بختیارنامه ناغیلی‌نین خلاصه‌سی بئله‌دیرکی گویا سیستان پادشاهی آزاد بختین بیر اوغلو اولموش، اونو اوشاقلیقدان حرامیلر اوغورلامیشلار. سونرا گنج ایکن یئنیدن آتاسی‌نین یانینا گلمیشدی ولاکین اونو کیمسه تانیمامیش و دور برده اولانلار آزاد بختی راضی ائتميشلر کی بو شاهزاده‌لیک ادعاسیندا اولان گنجی اؤلدورسون. بو حین‌ده حرامیلرین باشچیسی اولان «فرح سوار» اونون اوغورلانماسی اسرارینی آچمیش و آزاد بخت ایله ملکه‌سی اؤز اوغوللارینی تانیمیشلار.
آزاد بختين اوغولونا حرامیلر «خداداد» آدی وئرمیشلر و اونو بیر حرامی کیمی بؤیوتموشلر، ولاکین خدادادی بیر کاروان صاحبی اولان تاجر آلمیش و اونو اوغوللوغا قبول ائتمیشدیر و اوندان قول آلمیشدیرکی بیرداها یول کسن‌لیک ائتمه‌سین. خداداد ایسه بیر گون شهرده تجارت ایله مشغول اولدوغو زمان آزاد بخت اونو گؤرموش، قانی اونا قاینامیش و اؤز ائوینه آپارمیشدیر. و آدینی‌دا «خداداد» دان «بختیار»ا چئویرمیشدیر.
آزادبخت سیستان پادشاهی ایمیش و کرمان شاهلیغی ایله‌ده امکداشلیق ائدیرمیش و اویغور دولتی ایله قونشو ایدی.
بختیارنامه‌ده بو آنا ناغیلدان 9 باشقا ناغیل‌دا تؤره‌میشدیرکی بو ناغیللاردا مین بیر گئجه ناغیلی کیمی ایچ- ایچه گلیبلر.
اویغورجا متن
«بختیارنامه»نین اویغورجا متنيندن بير اليازما نسخه‌سي «بادلیان» کتابخاناسیندا 598 نمره ایله ساخلانیلیر.[1] بو متندن همین حکایه مختلف دیللر او جمله‌دن مالایا دیلی، فلهی دیلی، عرب دیلی، چاغاتای تورکجه‌سی، فارس دیلی و سونرالار اسکی آنادولو و آذربایجان تورکجه‌سینه ترجمه ائدیلمیشدیر.[2]
پان‌ایرانیستلر و فراماسونرلر، ایراندا شاه زمانیندا چالیشیبلار اثبات ائتسینلر کی بو کیتابین اصلی گویا پهلویجه اولموشدور. بو ادعانی ائدن معروف فراماسونر «ذبیح الله صفا» ایدی. اونون ادعاسی حتی «دائره المعارف بزرگ اسلامی»یه ده تاثیر قویموشدور. بو دائره المعارف ده بئله یازیلیر:
«مأخذ اصلی بختیارنامه روشن نیست. به گمان ذبیح الله صفا اساس بختیارنامه می‌تواند همان بختیارنامه‌ای باشد که به گفته‌ی مولف تاریخ سیستان در شرح کارهای بختیار، جهان پهلوان خسروپرویز ساسانی نوشته شده است! . . ذبیح الله صفا حدس می‌زند که تحریرهای بختیارنامه از یکی از متون کهن پیش از اسلام سرچشمه گرفته و در زمره‌ی داستان‌هایی است که در دوره‌ی تکوین حیات ادب عربی در قرن‌های اولیه‌ی هجری از پهلوی به عربی ترجمه شده‌اند!»[3]
بئله‌لیکله او یاواش یاواش ادعا ائدیرکی بختیارنامه‌نين اصلی ایندی مفقود اولموش پهلویجه متن ایدی! بو بیر حالدادیر کی هم «تاریخ سیستان»، هم «لباب الالباب» تذکره‌سی مؤلفلری اصلا بئله بیر اویدورمایا اشاره ائتمیرلر.
بو سخیف ادعانی و خیال‌پردازانه تئورینی بوتون متن‌شناسلار و مستشرق‌لر رد ائتمیشلر. او جمله‌دن «کومپارتی» و «باسه» دئییرلر کی:«بختیارنامه‌ده اولان ناغیل‌لار «یئددی وزیر» کتابیندان تقلید اولاراق یازیلمیشدیر.[4] و «نولدکه» دئییرکی بو اثر اسلامی دؤنمه عائد اولمالیدیر.[5] «هرمان اته» ایسه تاکید ائیدرکی بو اثر پهلویجه اولمایان بیر هندجه متندن آلینمالیدیر.[6]
«بختیارنامه» حاققیندا تحقیق ائدنلرین باشیندا مرحوم «فؤاد کؤپرولو» دورور. او، یازیر:«بختیارنامه، «اون وزیر حکایه‌سی» دئیه‌ده معروف‌دور. «سندباد» و یا «یئددی وزیر» آدلی هند حکایه‌سی‌نین مسلمان محررلری طرفیندن تقلیداً میدانا گتیریلمیش شکلی، اصلی اولان اثر گیبی، بو کتاب دا، چرچیوه‌سی‌نین ایچینه باشقا واقعه‌لر ادخال ائدیلمیش، بیر تک حکایه‌دن عبارتدیر. فقط بورادا واقعه‌لر اساس حکایه‌یه سیخی بیر صورتده باغلیدیر.»[7]
بو بحثلرین هامیسیندان نتیجه آلیریق کی پهلوی دئییلن بیر شیوه ایله بختیارنامه ناغیلی اله گلمه‌میشدیر. هندجه ده بئله بیر افسانه و قصه یوخ ایمیش. اما اویغورجا متن واردیر و بو متن ایسه اسلامدان قاباغا، مانی دینینده اولان اویغورلارا عائددیر. اویغورلار آراسیندان بیر کاتب، اؤز قونشولاری اولان سیستان و کرمان شاهليقلاري حادثه‌لری حاققیندا بیر ناغیل یازمیشلار و اونو «بختیارنامه» آدلاندیرمیشلار.
من، اویغورجا متنین بوتون متنلردن قدیمی اولماسی و سیستان ایله کرمان یاخینلیغیندا یاشایان اویغورلارین طرفیندن یازیلماسینی ظن ائدیرم. اویغور تورکلری مدنیت و یازی – پوزو صاحبی ایدیلر. اونلار بوتون قایناقلاردا کتاب و یازی و لوحه‌لر صاحبی آدلانیرلار. «شاهنامه»ده اونلاری «دیو» آدلاندیران فردوسی، اونلارین عجم شاهلارینا یازی- پوزو اؤیرتمه‌لرینه ایسته‌مه‌دن اشاره ائدیر و دئییر:
به خسرو نبشتن بیاموختند
مانوی دینینی قبول ائدن اویغورلار، بیر دریا مدنیت آتاری یادگار قویوب گئتمیشلر. ایراندا مغول حاکمیتی‌نین ایلک کاتب‌لری‌دن اویغورلار اولموشلار.
ان شاء الله گله‌جکده بختیارنامه‌نین اویغورجا متنین گئنیش اولاراق تانیتدیرماغا چالیشاجاغام. ایندی بو ناغیلین عربجه، فارسجا و تورکجه ترجمه‌لری اوستونده دایانیرام.
عربجه ترجمه‌لر
- 1 –
«بختیارنامه»نين ان اسکی عربجه متنی «عجائب البخت فی قصة الاحدی عشر وزیراً ماجرا لهم ابن الملک آزادبخت» آدلانير که 1886 م. (1347هـ .) ایلینده «میشل جورجی عورا»نین کیچیک مقدمه‌سی ایله نشر اولدو. اونون نشر ائتدیگی نسخه‌نين تأليفي، 390 هـ . ایلینه عائد ایدی. نسخه‌نین اصلی اويغور خطی ایله یازیلمیشدیر.
- 2 –
بو چاپدان چوخ قاباق ایسه، یعنی 1807 م. (1262 هـ.) ایلینده همین کتاب «گوستاوس کنوز»ون یازدیغی اؤن سؤز ایله «گوتینگن» دا «قصة العشر وزرا و ماجرا لهم مع ابن ملک آزادبخت» عنوانی ایله نشر اولموشدور.
-3 –
«بختیارنامه»نین بیر باشقا عربجه متنی 1890 م. (1351 هـ .) ایلینده بیروت شهرینده «صلحانی»نین ترتیب ائتدیگی «عربجه افسانه‌لر» مجموعه‌سینده نشر اولدو. بو متنی گؤرنلر اونو «کنوز»ون نشرینه یاخین بیر متن حساب ائدیرلر.
فارسجا ترجمه‌لر
- 1 –
عرب دیلیندن فارس دیلینه «بختیارنامه» ناغیلی‌نین بیرینجی منثور چئویریسی، «لمعة السراج لحضرت التاج» آدلی اثردیر. بو اثر «شمس الدین دقائقی المروزی» نین اثریدیر. او، اؤز مقدمه‌سینده دئییرکی بیر گئجه «بختیارنامه» ناغیلینی اوخورکن، اونون عباره‌لری‌نین فارسلار ايچينده آنلاشیلماز اولدوغونو گؤروب و زمانه‌سی‌نین‌ده اونا رغبت گؤستردیگینی حس ائدیب، اثری فارس دیلینه ترجمه ائتمگه همت گؤسترمیشدیر. بو کتابین ایسه آدی «راحة الارواح فی سرور المفراح» ایدی. همین کتابدان 23 ذیحجه 663 هـ . ایلینده استنساخ اولونان بیر نسخه ایندی پاریس کتابخاناسیندا ساخلانیلیر.[8]
مرو توركلريندن اولان شمس الدين دقايقي‌نين گؤردوگو متن سؤز يوخ كي فارسجا دگيلميش و يقين او، اويغورجا متني اوخوموش و اونو فارسجايا چئويرميشدير.
«لمعة السراج» کتابی مقدمه‌دن باشقا اون باب و بیر خاتمه‌دن عبارتدیر و ایچینده عربجه و فارسجا شعرلرده واردیر. بو کتابا اون وزیرین حکایه‌لری داخل اولدوغو اوچون فارسي‌ده اونا «قصه‌ی ده وزیر» آدی‌دا وئرمیشلر.
لیدن کتابخاناسیندا 593 نمره‌لی و آکسفوردون بودلیان کتابخاناسیندا ساخلانیلان 231 نمره‌لی الیازما «بختیارنامه» نسخه‌لری اصلینده همین «لمعة السراج» کتابی‌دیر. بو فارسجا ترجمه‌نی «سر ویلیام اوسیلی» 1803 ـنجو ایلده انگلیزجه ترجمه ایله چاپ ائتمیش. سونرالار اونو «کازمیرسکی» پاریس شهرینده 1839 ایلینده، «برتلس» ایسه پطروگراددا 1920 ایلینده نشر ائتميشلر. و تهراندا «ارمغان» مجله‌سی طرفیندن 1310 هـ . ایلینده چاپ اولموشدور. همین کتاب داش باسماسی اصولی ایله بیر دفعه تبریزده و ایکی دفعه‌ده بمبئی‌ده تاریخی معلوم اولمایان زمانلاردا نشر ائدیلمیشدیر. یاخین ایللرده ایسه يوخاريدا دئديگيم كيمي معروف فراماسونر ذبیح الله صفا طرفیندن 1347 ش. ایلینده تهراندا «راحة الارواح فی سرور المفراح بختیارنامه» عنوانی ایله «میشل جورجی عورا» نین عربی «عجایب البخت» اثری‌ده ضمیمه اولاراق نشر ائدیلدی. بو فارسجا متن 809 هـ . ایلینده تحریر اولونموشدور. پان‌ایرانیست اولان ذبیح الله صفا یازدیغی مقدمه‌ده چالیشیر اثبات ائتسین کی بو ناغیلین اصلی «پهلویجه» (!) اولموشدور. ولاکن ایندیه کیمی کیمسه بو واهی اصل متندن خبر توتا بیلمه‌میشدیر. دوغروسو بودور کی اثر عربجه و عجم شاهلاری‌نین افشا ائدیلمه‌لری قصدی ایله ترجمه ائديلميشدير و ترجمه ائدن بير اويغور توركي ايميش.
- 2-
«بختیارنامه» ناغیلیندان فارسجا منظوم ترجمه‌لرده واردیر. بونلاردان دؤرد ترجمه تانینمیشدیر. بیرینجی‌سی «هزج مسدس اخرب مقبوض مکفوف» بحرینده یازیلمیشدیر و حال حاضردا بیر الیازما نسخه‌سی اوندان پاریسده ساخلانیلر.[9]
ایکینجی‌سی جهانشاه قاراقویونلو (حکومتی 841 – 872 هـ . ) امری ایله «پناهی» آدلی شاعر طرفیندن «هزج مسدس مقصور» بحرینده 851 هـ . ایلینده یازیلمیش مثنوی‌دیر. حال حاضردا بو مثنوی‌دن بیر نسخه «ملک» کتابخاناسیندا ساخلانیلیر.[10]
اوچونجوسو 1091 هـ . ایلینده «متقارب مثمن مقصور» بحرینده یازیلان مثنوی‌دیر. بو ترجمه‌دن فراماسونر ذبیح الله صفا خبر وئریر.[11]
دؤردونجوسو «کدخدا مرزبان» آدلی شاعرین اثریدیر کی 1210 هـ . ایلینده یازمیشدیر و حال حاضردا بو ترجمه‌دن بیر نسخه India office کتابخاناسیندا ساخلانیلیر.[12]
تورکجه ترجمه‌لر
- 1 –
«بختیارنامه» اثریندن بیر تورکجه ترجمه‌سيندن، بير اليازما نسخه‌سي استانبول شهرینده «نور عثمانیه» کتابخاناسیندا 3685 نمره ایله ساخلانیلیر. بو ترجمه ظن ائديلير كي مستقيم اويغورجا متندن اسكي آنادولو توركجه‌سينه چئوريلميشدير.[13]
- 2 –
ایکینجی تورکجه ترجمه «فدایی تبریزی»یه عائددیر. آذری تورکجه‌سی ایله یازیلان بو مثنوی «غلام محمدلی» طرفیندن 1325 ش. ایلینده تبریزده و سونرالار دفعه‌لر اولاراق باکی‌دا نشر اولونموشدور. کرج شهرینده یاشایان بیر قارداشیمیز طرفیندن همین ترجمه‌دن ناقص بیر الیازما نسخه‌سی منه وئریلمیشدیر. بو نسخه‌نی بورادا عیناً کپی اولاراق نشر ائدیریک. قيد ائتمه‌ليم كي بو ناقص اليازما نسخه‌سيني آقاي صديار وظيفه (ائل اوغلو) اوخوموش و نشر اوچون حاضرلاميشدير.
فدايي‌نين اثري‌نين بير اؤزه‌لليگي‌ده بودوركي اونون مثنويسي 10 ناغيل، 10 وزير، 10 گون، 10 گؤروش و 10 صحبت اساسيندا قورولموشدور. بو اثر سون دفعه 2005 ايلينده باكيدا نشر اولموشدور.
صائب تبريزي ايله بير زاماندا ياشايان فدايي تبريزي حاققيندا تذكره‌لرده بيلگي يوخدور او، تبريزده دغولوب بويوموشدور و هجري 11 ـنجي عصرده «بختيارنامه» حكايه‌لريني نظمه چكميشدير. فدايي تبريزي، اصلينده آذربايجان توركجه‌سينده يايغين اولان مثنوي قوشما ايشينه دوام ائتميشدير ولاكن اونون مثنوي‌سينده «خسرو و شيرين»، «ليلي و مجنون»، «ورقا و گلشاه» كيمي مثنوي‌لرده اولدوغو كيمي عاشقين اضطرابلاري و معشوقون ظلم‌لريندن دانيشيلمير و بلكه او اجتماعي صنف‌لر، دربار آداملاري، تاجرلر، اصناف‌لار، دنيزچيلر، يول كسن‌لر و باشقا قشرلرين ماجرالارين ديله گتيرير و آج گؤزلولوك،طمع‌كارليق، رياكارليق، يالانچيليق، حقه‌بازليق و سايره بو كيمي نفعي صفتلري تنقيد آتشينه توتور.
فدايي‌نين بختيارنامه‌سيني دئديگيميز كيمي غلام ممدلي 1324 ـنجو ايلده 210 صحيفه اولاراق جيبي قطعده كتاب حاليندا نشر ائتميشدير. منيم اليمده اولان اليازما نسخه‌سيني دئديگيم كيمي ميانانين تالوار بولاغي كندينده 1336 ش. ايلينده دونيايا گلن آقاي علي نوروزي (تورك قارداش) وئرميشدي. او دئيير كي بو اليازما اجداديندان اونا گليب چاتيبدير. اليازمانين 47 ـنجي صحيفه‌سي‌نين 11 ـنجي سطرينده اؤز آدينا اشاره ائدرك دئيير:
خداوندا «فدايي» بي‌نوادير
هميشه ايشلري نقص و خطادير
وليكن سندن ايستر استقامت
ياماندان ساخلا قيل لطف و عنايت.
دکتر حسین محمدزاده صدیق
تابستان 1389
الیازما نسخه سینی آلماق اوچون بورایا کلیک ائدین
[1] Jaubert, p. 146-167.
[2] Araberi, A. J. , Cataloge of the India office, London, 1937.
[3] دائرة المعارف بزرگ اسلامي، ج 11، ص 486.
[4] نولدكه، تئودور. مقدمه بر بختيارنامه، ترجمه از كيكاوس جهانداري، ص 23.
[5] همان يئر.
[6] هرمان اته، تاريخ ادبيات فارسي، ترجمه رضازاده شفق، 1327 ش.
[7] Fuad Köprülü. İslam Ansiklopedisi, C. Z, S. 247.
[8] ذبیح الله صفا. راحة الارواح فی سرور المفراح (بختیارنامه)، تحریر محمد دقایقی مروزی، تهران، 1345 ش، ص 21- 22.
[9] هرمان اته‌نین فهرستی، نمره 1726 / 1 .
[10] فهرست کتابخانه ملک، ج 2، ص 53.
[11] ذبیح الله صفا، یوخاریداکی قایناق.
[12] Iranica, III, 564.
[13] بلوشه فهرستی، ج 2،نمره 16 و نور عثمانیه کتبخاناسی کاتالوگو، نمره 3685 .