در دوره‌ي صفويه، به مجموعه کلمات قصار، نصايح، اندرزها، تحقيق‌ها و ارشادات برجای مانـده از شيخ صفی‌الدين اردبيلی، «قارا مجموعه» اطلاق می‌شده است.
«محمد بن محمد دارابی شيرازی» در تذکره‌ي « لطائف الخيال » می‌گويد: « اين اثر را سلاطين صفوی بسيار گرامی می‌داشتند و در خزاين کتب خود حفظ می‌کردند»2. « غريبی منتشا اوغلو» نيز در برگ شماره 105 از نسخه‌ي خطی منحصر به فرد آثارش، قارا مجموعه را تحرير شيخ صدرالدين و تقرير شيخ صفی الدين می‌شناسد و ادعا می‌کند که بسياری از مطالب آن را شيخ صفی در رؤيا به وی تلقين کرده است3.
شاردن تأکيد می‌کند که شاهـان صفـوی هنگـام عزم سفر به قـارا مجـموعه مراجـعه می‌کردند و به ذکـر مناقب شيخ صفی از آن می‌پرداختند و نصايح وی را می‌خواندند4. «مينورسکی» هم آن را «سيرالصفيه» خوانده است و معتقد است که قارا مجموعه حاوی کتاب سير و مناقب شيخ صفی الدين بوده است5.
نسخه‌های خـطی پراکنده‌ای که اکنون در دست عـلات شيعه و برخی فرق صـوفيه در ايـران و ترکـيه و عـراق، تحـت نام‌هايی مـانند: الـبويـوروق، قـيلاووزالصفی، کلمات شيـخ صفی، منـاقب شيخ صفی، سـيرالصفی و جز آن دست به دست می‌گردد، اجزاي پراکنده اين کتاب عظيم و گران‌قدر هستند که نگارنده، سعی‌کرده‌ام بخشی از آن‌ها را با حدس و ظن قريب به يقين در يک مجلد فراهم آورم و تحت نام«قارا مجموعه»6 منتشر سازم و اعتقاد دارم که با تجسس و تحقيق بيشتر در متون صوفيانه‌ي بازمانده از دوره‌ي صفويـه و نسـخ خطی رسـالات موجود در ميان فرقه‌های منسوب به شيخ صفی، می‌توانيم متن متقن‌تر اين مجمـوعه‌ي عزيز را بازسازی کنيم. کشف و بازسازی کامل قارا مجموعه نياز به چالش‌های نسل کنونی و آينده دارد و بسيج علمی گسترده‌ای می‌طلبد تا زوايای تاريک تقريرنگاری‌های احفاد شيخ صفی بر ما روشن گردد.
قارا مجموعه را در اصل نمی‌توان جزو کتب مناقب شمرد، بلکه نوعی تقريرنگاری و گردآوری تقرير نگاشته است. مانند: اربـعين مجـلسی دوم به عـربی که در واقع تقريـر درسـی مجلسی است و گـردآورنده‌ي آن معلـوم نيست و يا نهج البلاغه‌ي مولی الموحدين که هيچ‌گاه با نام گردآورنده و گردآورندگان خود نامبردار نگشت. در تـقريرنگاری، مريدان دقت داشتند که کلمات قصار و مواعظ مرشدان را برای مسلوک داشتن سنت سلف بر روی کاغذ آورند و از اين روی با کتب مناقب فرق داشته است.
قارامجموعه همان‌گونه که از محتوای عنوان آن پيداست، متشکل از رسالات چندی به نظم و نثر بوده است و در صدر همه‌ي آن رسالات، اين دو بيتی نوشته می‌شد:
صفی‌ام، صافی‌ام، گنجان نمايم،
اوره‌ک درده جرم درد بی دوايم.
بو وارليقدان يول اوغانا آپارديم،
بويو خلوقدا ارن تک خاک پايم.
يکی از اين رسالات با ويژگی بسيار قوی و متقن از اوصاف رسـالات قارا مجموعه، رساله‌ای است که تحت نام « البويوروق » در ميان فرقه‌ي باج‌آلان از فرق قـيزيلباشيـه شناخته شده است و نسخه‌ای از آن از سوی «احد حامد الصراف»7 در ميان همين فرقه در سويه‌های موصل کشف و نشر شده است و ما متن ويراسته و بازسازی شده‌ي آن را در سال گذشته منتشر ساختيم و بخش پنجم از متن قارا مجموعه قرار داديم. متن اين رساله اينک با بـرخی ديگر از اصـلاحات جـزيي، ديگر بار و اين‌بار همراه با برگردان فارسی در اختيار علاقه‌مندان به موضوع قرار داده می‌شود.
البويوروق يک تقريرنگاشته‌ی بلاواسطه است و در آن سخـن از مناقب شيخ صفی نمی‌رود، بلکه از زبان فرزند وی – شيخ صدرالدين – مواعظ و منابر و انـدرزهای او به قلم آورده شده است. شايد متنی که « غريبی منشا اوغلو» ادعا می‌کند آن را ديده است و از شيخ صدرالدين ياد می‌کند، همين رساله البويوروق باشد که به ادعای او ، بخش‌هايي از آن در رؤيا به وی الهام شده است.
تا کشف نسخه‌های ديگری از اين رساله و رسـالات ديگر قارا مجموعه، فعلا همه چيز بر ظن و گمان متکی است و نمی‌توان نظری قطعی در باب چند و چون اين آثار داد.
آقای مهندس محمّد صادق نائبی از کسـانی هستند که پس از انتشار کتاب قارا مجموعه آستين‌ها را بالا زدند و با عشقی پرشور و بی‌آلايش به تکميل کار ناقص اينجانب و رفع نارسايی‌های فوق پرداختند.
کتاب اخير ايشان با نام « رساله البويوروق» ترجمه‌ي فارسی سخته و بسامانی از متن بازسازی شده‌ي «البويوروق» و شرح عالمانه‌ي لغات ناب ترکی توسط ايشان است. ايشان به اتفاق همسر دانشور و فهيم خود در سال 1378هـ. از دانشجويان بنده در درس زبان و ادبيات ترکی در دانشگاه صنعتی اصفهان بودند. تحقيق گسترده‌ي16 ماهه‌ي ايشان در قدم نخست، ارائه‌ي کتاب « واژگان زبان ترکی در فارسی» به جهان ترکی‌‌پژوهی بود که به اتيمولوژی بيش از هزار ريشه‌ي ترکی راه يافته به فارسی پرداخته است. قدم دوم را نيز در اتيـمولـوژی دقيق و عالمانه و با ارزش لغات ناب قارا مجموعه در کتاب «قارا مجموعه از منظر واژه‌شناسی» برداشت. اينک در ادامه‌ي «قارا مجموعه‌پژوهی» مجموعه‌ي رسالات آن را برای علاقمندان و پژوهندگان ارائه می‌دهند و در آينده نزديک ترجمه‌ي رسالات ديگر را به دست ايشان خواهيم ديد. به زودی رسالات تازه کشف شده نيز توسط ايشان به جهان علم شناسانده خواهد شد.
گرچه اساس کار ايشان در ارائه مـتن البويوروق، متن ارائه شده از سوی اينجانب در «قارا مجموعه» است؛ ولی در سازه‌بندی اثر، دگرگونی ايجـاد شده و بـرخی سهوها و نقصان‌ها نيز اصلاح شده است. زبان ترجمه بسيار روان و شيوا و لحن آن نزديک به لحن عرفانی ترکی است. برخی شاهد مثال‌های منظوم شاه ختايی بعدها از سـوی مستـنساخ به متن افزوده شده است، نه اين‌که البويوروق در زمان شاه ختايی به رشته تحرير آورده شده باشد.
به هر روی، هنوز برای برپا ساختن متن کامل قارا مجموعه راه درازی پيش روی داريم. قارامجموعه، نه متعلق به آذربايجـانی‌هاست و نه ايرانی‌ها بلکه يک افتخار بين‌اللملی است. بی‌گمان در آينده، فرزندان ما موفق به کشـف و يا حـداقل بازسـازی نخستين نسخه‌ي قارا مجموعه خواهند گشت و ما تا ايصال به چنين جشنی، آنی آرام نخواهيم داشت و روزان و شبـان را به هم پـيوند خواهيـم داد تا غبـار ستم ساليان را از چهره زلال و نورانی « قارا مجموعه » بزداييم.
پي‌نوشت‌ها:
1. نشریه آذري/ سال اول/ آذرماه/ خرداد 1382.
2. دارابی شيرازی، محمد بن محمد. لطائف الخيال، نسخه‌ي خطی کتابخانه‌ي ملک (رک. مقاله‌ي «پيرامون اشتباه مرحوم تربيت درباره‌ي قارا مجموعه» از نگارنده، در شماره 2 از مجله‌ي «دوزگون خبر»)
3. آقای غريبی به تصحيح نگارنده ، ج2 ، مقدمه
4. شاردن
5. مينورسکی
6. اردبيلی، شيخ صفی‌الدين. قارا مجموعه ، تدوين کننده : دکتر محمدزاده‌ي صديق، تهران.
- توضیحات
- دسته: مقالات و نقدها