جبار باغچه‌بان‌ین تۆرکجه یارادیجیلیغی‌نین بیر حصه‌سی اون ایکی کتاب حالیندادیر. قالان حصه‌لر، او جمله‌دن طنزپاره شعرلری، فیلیه‌تونلاری، کیچیک مزه‌لی حکایه‌لری، مقاله‌لری، لطیفه‌لری و تحقیقاتی قفقازدا و ایراندا چاپ اولان نشریه‌لرده‌دیر. اونلاری ییغیب توپلاماق و نشر ائتمک، منجه بیر وظیفه و بورج ساییلیر.

1- باغچه‌بان‌ین تۆرکجه کتابلاری

میرزا جبار باغچه‌بان‌ین قیزی ثمینه خانم، آتاسی‌نین تۆرکجه کتابلاری‌نین سیاهه‌سینی یازیلیش و یا نشر تاریخی ایله ترتیب ائتمیشدیر. همین سیاهه‌نی بعضی دگیشیکلیک ایله بورادا نقل ائدیریک:

1- لک لک (هفته‌لیک مجله)، 1322 ق. (16 سایی نشر اولموشدور).

2- قیزیللی یاپراق یاخود ذکالی انور (شعر)، 1331 ق.

3- جوجوقلارا بایرامجیلیق (شعر)، 1333 ق.

4- عشق بی‌ناموس یاخود خائنه قادین (اویون)، 1917 م.

5- شیخ شامل نهضتیندن (اویون).

6- فداکار معلم (اویون)، 1300 ش.

7- حیات معلمین (اویون)، 1300 ش.

8- جهانگیرلیک نمایشی یاخود تیمور لنگ (اویون)، 1306 ش.

9- ائرکک خالا قیزی یا گۆل صنم (اویون)، 1306 ش.

10- پروانه‌نین کتابی (منظوم حکایه).

11- الفبا (خط لاتین).

12- رباعیات خیام (ترجمه)، 1334 ش.[1]

2- تۆرکجه «لک لک» مجله‌سی

بو هفته‌لیک نشریه‌دن 12 سای نشر اولموشدور. 12 ـنجی سایدا، نشریه‌ده بئله بیر اعلان چاپ اولموشدو:

بعضی سببلره گؤره، بیر نئچه نُمره‌دن سونرا، داها لک‌لک مجموعه‌سی چیخماییب و لک‌لک مشتری‌لرینه یئنیدن نشر ائدیله‌جک «جنگی» نامینده مجموعه گؤنده‌ریله‌جکدیر ...

 

همین نمره‌ده وعد ائدیلمیشدیرکی علی محزون زین‌العابدین‌زاده و جبار عسگرزاده طرفیندن جنگی هفته‌لیگی نشر ائدیله‌جکدیر. ولاکن بیزیم بیلمه‌دیگیمیز سببلره گؤره بو هفته‌لیک نشر اولمامیشدیر.

گرچه لک‌لک هفته‌لیک نشریه ایدی، ولاکن هر نمره آراسیندا بعضاً فاصله اولوردو. هفته‌لیک 8 صحیفه ایدی. اوندا رسم و تصویرلر یوخ ایدی. اما هر نمره‌نین اوّل صحیفه‌سینده هفته‌لیگین باشلیغی آلتیندا لک‌لک شکلی وئریلیردی. صحرایا قونموش لکلکین قاباغیندا بیر نئچه سنبل گؤرۆنۆردۆ.

هفته‌لیکده یالنیز بعضاً آرا- سیرا عکس‌ده چاپ اولونوردو. او جمله‌دن یوسف حیدرزاده نین عکسی کی اورتا آسیادا شهید ائدیلمیشدیر.

هفته‌لیگین اوّل صحیفه‌سینده، هر نمره‌ده بئله بیر اعلان وار ایدی:

«مسلکیمیزه موافق و ملّتیمیزه منفعتلی اولان هر جۆر تحریرات اۆچۆن مجموعه‌میزین صحیفه‌لری آچیقدیر. امضاسیز یازیلار درج اولونمادیغی کیمی، مارک‌سیز گؤنده‌ریلن مکتوبلاردا قبول اولونماز. یازیلار آچیق تۆرک دیلینده اولمالیدیر.»

 

هفته‌لیگین بۆتۆن سایلاریندا، ایران حیاتینا دائر معلومات او جمله‌دن چوخلو طنز پارچالاری وار ایدی. مثال اۆچۆن مرنددن مکتوب آدلی بیر طنز پارچاسیندا استهزاء ایله بیلدیریلیردی کی ایراندا گؤزه گؤرۆنمز بیر تک آللاها شریک اولاراق 78 گؤزه گؤرۆنن آللاه واردیر: احمد شاه، خان، بیگ، فراش و ... کی ایران شهرلرینی باشینا گؤتۆرمۆش، بو گؤزه گؤرۆنن آللاهلار، خلقی باشدان آیاغا سفیل وضعیته سالمیشلار.

جبار عسگرزاده (عاجز) بیر طرفدن‌ده بابای امیر مجله‌سی‌نین انتشاریندا اشتراک ائدیردی و اورادا نوختاسیز و محکمه پیشیگی امضالاری ایله طنز پارچالاری یازیردی. بابای امیر نشریه‌سی 1915- 1916 ایللرینده باکی شهرینده نشر اولوردو. بو ایللرده جبار عسگرزاده داشناکلارین اسارتیندن قورتولموش و ایره‌واندا یاشاییردی.

بابای امیر نشریه‌سی‌نین 27 مای 1916 ـنجی ایل تاریخلی 18 ـنجی نمره‌سینده‌کی ایران سیاحتیندن بیر نبضه اثری ایله بیر معلّمین طلبه‌لر ایله وحشی رفتارینی قلمه آلیب، کهنه تربیه اصولونو، چوبوق و فلقّه ایله تعلیمی تنقید آتشینه توتوردو.[2]

جبار باغچه‌بان لک‌لک نشریه‌سینده میرزا علی اکبر طاهرزاده صابر (هوپ‌هوپ) اۆچۆن‌ده چوخ اهمیت قائل اولوردو. بیر یئرده ایره‌وان خبرلری باشلیغی آلتیندا یازیردی:

« بوگۆنلرده صابر کتابی‌نین طبعی منفعتینه، ایره‌وان هوسکارلاری، جلاللی بیر مسامره ترتیب وئرمک ایسته‌ییرلر. ایندی مکتب بالالاری، صابری تصنیفلریندن اوخوماغا حاضرلانمیشلار.»

3- تۆرکجه شعرلری

جبار باغچه‌بان شعر یارادیجیلیغیندا هم هجا، همده عروض اؤلچۆلریندن استفاده ائتمیش‌دیر. هجا اؤلچۆلرینده چوخ اویناق، لطیف و اۆره‌گه یاتان غنایی شعرلر و حکایه‌لر یازمیش، عروض اؤلچۆلرینی ایسه تۆرکجه‌میزین قایدا - قانونلارینا اویغونلاشدیرمیشدیر.

4- تۆرکجه طنزپاره (= ساتیرا) شعرلری

میرزا جبار باغچه‌بان طنزی شعرلرینی، محکمه پیشیگی، مقلّد، نوختالی، ملا هارای ائششک داغلایان، م. پ. ع. و بو کیمی امضالار ایله یازمیشدیر. اونون طنزپاره شعرلری بیر کیچیک دیوان تشکیل ائدیر. همین دیوانی مستقل حالدا ایشله‌ییب چاپ ائتمک لازمدیر. اونون طنزپاره‌لری هوپ‌هوپ نامه‌ده‌کی شعرلر سایاغی، استبداد، ظلم، جهالت، موهومات و خرافات علیهینه کسگین تازیانه‌لر کیمی‌دیر. جبار باغچه‌بانین جوانلیق دؤرۆنده میرزا علی اکبر صابر قفقازدا و سید اشرف الدین گیلانی ایراندا طنزپاره شعرلری یازیب، او دُورۆن نشریه‌لرینده چاپ ائتدیریردیلر. اونلار وفات ائتدیکدن سونرا، طنزپاره‌لرینی توپلاییب، بیرینجی‌نی هوپ‌هوپ‌نامه و ایکینجی‌نی دیوان نسیم شمال آدی آلتیندا دفعه‌لر نشر ائتدیرنلر اولدو. لاکن میرزا جبار باغچه‌بان‌ین طنزپاره‌لری آراسیندان یالنیز کی عنوانلاری توپلاییب 1991 ـنجی ایلده باکی‌دا نشر ائتدیلر:[3]

چیخدی الدن، بالاجا فیلیه‌تون، کشمش و ملا، شیللاخ، بیر ناله، مازاق، نظم، منیمدیر، چیخیر، تورشولو آش، قسمت قازانیر، آ جاهل! ، ملت یاللی ماهنیسی، هایات هایات، شاپلاتماغا، بئش گئدیر، اصفهانلی اوغول دئییر، بیر لقمه نان اۆستۆنده، آز قالدی، هؤرۆمچک، ار دگیل، ایللر خسته‌سی، تریاکیلره سرسلامتی، ولوله، گره‌ک، دالینجا، غنا ائله‌ییر، عارف غزلی، سؤز ائشیت، وبا دعاسی، ایره‌واندان، انسانیت.

باغچه‌بان طنزپاره شعرلری‌نین چوخونو. 1905- 1912 م. ایللری آراسیندا ایراندان اوزاقدا یاشارکن یازمیشدیر. ایرانا گلدیکدن سونرادا یئنه آز- چوخ طنزپاره‌لر یازیردی. اونون بو سایاق شعرلری‌نین توپلانیب کلیات حالیندا چاپ اولماسینا اومید بسله‌ییریک. باغچه‌بان ـین طنزپاره شعرلری اجتماعی مضمونلار ایله دولودور. او، خرافاتین کؤکۆنۆن جهالتده اولدوغونو یاخشی بیلیردی. اودور کی هر زمان چالیشیردی انسانلاری معارفه و مدنیته، اوخوماغا و یازماغا سوق ائتسین.

بیز بو مجموعه‌یه یالنیز بیر - ایکی طنزی شعرینی سالدیق. اونون تۆرکجه طنزی شعرلری‌ ملا نصرالدین، لک لک ، کل نیت، برهان حقیقت و باشقا نشریه‌لردن توپلانیب نشر ائدیلمه‌لیدیر.

بو شعرلرده صابرین تأثیری اونون یارادیجلیغیندا آپ آیدین گؤرۆنمکده‌دیر. مثال اۆچۆن، او، صابرین «بیر مجلسده اون ایکی کیشی‌نین صحبتی» شعری تأثیری آلتیندا «هایات، هایات!»، «منیمدیر» و «بالاجا فیلیه‌تون» شعرلرینی یازمیشدیر.

صابر اؤلدۆکدن سونرا اونون خاطره‌سینه «احتجاب» عنوانلی یازدیغی قوشا بیت، بو شاعره اولان محبت و عشقینی گؤستریر.[4]

4- تۆرکجه غنایی شعرلری

جبار باغچه‌بان، تۆرکجه غنایی شعرلرینی، ج. عسکرزاده، عاجز و باغچه‌بان امضالاری ایله نشر ائتمیشدیر. غنایی شعرلرینده دیل و بیان باخیمیندان، «ادبیات جدیده» و «ثروت فنون» شاعرلری تأثیری آلتیندادیر. «منیم عشقیم» عنوانلی غزل بو ادعامیزا بیر مثال اولا بیلر. بورادا: عالی بیر تمنا، مقدس بیر هوس، شانلی خولیا، نزهت افزا، زمستان دل‌آرا، معلاّ، معرّا و بو کیمی کلمه‌لر و ترکیبلر، داها چوخ عثمانلیلارین «تنظیمات» دؤنمیندن سونراکی شعرلرینده ایشله‌نن کلمه‌لردیر.

باغچه‌بان‌ین غنایی شعرلری تغزل و عاشقانه‌لیکدن زیاده، تعلیمی ( Didactique ) ماهیت داشیییر. بو ادعایا «حرّیت» و «خیانت» عنوانلی شعرلری مثال گتیرمک اولار.

5- تۆرکجه اوشاق شعرلری

جبار باغچه‌بان‌ین گئنیش مقیاسدا اوشاق شعری واردیر. بیز بو کتابا اونون: ذکالی انور، بایرامچیلیق، ناغیلدان پای و بۆلبۆل شعرلرینی سالدیق. بو شعرلرده او، تجربه‌لی بیر آتا کیمی چوخ مهارتله و بدیعی بیر شیوه ایله یاشاییش باره‌سینده اوشاقلارین ذهنلرینی آچیر و آیدینلاشدیریر.

شاعر، اوشاق شعرلرینی عمومیتله مثنوی قالیبیندا قوشموشدور. اؤلچۆ باخیمیندان ایسه، هر موضوع ایله علاقه‌دار دگیشیک وزنلر سئچمیشدیر. مثال اۆچۆن «ذکالی انور» حکایه‌سینی هجا اؤلچۆسۆنۆن اون بیر هجالی قوشماسی ایله باشلاییر.

صاباح اولدو، بانلادیلار خوروزلار،

اوخودو باغچادا چهه- چهله قوشلار.

 

دؤرد بیت بو منوال ایله یازدیقدان سونرا اوشاقلارا خطاب اولان سؤزلری یئددی هجالی بایاتی فورماسیندا یازیر.

صبح آچیلیب، جان اوغلوم،

آییل اویغودان اوغلوم.

 

سونرا روایت و توصیفه کئچنده یئنه‌ده اون بیر هجالی قوشما قالیبینا رجوع ائدیر و بو اؤلچۆنۆن (4+4+3) بؤلگۆسۆنۆ سئچیر:

اوخوماغا + میل ائله‌ین + جوجوقلار،

آنالاری + چاغیرجاغین + تئز دورار.

4        +        4       +      4

 

روایت و توصیف قورتارار- قورتارماز، یئنه‌ده بایاتی فورماسینا دؤنۆر:

درسیم رواندیر منیم،

بئش وئره‌جک معلّم.

 

بو حال، حکایه‌نین سونونا قده‌ر ادامه تاپیر و اوخوجونو فرحلندیریر. اوخوجو، تنوع و رنگارنگ اؤلچۆلر و بؤلگۆلر ایله شعری اوخوماغا دوام ائدیر.

6- آنا دیلی عشقی

جبار باغچه‌بان آنا دیلینی عاشقانه سئویردی. بو دیلین انکشافینی آرزو ائدیردی. تهراندا نشر ائتدیگی «زبان» نشریه‌سی‌نین بیرینجی سایینی حاج میرزا حسن رشدیه نین حال ترجمه‌سی و آنا دیل اوغروندا اولان فعالیتلرینه حصر ائتمیشدیر. او، رضا خان استبدادی‌نین آذربایجان ایله علاقه‌دار یۆرۆتدۆگۆ سیاستی افشا ائدرک طنزی بیر شعرینده بئله دئییردی:

سوس بالام، هرزه دانیشما، اوتان آی هرزه کیشی،

تۆرکجه ‌نامه چیخاریب، تازه‌لمه کهنه ایشی.

قیریلار قیلچاسی، اؤردک یئریه غاز یئریشی،

سؤز ائشیت، گل آ گؤزۆم، بوشلا بو تازه گئدیشی،

لقبیندن اوتانیب تۆرکی دانیشما، آبالام!

دولتین ایشلرینه هئچده قاریشما، آبالام!

 

آنا دیل عشقی ایله برابر، باغچه‌بان اؤزۆنۆن مسقط الرأس و آنا یوردو اولان آذربایجانادا عشق بسله‌ییر و اونا خطاب دئییر:

یاشاسین فرهنگین، علمین، هُنرین.

7- شهریارا آلقیش

محمد حسین شهریارین حیدربابایا سلام منظومه‌سی نشر اولدوقدان سونرا، اونو آلقیشلایان و ایلک جوابیه یازانلاردان بیریسی ده جبار باغچه‌بان اولموشدور. اونون شهریارا جوابیه‌سی بئله‌دیر:

علیکم السلام شهریار آقا

چوخداندی قاچمیشدین بیزدن اوزاقا

آیاق باسمازیدین بیزیم قوناقا

جوانلیق دُورۆندن بوچاغا ده‌گین

سن هئچ بیزدن، بئله یاد ائتمز ایدین

 

نه اولدو آی اوغول، سن بیردن بیره

اونوتدوغون ائلی سالدین خاطره

چاغلایان سولارا، اسن یئللره

بو قوجا حیدره ائیله‌دین سلام،

لُطفۆن آرتیق اولسون، علیک السلام

 

نه قدر دادلی ایمیش سنین بو دیلین

ائشیدن کیمی بو سسینی ائلین

قوجا، جوان، اوشاق، بیرده قیز-گلین

سنی دینله‌مگه قاچدیلار چؤله

آنام قربان اولسون بو شیرین دیله

 

فارس قیزلاری آزدیرمیشدی عملین،

کی فارسجایدی بۆتۆن شعرین، غزلین؟

حیدر بابا یوردوندا بیر گؤزلین

عشقینه بیر قلم قویمازدین بئله،

فارسیجا یازماقدان دویمازدین بئله.

 

تهران گؤزللری یولون کج ائتدی

کؤنلۆنۆ آپاریب سنی گیج ائتدی

دئه گؤرۆم یا فلک سنله لج ائتدی؟

دؤنگه وارمیش،دؤنۆم وارمیش بیلمه‌دین،

آیریلیق وار، اؤلۆم وارمیش بیلمه‌دین.

 

ایندی بیزی تازه گلیب تاپیرسان

کؤنلۆمۆزه کؤزلر قویوب یاخیرسان

حسرت ایله کئچنلره باخیرسان

گؤرۆرسن کی سولار آخیر گئدیرمیش،

دوغولان قوجالیب اؤلۆب ایتیرمیش.

 

چوخدا وئرمه سیخینتی اؤز کؤنلۆنا

مهرباندیر هر آتا اؤز اوغلونا

قاییتمیشسان ایندی سن اؤز یولونا

بویورگینن، گؤز اۆستۆنده یئرین وار،

ائلین سنی سئوینج ایله قارشیلار.

 

سلام ائلر بۆتۆن ائلیمیز سنه

باغچامیز، باغیمیز، گۆلۆمۆز سنه

اوزون مودّت سوسان دیلیمیز سنه

دئه گؤره‌ک، دئمه‌لی داها نه‌یین وار

افسوس کی سن گئج دیل آچدین شهریار!

 

کیچیک اوشاق تزه سؤزه گلنده،

آیری بیر دادلی‌لیق اولار دیلینده.

لذّتی وار آغلایاندا، گۆلنده

ایندی کی دیل آچدین سوسما آغلا، گۆل

یامان سؤیله، یاخشی سؤیله، داغلا، گۆل!

 

8- رباعیات خیام

باغچه‌بان بو کتابی 160 صحیفه‌ده و جیبی قطعده 1334 شمسی ایلینده نشر انتدیردی. کتابین عنوان صحیفه‌سیندن سونرا 145 صحیفه ده وئردیگیمیز اۆچ تۆرکجه رباعی چاپ ائتدیرمیشدیر. اونون بو باره‌ده ایکی فارسجا رباعی‌سی‌ده واردیر:

خیام که این بنای حکمت را ساخت،

در آینه‌ی فکر، خودش را بشناخت.

آن را که به مسجد عابدان گم کردند،

خیام درِ میکده آن را دریافت.

*

می‌گفت که استفاده باید از حال،

هیچ است، هر آن‌چه هست، خواب است و خیال.

تو مالک یک دمی و آن را خوش‌دار،

چیزی به جز آن تو را نمی‌باشد حال.

 

میرزا جبار باغچه‌بان ترجمه‌سی ایله ایلگیلی بیر اؤن سؤز یازمیشدیر. همین اؤن سؤزۆ بورادا نقل ائدیریک:

«این رباعیات که در دست مطالعه‌ی قارئین محترم قرار گرفته، در مدت سی و یک سال از فارسی به آذری ترجمه شده است. در سال 1303 نگارنده در دبستان دولتی دانش در تبریز سمت آموزگاری داشتم، بحبوحه‌ی ایامی بود که در کشورهای مترقی جهان درباره‌ی خیام، کتاب‌ها و مقاله‌ها منتشر می‌شد و به نام آن حکیم، بنگاه‌ها و باشگاه‌ها تأسیس می‌یافت و رباعیات او مانند درّ یتیم دست به دست می‌گردید ولی در زادگاه این فیلسوف بزرگ، کمتر کسی او را به معنی امروزی می‌شناخت. در آن ایام، کتاب قطوری به نام رباعیات خیام به عرض و طول 20 × 25 به دستم رسید که با تصاویر زیبایی در استامبول به چاپ رسیده بود.

در این کتاب 395 رباعی به قلم شیوای دو نفر از دانشمندان نامی ترکیه، مرحوم حسین دانش و فیلسوف رضا توفیق نثراً به ترکی عثمانی ترجمه شده و در 368 صفحه انتشار یافته است.

دانشمندان نامبرده 150 صفحه از این کتاب را به شرح حال زندگی و مقام علمی خیام و نظر مستشرقین و روایات تذکره‌نویسان اختصاص و خود نیز درباره‌ی خیام، عمیقانه به تحقیق پرداخته‌اند.

نظر به مطالب بسیار مفیدی که در آن مقدمه وجود دارد، باید بگوییم که کامل‌ترین کتابی برای معرفی خیام است و تا حال نگارنده نظیر آن را ندیده است و در واقع این مقدمه، یگانه‌ و جامع‌ترین مرجع مطمئنی است که محققین با مراجعه بدان از مراجعه به سائر مراجع بی‌نیاز خواهند بود.

این کتاب اگرچه برای استفاده‌ی دانشکده‌های ادبی ترکیه و برای معرفی خیام به فرهنگ کشور ترکیه تألیف و ترجمه گردیده، ولی انتشار آن در آذربایجان و شهرهای بزرگ ایران حسن تأثیر فراوانی داشته و موجب انتباه فرهنگ‌پژوهان ایران گردید که در واقع عالم فرهنگ کشور ما رهین منت خدمت بی‌آلایش آن دو دانشمندان فارسی‌شناس کشور ترکیه می‌باشد و در اثر همین انتباه است که امروز می‌بینیم بنگاه‌های مطبوعاتی پایتخت رباعیات خیام را با تصاویر زیبا و خیال‌انگیز نقاشان زبردست پایتخت با نهایت نفاست، مکرر در مکرر به چاپ می‌رسانند و در دسترس دوستداران خیام قرار می‌دهند.

لذا نگارنده به عنوان یک معلم ایرانی به شکرانه‌ی آن خدمت غیر مستقیم، این ترجمه را که سی و یک سال در سر آن زحمت کشیده‌ام، به نام نامی آن دو دانشمند ایران‌دوست از جانب عموم دوستداران خیام ایران تقدیم و اهدا می‌نمایم و بدین وسیله به تربت مرحوم حسین دانش، سلام و به خدمت فیلسوف، رضا توفیق عرض احترام می‌کنم.

ناگفته نماند که مرحوم حسین دانش اصلاً ایرانی بوده و تا اوایل جنگ بین‌الملل دوم، با تابعیت دولت ایران در کشور ترکیه اقامت داشته است. ولی در آن زمان قانونی در مجلس ملی ترکیه به تصویب رسید که به موجب آن، اتباع خارجی نمی‌توانستند در آن کشور اقامت ورزند. به همین جهت مرحوم حسین دانش که دوران جوانی خود را در ترکیه گذرانده بود و علاقه‌های زیادی داشت ناچار از قبول تابعیت دولت جمهوری ترکیه گردید و چند سال پس از آن چشم به روی جهان بست.»[5]

 

باغچه‌بان ترجمه‌سی باره‌سینده ایسه «رنج‌های من» عنوانی آلتیندا بئله یازیر:

« اما رنجی که در مدت سی و یک سال نگارنده در ترجمه‌ی آذری رباعیات خیام کشیده، جداً شگفت‌آور است.

در آغاز امر، این ترجمه در مدت چهار ماه انجام یافت و 395 رباعی از فارسی به لهجه‌ی آذری ترجمه گردید و در مجالس عمومی و خصوصی که به نظر انتقاد ادبا و دانشمندان آذربایجانی رسید، مورد تقدیر عمومی و انفرادی آنان واقع گردید.

نگارنده در همان وقت، تصمیم داشت که ترجمه‌ی رباعیات را به چاپ برساند ولی توفیق، رفیق نشد و این عدم توفیق نیز بی‌نهایت موجب تأثر خاطر گردید و یک سال گذشت. مجدداً به هوس این که بتواند به چاپ برساند به مطالعه‌ی ترجمه‌های خود پرداخت.

اتفاقاً در این تجدید نظر، مقدار زیادی از رباعیات را به شکل دیگری ترجمه و کتاب را از نو پاکنویس کرد و مانند سابق آن را در معرض انتقاد انفرادی و عمومی ادبا و دانشمندان آذربایجانی قرار داد.

از قضا این دفعه بیش از بار اول موجب تقدیر واقع شد. لذا به اطمینان این که در این ترجمه جای ایرادی باقی نماند و اسباب طبع آن هم فراهم خواهد شد، مسرّتی دست داد و موجب جبران تلخی و ناکامی‌های سال گذشته شد.

اما باز برای چاپ آن توفیقی حاصل نیامد و تهی بودن کیسه و نامساعدی وقت موجب تجدید تلخ‌کامی مترجم شد و ناچار رضا به قضا داده، کتاب را به کنار گذاشت و دو سال بعد مجدّداً به هوس آن که رباعیات به زیور طبع آراسته شود با بعضی از دوستان وارد مذاکره شد که خوشبختانه یک نفر از دوستان تمام مخارج آن را متقبل شده و نگارنده را برای طبع آن تشویق کرد.

این بار هم مجدداً که به آرامش خاطر در چگونگی این رباعیات به تجدید مطالعه می‌پرداختم باز چند تا از آن‌ها را به شکل بهتری ترجمه کردم و در نتیجه به هوس افتادم که در تمام این رباعیات تجدید نظر کنم و در این کوشش نیز مقدار زیادی از این رباعیات به شکلی بهتر تغییر شکل یافت و به نظر منتقدین رسانیدم. خوشبختانه زحمات من این بار نیز مورد تقدیر واقع گردید ولی این تقدیر اخیر به جای این که موجب تشویق مترجم برای چاپ کردن رباعیات – که همه‌ی وسایلش آماده بود- گردد، او را از خیال طبع بازداشت و به این فکر آورد که دیگر در طبع آن عجله نکند و هر چند سال یک بار به تجدید نظر بپردازد.

از آن تاریخ تا امسال هر سال و دو سال یک‌بار در این ترجمه‌ها تجدید نظر کرده و به اصلاح آن‌ها مشغول بوده‌ام، چنان که بیش از چهارده بار این ترجمه‌ها پاکنویس شده است.

گمان می‌کنم برای نشان دادن رنج نگارنده به تصدیع بیشتر از این حاجت نباشد و تو خود حدیث مفصّل بخوان از این مجمل ...

برای این که خوانندگان عزیز، میزان صحیحی برای سنجش این رنج در دست داشته باشند، چند سطر از جوابی را که یکی از نویسندگان ترکیه به نامه‌ی شاعری نوشته و درباره‌ی ترجمه‌ی منظوم وی از رباعیات خیام اظهار نظر کرده به نظر خوانندگان می‌رسانم، این نویسنده می‌گوید:

«البته با تصدیق این که در ترجمه‌ی منظوم این رباعیات بی‌نهایت رنج برده‌اید من نمی‌توانم که بگویم رباعیات خیام را عیناً ترجمه کرده‌اید و اگر می‌گفتم که بهتر بود رباعیات خیام در همان وزن رباعی صورت گیرد زحمت شما هزار چندان می‌شد و اگر چه در واقع باید گفت انجام چنین امر از محالات است و عنوان معجزه پیدا می‌کند و اگر روزی ببینم که کسی از عهده‌ی این امر چنان که باید و شاید برآمده است، من آن ار معجزه‌آسا تلقی خواهم کرد.»

ولی نگارنده چنان امیدوار است که این کار اگر معجزه‌آسا هم بوده باشد در نتیجه‌ی سی و یک سال زحمت توانسته در آستان این معجزه قدم گذارد. زیرا با این که هیچ یک از معانی رباعیات خیام تحریف نگردیده است، قوت و حسن تأثیر خود را نیز از دست نداده است و بالخصوص که اغلب آن‌ها هم حرفاً بحرف عیناً ترجمه شده است.

چنان که در این باب، یکی از دوستان دانشمند آذربایجانی، امسال که این رباعیات خیام آذری را دید چنین گفت:

«من همین قدر ممنونم بگویم: مثل این که خیام، رباعیات خود را برای آذربایجانیان به لهجه‌ی آذری سروده است و بس!»

البته این تقریظ شفاهی ولو تعارفی هم بوده باشد، نگارنده آن را حقیقت می‌پذیرم زیرا راستش را بگویم این اظهار نظر او، مترجم عینی احساسات خود نگارنده است تا ببینم خوانندگان گرامی چه نظر خواهند داشت. و انتظار دارم علاقمندان هر نظر تقدیر یا انتقادی داشته باشند به آدرس نگارنده که در زیر به نظر ایشان می‌رسد بنویسند که موجب امتنان خواهد بود. تا اگر انتقادشان به مورد باشد در چاپ‌های بعدی مورد استفاده گردد.

بعضی توضیحات لازم

1- مترجمین ترکیه از این 395 رباعی فقط تقریباً تا دویست و بیست رباعی را از خیام می‌دانند و بقیه را رد می‌کنند.

2- مقداری از دویست و بیست رباعی را نیز مشکوک و بعضی از آن‌ها را هم بین خیام و سایر شعرا بلاتکلیف می‌یابند.

3- این رباعی‌ها را بر خلاف سلیقه‌ی معمول ایرانی به ترتیب حروف الفبا چاپ نکرده و بر وفق معانی و عقایدی که در این رباعیات است فصل‌بندی کرده‌اند.

بنابر این ما نیز همان رویه را پیش گرفته و رباعیات آذری را در ده فصل به چاپ رسانده‌ایم ولی اعتراف داریم که هنوز فصل‌بندی چنان که آرزوی نگارنده بود صورت نگرفته و امید است در چاپ‌های بعدی اصلاح گردد. و نیز یادآور می‌شود که از طبع 43 رباعی صوفیانه که با عقیده‌ی خیام مغایرت داشت صرف نظر گردید و پنج- شش رباعی دیگر نیز از کتاب‌های خیامی که با مقدمه‌ی مرحوم فروغی و مرحوم صادق هدایت و استاد سعید نفیسی چاپ شده‌اند، ترجمه و به ترجمه‌های سابق افزوده گردید که با علایم مخصوص از رباعیات دیگر ممتاز هستند.

همچنین نظر به این که ممکن بود بعضی از خوانندگانِ رباعیات آذری خیام میل داشته باشند با اصل فارسی آن‌ها تطبیق کنند، از هر رباعی فارسی یک مصراع در آخر این کتاب درج شد تا به کمک هر یک از آن‌ها اصل رباعی را بیابند و تطبیق کنند.

ولی خود را ناچار از یک تقاضای مهم از خوانندگان می‌دانیم و آن این است که هر کس میل تطبیق این رباعیات را با اصل آن‌ها داشته باشد، فقط باید رباعیات خیامی که در استامبول به مقدمه‌ی حسین دانش و فیلسوف رضا توفیق به چاپ رسیده و ما از روی آن‌ها ترجمه کرده‌ایم تطبیق کند. زیرا رباعیاتی که به نام خیام در چاپ‌های مختلف انتشار یافته همه‌شان به یک شکل نیستند. نه فقط بعض کلمات، بلکه گاهی یک و یا دو مصراع از آن‌ها به شکل‌های مختلف است. به این جهت ممکن است در حین تطبیق این رباعیات، اشکالی پیش آید و مترجم را از روی ناآگاهی مورد اعتراض قرار دهند. در طرف راست مصراع‌های فارسی شماره‌های رباعیات آذری و در طرف چپ آن شماره‌های اصل رباعیات فارسی خیام است... »

 باغچه‌بان

تهران، خیابان رامسر، کوچه‌ی آرسته،دبستان کر و لال‌ها.»[6]

نویسنده مقاله:  دکتر حسین محمدزاده صدیق

نوشتن دیدگاه

نام

آدرس پست الکترونیکی

مرا برای دیدگاه‌های بعدی به یاد بسپار

تصویر امنیتی جدید

ارسال

لغو