درس گفتار دکتر صدیق
قارا مجموعه
قارا مجموعه نه دیر؟
هيجري يئددينجي و سكگيزينجي عصيرلرده، آذربايجاندا، معلم‌لر و مرشدلر طرفيندن مدرسه‌لر و زاويه‌لرده، سُفته‌لر و مريدلره تدريس ائتمه مقصدي ايله يازيلان حجملي كيتابلارا قارا مجموعه دئييليردي. بورادا «قارا» سؤزو، بيلينديگي كيمي، بؤيوك، گئنيش، توپلو و حجملي معناسيندادير. نئجه كه قاراباغ، قاراداغ، قارا دره، قاراسو، قارابولاق، قاراتپه و قارا پاپاق سؤزلرينده‌ده همين معنالار ايشلنميشدير. قارا مجموعه كيتابلاري، عموميتله «طريقت» و تصوفي زاويه‌لرده تدريس اولونور و همين موضوعلار ايله علاقه‌دار، شعر و نثر بؤلوملريني احتوا ائديرميش. تحميديه، نعت، منقبه، حكايه،روايه، تضرّع، ايلاهي، مناجات، كرامات و بو كيمي موضوعلاردا يازيلان عرفاني اثرلر، توركجه‌ميزده بو آد آلتيندا توپلانميشدير. قارا مجموعه‌لرده گئدن متنلر، عموميتله نثر قطعه‌لريندن تشكيل تاپير. قارا مجموعه‌لرين خاص و يگانه مؤلفي يوخدور. اما، عموميتله بو كيتابلار بير مرشد آدينا توپلانارميش. شیخ صفی‌الدین اردبیلی زامانيندا،اونون آذربايجاندا عرفاني زاويه‌لرين توسعه‌سينده بؤيوك رولو اولدوغو ايچون، قارا مجموعه اونون آدي ايله باغلاندي. شيخ صفي‌دن سونرا، اونون مريدلري و عموميتله صفوي جوانلاري و اردبيللي عارفلر و عاليملر طرفيندن، توركجه‌ميزه بير چوخلو قارا مجموعه قازانديريلميشدير. الينيزده اولان كيتاب، همين اثرلر آراسيندان سئچيليب توپلانميشدير. اوخوجولاريميزا تقديم ائتديگيميز بيرينجي جيلدده، شيخ صفي‌نين شعرلري، اونون ديليندن قلمه آلينان نثر پارچالاري و بعضي روايتلر توپلانميشدير.
- ۱۰- نجو عصرده غریبی منتشا اوغلو تبریزده شاه تهماسیب درباریندا یاشارکن، «تذکره ی مجالس شعرای روم» عنوانلی اثری نین مقدمه سینده سید صفی الدین اردبیلی، سید صدرالدین و شاه اسماعیل ختایی دن سؤز ائدرکن، شیخ صفی نین قارا مجموعه آدلی اثریندن ده دانیشیر.
- عارف تخلص ائدن محمد دارابی شیرازی 1078 – نجی هجری ایلینده تألیف ائتدیگی لطائف الخیال تذکره سینده شیخ صفی دن سؤز آچیر و قارا مجموعه آدلی کتابی اونا منسوب ائدیر. بو کتابین بیر نسخه سی ملک کتابخاناسیندا ساخلانیلیر.
- فرانسه لی سیاح شاردن اؤز «سفرنامه» سی نین 8- نجی جلدینده دئییر:
«صفوی شاهلاری ساواشا گئدرکن جدلری شیخ صفی نین قارا مجموعه کتابینی آچیب و اوندان تفأل ائدرمیشلر.» سونرا دئییرکی «بو کتاب 9000 بیت تورکجه شعردیر و هر بیتینده 50 حرف واردیر.» ورامین شهرینده یاشایان قیرخلار فرقه سی آراسیندا من شیخ صفی یه منسوب بیر مثنوی الیازماسی گؤرموشم.
- مرحوم محمد علی تربیت «دانشمندان آذربایجان» اثرینده شیخ صفی نین قارا مجموعه سیندن سؤز ائدیر.
- مینورسکی سیرالصفیه عنوانلی بیر کتابدان دا یاد ائدیر کی احتمال وار همان قارا مجموعه اولسون.
- بقایی تفرشی اؤز تذکره سینده دئییرکی شیخ صفی نین قارا مجموعه آدلی اثری، یالنیز صفوی سلطانلاری نین کتابخانالاریندا تاپیلا بیلر و خزانه لردن ائشیگه چیخماز.
- مرحوم اردبیللی دکتر سید آقا عون اللهی یازیرکی: «توکل بن بزاز «صفوة الصفا» کتابیندا شیخ صفی یه منسوب اولان شعرلری و روایتلری اونون «قارا مجموعه» کتابیندان گؤتوروب نقل ائتمیشدیر.»
- رحمتلی حمید آراسلی 1945- نجی ایلده یازدیغی «مختصر آذربایجان ادبیاتی تاریخی» کتابی نین بیرینجی جلدینده شیخ صفی نین قارا مجموعه آدلی کتابیندان دانیشیر. حال حاضردا ایراندا و تورکیه و عراقدا اؤزلرینی شیخ صفی و صفیه فرقه سینه منسوب بیلن توپلوملار یاشاییرلار. اونلارین اللرینده البویورق الصفی، قیلاووزالصفی، کلمات شیخ صفی، مناقب شیخ صفی، سیرالصفی و باشقا آدلار آلتیندا منثور و منظوم رساله لر و یازیلار واردیر. احتمالی وارکی بونلاردا قارا مجموعه دن پارچالار اولسونلار.
- من، قارا مجموعه کتابی نین تاپیلماسیندان مأیوس اولدوقدان سونرا، الده ائتدیگیم معلومات اساسیندا، اونا بیر بنزتمه ایشله دیم. یعنی شیخ صفی یه منسوب اولان تورکجه رساله لر، روایتلر، شعرلر و منبرسؤزلرینی بیر یئره توپلادیم و قارا مجموعه آدی ایله نشر ائتدیم. یعنی من دوشونورم کی ایتن و آرادان گئدن اصل قارا مجموعه، بئله بیر اثر ایمیش. توپلادیغیم بو اثره آشاغیداکی بؤلوملری وارد ائتدیم:
- شیخ صفی نین فارسجا شعرلری
- شیخ صفی نین تورکجه شعرلری
- شیخ صفی نین گیلکجه شعرلری
- شیخ صفی نین دؤرد رساله سی
بو، منیم اؤنه سوردوگوم بیر تئوری و فرضیه دیر.
مندن سونرا، بیر نئچه عالیملر و تدقیقاتچیلار، منیم ایشیمی دوام ائتدیلر.
- اونلارین ایچینده آقای دکتر مهندس محمد صادق نائبی، اوّلا منیم توپلادیغیم رساله لری فارسجا ترجمه لری ایله بیرلیکده یئنیدن نشر ائتدی. او جمله دن البویوروق، یول اهلینه قلاووز، رساله ی کؤنول رساله لرینی، قارا مجموعه از منظر واژه شناسی تألیف و چاپ ائتدی و اؤزوده آستان قدس کتابخاناسیندان کشف ائتدیکی شیخ صفی یه منسوب بیر حجملی رساله نی «قارا مجموعه – ۲» عنوانی ایله هم مستقل و همده منیم توپلادیغیم رساله لر ایله بیرلیکده نشر ائتدی.
- یاخین گونلرده کرونایا یولوخاراق الله رحمتینه گئدن معنوی اوغلوم و دکترا طلبه م داود بهلولی، هم قارا مجموعه کتابینی، همده شیخ صفی تذکره سینی فارسجایا ترجمه و چاپ ائتدی. شیخ صفی تذکره سینی منیم باکی سفرلریمین بیرینده مرحوم سید آقا عون اللهی پطروگراددا ساخلانیلان یگانه الیازما نسخه سی نین فتوکپی سینی وئرمیشدی کی نشر و ترجمه سینی مرحوم داود بهلولی یه تاپشیردیم. او، هم تورکجه متنی تصحیح و چاپ ائتدی و همده بو حجملی اثرین فارسجا ترجمه سینی دانشگاه ادیان طریقتی ایله نشر ائتدی.
داود بهلولی، چوخ ذکاوتلی، زحمتکش، بیلگین و اخلاصلی بیر گنج عالم ایدی. رحمتلی تحسین یازیجی نین استانبول دانشگاهی طرفیندن نشر ائتدیکی آذربایجان تورکجه سینده یازیلان، «مناقب ابراهیم گلشنی» کتابینی ترجمه و نشر اوچون بئش ایل اؤنجه اونا تاپشیردیم. ایشی سونا یئتیردی و چاپ اوچون «انتشارات علمی و فرهنگی»یه تاپشیردی و حال حاضردا چاپ عرفه سینده دیر. اونون دکترا پروپوزالی نی دا تأیید و تصدیق ائتدیم کی عمری وفا ائتمه دی. یئری جنت اولسون. انشاء الله، ادیان دانشگاهیناران ایسته میشم اونا فخری دکترا درجه سی وئرسینلر.
- باشقا تدقیقاتچی گنج شخصیتیمیز سید حیدر بیات دیر که هم فرهنگسرای مهرده قورولان قارا مجموعه علمی توپلانتیسی و کنفرانسیندا علمی صحبت ائتدی و همده قارا مجموعه ده وئردیگیمیز رساله یه بنزر بیر کتابی علم عالمینه معرفی ائله دی.
- قارا مجموعه کتابی نین 1377 – نجی ایلده تقدیمات (= رونمایی) مراسیمی کئچیریلدی. بو مراسم همین ایلین تیر آیی نین 18- نجی گونو 16- دان 19- ا کیمی تهراندا مهر مدنیت ائوینده برپا ائدیلدی.
- اوندان سونرا، من بیر دفعه 1392 – نجی ایلده مهر آیی نین 10 – نجو گونونده استانبول اونیورسیته سینده قورولان تورکولوژی بؤلومونده قارا مجموعه کتابی حاققیندا دانیشدیم و تورکیه لی عالیملری اؤز فرضیه م و نشر ائتدیگیم اثر ایله تانیش ائتدیم.
اوندان سونرا نشر ائتدیگیم قارا مجموعه کتابی هم تورکیه ده و همده باکی شهرینده ترجمه ائدیلدی و چاپ اولدو.
- بیر داها تهراندا ملی کتابخانا طرفیندن قورولان «سید صفی الدین اردبیلی» کنگره سینه دعوت اولوندوم و اورادادا فارسجا بیر کنفرانس دا، نشر ائتدیگیم کتابی معرفی ائتدیم.
- شیخ صفی یه قارا مجموعه دن علاوه باشقا کتابلاردا منسوب ائدیلیبدیر. او جمله دن: تورکجه مثنوی شرحی، فارسجا فنا عنوانلی کتاب، عربجه صلة الفقیه، تورکجه تحقیقات کی هامیسیندان الده اولان الیازمالاری معرفی ائتمیشم.
شیخ صفی، صفیه طریقتی نین قوروجوسو ایدی و عرفانی دوشونجه لره صاحب اولموشدو. اونون عرفانی دوشونجه لری نین شیعه مذهبی تثبیتینده مهم و اساسلی رولو وار ایدی. اصلینده بیزیم اؤلکه میزده تثبیت اولونان شیعه کیملیگی و هویتی نی بیز شیخ صفی و اونون اولادینا بورجلویوق. بو، بیر بدیهی و آیدین مسأله دیر و اوندان دفاع ائتمک ده هئچ لازم دگیل و لاکن کئچمیشده استعمار نوکرلری شیخ صفی و صفویه نی اعتبارسیز ائتمگه چالیشدیلار. اونلاردان بیریسی کسروی ایدی. او، 1325 – نجی ایلده «نور و دانش» سالنامه سینده یازدی کی:
«برای من چقدر آسان است که سخنانی را بیاغازم و مسلمانان را به زحمت و مشکل بیندازم.»
باشقا یئرده صفویلری تخریب ائتمه اوچون یازیر:
«صفویان اصلا سیّد نبودند.»
و «شیخ صفی و تبارش» آدلی بیر اثر یازیر و شیخ صفی نی تخریب ائدیر.
- تهراندا ملی کتابخانادا قورولان شیخ صفی کنگره سینده، دکتر سید سلمان صفوی، شیخ صفی نین سیادت و شیخوخیتینی اوچون لازم اولان سندلری ارائه ائدیب و مسأله نی بیر دیبلیک حل ائتدی.
ایندی بیزده ده بیر پارا فارس مسلمان قارداشلاریمیز شیعه لیگی ایکی یئره بؤلورلر: صفوی و علوی. و صفوی لیگی آزغین حساب ائدیرلر.
بیزیم تدقیقاتچیلاریمیزدان بیریسی اونلار ایله مجادله ده دئییر:
«اگر تشیع صفوی مذموم است، پس چه کسانی و با چه مذهبی در برابر انگلیس ها ایستادند و مرحوم میرزای شیرازی تحت چه مذهبی فتوا داد؟»
او باشقا یئرده دئییر:
«صفویه ستیزی برابر با شیعه ستیزی و ایران ستیزی است. بدون تردید هیچ سلسله ای در ایران به اندازه ی صفویه به وحدت ایران اسلامی و به احیای تشیع کمک نکرده است و زمزمه هایی که از جاهای مختلف شنیده می شود، یا از جانب دوستان ناآگاه است و یا از جانب دلبستگان به عوامل بیگانه.»
- بو گونلرده شیخ صفی نین اثرلری آراسیندان «رساله ی لیلیّه» آدلی بیر کتاب دا «رسول جعفریان» طریقی ایله کشف و نشر اولدو. او، متقن سندلره استناد ائدرک، شیخ صفی نی «سید شاه صفی الدین اسحاق الحسینی الفاطمی العلوی الهاشمی القرشی» معرفی ائدیر. رسول جعفریان نشر ائتدیکی اثره علمی بیر مقدمه ده یازیبدیر و اورادا گؤستریرکی شیعه لیک، طریقتی عرفان ایله جانلانمیشدیر.
تاریخده ایتگین دوشموش ادبی اثرلر واردیر. مثال اوچون:
- اسکی یونان شاعری «ایلیاد و ادیسه» اثری نین مؤلفی هومرین کمدی ژانریندا یازدیغی «آخماق» عنوانلی بیر اثری وار ایمش، تاریخ صحیفه لریندن سیلینیب گئتمیشدیر. ارسطودان نقل اولور کی «آشیل ده اولان شجاعت و اودیسه ده اولان ریاکارلیق» آخماق اثری نین مثبت قهرمانیندا یوخ ایمیش. یونانین بیر چوخ قدیم فیلوسوفلاری دا بو مسأله یه اشاره ائدیبلر. لاکن هئچ زمان هومرین بو اثری تاپیلمامیشدی. بو اثردن ارسطو و افلاطون بعضی پارچالار نقل ائتمیشلر.
- میلادی 15- نجی عصرده، چینده «یونگول» Yongle آدلی بیر بؤیوک اثر تألیف ائدیلیر. بو اثر گویا چینلیلر و تورکلرین دینلری، دوشونجه لر، رسملر، عنعنه لری و ادبی اثرلری نین خلاصه سی ایدی و یازیلانلارا گؤره 2000 بؤلوم و فصلدن عبارت ایدی و دایرة المعارف ماهیتینده ایدی. بو اثرین یگانه نسخه سی انگلتره نین نظامی گوجلری نین 1860- نجی ایلده کی غارتلری نتیجه سینده اودا چکیلمیشدیر.
- شکسپیرین «عشق عذابیندا غلبه» Lov’s Labour’s Won عنوانلی اثری نین آدی وار و لاکن ایندیه کیمی اثرین متنی تاپیلمامیشدیر.
- روسلارین 19- نجو عصر یازیچی سی نیکلای گوگول ون دان یازدیغی و بیر کشیشینه امانت وئردیگی «ترجمه ی حالی» هله ده گون ایشیغینا چیخمامیشدیر.
- «ازوپ حکایه لری» تاریخده یازیلیرکی سقراط یونان فولکلورونا عائد اولان «ازوپ حکایه لری» نی حبسده اولارکن شعر چکمیشدیر. اونا شوکران وئریلدیگی زمان بو شعرلرده اینمیشدیر.
- بعضاً تاریخده ایتمیش اثرلرین بعضی لر تاپیلیر. مثال اوچون کوه رنگلی شاعر نثری همدانی نین 120 ایل قابل یازمیش اولدوغو «تاریخ غیرت» عنوانلی بیر اثر ایتمیش سانیلیردی. بو اثر یاخین ایللرده تاپیلدی و نشر اولدو.
شیخ صفی نین قارا مجموعه اثری ایندی یوخدور. اونون اصل نسخه سی ایتیب باتمیشدیر. لاکن من شیخ صفی یه منسوب اولان نثر و نظم پارچالارینی بیر یئره ییغیب آدین قارا مجموعه قویموشام. بو قارا مجموعه نی من تدوین ائتمیشم و توپلامیشام. لاکن من تألیف ائتمه میشم. بوتون یازیلار، شعرلر و نثر پارچالاری، نصیحت لر، اؤیودلر شیخ صفی یه عائددیر. من یالنیز اونلاری بیر یئره ییغمیشام. و بئله دوشونورم کی بلکه بو یازیلی یادگارلار، اصل قارا مجموعه پارچالاری ایمیش، اللّه اعلم.
حله‌ليك، بيزيم بورادا نشر ائتديگيميز مجموعه‌لردن علاوه، دونيا كيتابخانالاريندا «سلطان شيخ صفي الدين اردبيلي»يه منسوب اولان توركجه «مناقب»، «مقالات»، «كلمات» آدلي بعضي اليازمالارين توصيفيني آشاغيدا تقديم ائيدريك: 1. تبريز ملي كيتابخاناسي‌نين حاج حسين آقا نخجواني بؤلومونده ساخلانيلان 710- نمره‌لي توركجه اليازما. بو اليازماني محمد بن حسين الكاتب استنساخ ائتميشدير. او، اليازمانين استنساخيني هيجري 949 – نجو ايلده باشلاميش و 950- نجي ايلده قورتارميشدير. اليازما شيرازدا يازيلميشدير. 2. تهران، قاباقكي سلطنتي كيتابخانانين مجموعه‌سينه عائد اولان 2761- نمره‌لي توركجه اليازما. بو اليازماني محمود خوشنويس شيرازي هيجري 949- نجو ايلده استنساخ ائتميشدير. 3. پترزبورگ شهري‌نين شرق شناسليق انستيتوسو كيتابخاناسيندا ساخلانيلان شیخ صفی یه توركجه اليازما. 4. سالتيكوف شئچدرين عمومي كيتابخاناسيندا ساخلانيلان شیخ صفی یه توركجه اليازما. 5. تهرانين «ملك» كيتابخاناسيندا ساخلانيلان 3608 نمره‌لي اليازما. 6. نجفين اميرالمؤمنين كيتابخاناسيندا ساخلانيلان 485 ساييلي اليازما. 7. تهران دانشگاهيندا ساخلانيلان 4/4209 ساييلي اليازما».
بو تايسيز و دگرلي اثرين نشر اولماسيني، من اؤز علمي حياتيمين ان پارلاق حادثه‌سي حساب ائديرم. ولاكين بو نشري قارا مجموعه‌نين تام متنيني برپا ائتمه ايچون بير باشلانغيج سايا بيله‌ريك. مندن سونرا گلن تدقيقاتچيلارين بوينوندا، بو، بير ملي بورج و اسلامي مدنيت اثرلري‌نين احياسيندا كفايي واجب حساب اولور.
شیخ صفی دن نقل اولان آتا سؤزلری:
اگری اوتور، دوغرو سؤیله (ص 133)
گئجه اولیا بازاریدیر، گوندوز خلق بازاریدیر (ص 67)