆخ یئرده ایشلتمیش و جبریه دیلی ایله اؤز اینانجلارېنې دیله گتیرمیشدیر. مثال اۆچۆن:
تقدیر ازل بخت ایله یار اۏلدو و گلدی،
تدبیر مخالف عدم، الْمِنّة لله![26]
و یا:
سندن آیرې دۆشدۆگۆم تقدیرایمیش، مندن دگیل،
حقدیر ای جان هرنه‌کیم تقدیر یزدان ائیله‌دی.[27]
تقدیر حق‌تعالی‌دان و تدبیر ایسه انساندان ناشی اۏلور.
بو غزل نسیمی دیوانې‌نېن چاپلاری آراسېندان، آشاغېداکی چاپلاردا واردېر:
- نسیمی دیوانی، حاضېرلایان: دکتر حسین اعیان، آق‌چاق یایېن ائوی.آنکارا ، 1999.
- عمادالدین نسیمی. دیوان، ترتیب ائدن حمید آراسلی باکی، علم نشریاتی، 1985
- نسیمی‌نېن تۆرکجه دیوانی، حاضېرلایان دکتر حسین اعیان ، انکارا ، تۆرک دیل قورقومو، 2002 ، ج 2.
باشقا چاپلاردا، اۏجمله‌دن1260 هـ. استانبول چاپی، 1926 سلمان ممتاز چاپی، 1973 جهانگیر قهرمان اف نشری، 1991 باکی گنجلیک یایېنې، 1987 باکی یازېچې یایېنی، 1972باکی«منده سېغار ایکی جهان» عنوانلی نشرلرینه، بو غزل سالېنمامېشدېر. بو سطرلری یازان ترتیب ائتدیگیم«کلیات اشعار ترکی» نسیمی آدلی کتابېما نقل ائتدیم. لاکن غزلین نسیمی‌دن اۏلماسېنا تام اېنامېم یۏخدور.
تهران، 1398.
[1]. مولوی رومی. مثنوی معنوی، به اهتمام نیکلسون، دفتر 3، بیت 4427.
[2]. نجم رازی. مرصادالعباد ، تهران 1371.
[3]. نظامی، شرف‌نامه، تصحیح وحید دستگردی، ص 4.
[4]. دیوان خاقانی شروانی ، به کوشش ضیاءالدین سجادی ، تهران ، ص 248.
[5]. دیوان خاقانی ،همان، ص 3 ، 273.
[6]. دیوان حافظ، چاپ دکتر غنی ، 62
[7] . عزیز‌الدین نسفی، انسان کامل، با مقدمه‌ی ماریژان موله، تهران، 1362، ص 89.
[8] . کلیات اشعار ترکی نسیمی، مقدمه، تصحیح و تحشیه دکتر ح.م. صدیق، تبریز، 1380 ، ص 243.
[9] . همان، ص 361.
[10] .محیی الدین عربی ، 361. نص النصوص ، ص 419
[11] . نسیمی، قاباقکی قایناق، ص 6
[12]. همان، ص 396
[13] . خاقانی، قاباقکی قایناق، ص 24
[14]. کلیات اشعار نسیمی ، قاباقکی قایناق ، ص 168
[15]. کلیات اشعار نسیمی ، قاباقکی قایناق ، ص 279.
[16] . کلیات اشعار نسیمی ، قاباقکی قایناق ، ص 393.
[17]. کلیات اشعار نسیمی ، قاباقکی قایناق ، ص 182.
[18]. ، اوحد الدین انوری ابیوردی . دیوان انوری به اهتمام محمد تقی مدرس رضوی، تهران ، علمی و فرهنگی ، 1364، ج 1 ، ص 143 .
[19]. کلیات عراقی ، 343
[20]. دیوان خاقانی ، قاباقکی قایناق ، 539 .
[21]. دیوان خاقانی ، قاباقکی قایناق، 416 .
[22]. فیاض لاهیجی، 95
[23] . فیاض لاهیجی ، 9
[24] . نسیمی دیوانی، 299
[25] . کلیات اشعار نسیمی ، قاباقکی قایناق ، ص 422 .
[26] . کلیات اشعار نسیمی ، قاباقکی قایناق، ص 369.
[27]. کلیات اشعار نسیمی ، قاباقکی قایناق ، ص 383 .