دکتر ح. م. صدیق
الده توتارلی و گئنیش بیلگی اولمایان ملک‌الشّعراء عبدالله حبيبی‌نین یاشاییشی باره‌سینده، مکمل بیر بحث ائتمک ممکن دگیلدیر. هله‌لیک سندلره و گؤرۆشلره، همده الده اولان شعرلرینه دایاناراق، امکان داخلینده اونون حیات ماجرالارینی تدوین ائتمگه چالیشیریق. البتّه کی کامل دیوانی تاپیلاندان سونرا، گله‌جکده یاشاییشینین‌دا شرحی مفصّل یازیلاجاقدیر، إنْ شاءَ الله.
1 ـ دوغوم ایلی
عبدالله حبیبی، ظنّ ائدیلیر 870 ـ 865 هـ. ایللری آراسیندا دنیایا گلمیشدیر. اونو یئنی یئتمه گنج ایکن، 883 ـ نجو ایلدن سونرا سلطان یعقوب اؤز دربارینا آپارمیشدی. اونون دوغوم تاریخینی، همین تاریخده 12 ـ 7 یاشلاری آراسیندا اولدوغونو ظنّ ائتمکله، چیخارماق اولور.
2 ـ دوغوم یئری
دوغوم یئری سندلرده «برگۆشاد» کندی آدلاندیریلمیشدیر. بو کند، ایندی آذربایجان جمهوریسینده، اوجار منطقه‌سینده گؤی‌چای یانیندا یئرلشیر. 1976 م. ایلی‌نین باش ساییمینا گؤره 4017 نفر اهالیسی‌وار ایدی.[1]
3 ـ آدی
حبیبی بیر یئرده دئییر:
اولدورور سلطان ایکی عالمده بس،
چۆن حبیبی هرکیم عبدالله اولا.
بورادا عبدالله کلمه‌سینده ایهام واردیر. بیر طرفدن «سلطان نؤکری» اولماغی، الله عبدی و بنده‌سی اولماق ایله مقایسه ائدیر و باشقا طرفدن‌ده اؤز آدینا ظریف بیر اشاره ائله‌ییر؛ یعنی دئمک ایسته‌ییرم کی اونون بورادا اؤز آدینا رمزلی بیر اشاره‌سی واردیر. باشقا بیر سند و آیری بیر تصریح تاپیلانا قده‌ر، بیز اونون آدینی عبدالله تانیییریق.
4 ـ تخلّصۆ
شاعرین تخلّصو حبیبی‌دیر کی بۆتۆن سندلر و قایناقلاردا اونا تصریح اولونور. بیر تذکره، یانلیش اولاراق اونون آدینی «جیشی» اوخوموشدور و سونرادان گلن تاریخچیلر، او جمله‌دن محمّدعلی تربیت همین ماده‌نی‌ده ضبط ائتمیشلر. رحمتلی عبدالرسول خیّام‌پور، فرهنگ سخنوران اثرینده هر ایکی تخلّصی ماده باشی ائتمیشدیر.[2]
5 ـ عائله‌سی
عبدالله حبیبی یوخسول بیر کندلی عائله‌سینده دنیایا گلمیشدیر. اونون عائله‌سی‌نین یوخسوللوق ایله ال به یاخا اولماسینا، سام میرزا اؤز تذکره‌سینده تأکید ائدیر.
6 ـ اوشاقلیق و گنجلیگی
حبیبی‌نین اوشاقلیق و یئنی یئتمه‌لیگی برگۆشاد قصبه‌سینده کئچمیشدیر. او اوشاقلیقدان چوبانلیق ایله مشغول ایدی. او، کیچیک ایکن قابلیّت‌لی بیر چوبان ایمیش و بؤیۆک بیر سۆرۆ اداره ائده‌رمیش. ذکاوتلی و هوشلو باشلی‌ییر گنج ایمیش.
7 ـ سلطان یعقوب ایله گؤرۆشۆ
بیر گۆن چوبانلیق ائده‌رکن، سۆرۆدن قیراق، یولدان اوزون حسن اوغلو سلطان یعقوب کئچیرمیش. آغیر سۆرۆنۆ گؤرۆرکن، آداملاریندان بیرینی، چوبانین یانینا گؤنده‌ریر کی سۆرۆ صاحبی‌نین آدین سوروشسون.
او آدام عبدالله‌دان سوروشور:
ـ بو قوزولار کیملریندیر؟
عبدالله دئییر:
ـ قویونلاریندیر!
سلطانین ملازمی بو جوابدان ناراحت اولوب سوروشور:
ـ کندینیزین بؤیۆکلری کیملردیر؟
عبدالله دئییر:
ـ اؤکۆزلرلاپ بؤیۆکدۆرلر.
ملازم دئییر:
ـ اونو دئمیرم، کنده گلنلری کیملر قارشیلایاجاقلار؟
عبدالله دئییر:
ـ اوّل ایتلر قاباغا چیخارلار.
ملازم بو جوابدان چوخ قیزاراق دئییر:
ـ آی سنی نه چاپایدیم، سنی!
عبدالله جوابدا قالمیر و دئییر:
ـ چاپ کی یولداشلارین گئتدیلر.
او آدام بو جوابلاری سلطان یعقوبا چاتدیرارکن، سلطانین اوندان خوشو گلیر و اونو اؤز دربارینا آپارتدیریر.[3]
سلطان یعقوب آق‌قویونلولار سلسله‌سی‌نین شاهلاری‌نین بیریسی ساییلیر.
8 ـ آق‌قویونلولار و حسن پادشاه
بیر بؤیۆک تۆرکمن خاندانی اولان آق‌قویونلولار حاققیندا ان اوّلکی و مهم قایناق، حسن پادشاهین یانیندا تربیت تاپان ابوبکر طهرانی‌نین دیار بکریه کتابیدیر. او، بو کتابدا حسن پادشاهین. 52 جدّینی سایاراق، اونون سویونو اوغوزخانا چاتدیریر و نتیجه کیمی دئییر کی آق‌قویونلولار، اوغوزلارین بیر گئنیش شاخه‌سی کیمی تۆرکستان، قیپچاق و آذربایجان ولایتلرینده تاپیلمیشلار و اصلاً آذربایجانلی ساییلیرلار.
آق‌قویونلولارین ایلک پادشاهی بایوندورخان اولموشدورکی دده‌قورقود حماسه‌لرینده‌ده اونون آدینا بوی واردیر.
آق‌قویونلولارین سونرالار ظهور ائدن ان بؤیۆک پادشاهی، حسن پادشاهدیر.
سلطان یعقوب ـ ون آتاسی ابوالنصر صاحبقران حسن پادشاه (اوزون حسن) اؤز عصری‌نین چوخ گۆجلۆ و لیاقتلی فاتح و پادشاهی ایدی. اونون پایتختی تبریز ایدی. اونون زمانیندا بیر چوخ کتابلار تۆرکجه‌یه ترجمه ائدیلدی. حتّی اونون فرمانی ایله قرآن مجیدین تۆرکجه ترجمه‌لری حاضیرلاندی.[4]
حسن پادشاه 882 ـ 857 هـ. قـ. ایللری آراسیندا شاهلیق ائتمیشدیر. او دین، معارف، علم، مدنیّت و شاعرلیگه چوخ اهمیّت وئرن دیندار بیر شخصیّت ایدی. تبریزده حله‌ده برپا اولان «حسن پادشاه مسجدی» اونون یادگارلارینداندیر.
جلال‌الدین دوانی اونو هجری 9ـ نجو عصرین سئچگین انسانی ساییر و حتّی سعی ائتمیشدیرکی قرآندان اونون عدالتلی حکومتی ایله علاقه‌دار بیر سند چیخارتسین و روم (30) سوره‌سینده‌کی «بضع» کلمه‌سینی تاپمیشدیر کی جمل حسابی ایله 872 هـ. قـ.، یعنی: حسن پادشاهــین حکم رانلیق ایلی ایله مقارن گؤرۆنۆر.[5]
9 ـ سلطان یعقوب
حسن پادشاهدان سونرا، سلطان یعقوب بیک (د 896) شاهلیغا یئتیشمیشدیر. فضل بن روزبهان خنجی، تاریخ عالم‌آرای امینی کتابیندا دئییر کی سلطان یعقوب، حسن پادشاهــین ان لیاقتلی جانشینی‌دیر.[6]
سلطان یعقوب 12 ایل پادشاهلیق ائتمیشدیر و وبا خسته‌لیگینه دچار اولوب وفات ائتمیشدیر.
آق‌قویونلولار (908 ـ 780 هـ. قـ.) ایللری آراسیندا آذربایجان و دیار بکر ولایتلرینه حکم رانلیق ائدیردیلر. شاه اسماعیل ختایی 907 هـ. ایلینده «شرور» ساواشیندا اونلاری مغلوب ائتدی.
قارایولوق عثمان بیگ، علی بیگ، حمزه بیگ، جهانگیر بیگ، ابوالنصر صاحبقران اوزون حسن (حسن پادشاه) سلطان خلیل، سلطان یعقوب ، بایسنقر میرزا، رستم میرزا، احمد میرزا، مراد میرزا، الوند میرزا آق‌قویونلولارین پادشاهلاری ساییلیر.
آق‌قویونلو حکمداری سلطان یعقوب بیگ، شعر و مدنیّته چوخ اهمیّت وئرن بیر پادشاه ایدی. او، حسن پادشاهــین اوغلو، و آق‌قویونلولارین اۆچۆنجۆ گۆجلۆ پادشاهی ایدی. آتاسی دیری ایکن دیار بکر والیسی ایدی. آتاسیندان سونرا سلماس یاخینلیغیندا سلطان خلیل ایله ساواشدی و اونا غلبه چالیب تبریزه گئتدی و تبریزده تخت و تاجی اله کئچیرتدی. او، اون ایکی ایل شاهلیق ائتدی و 896 هـ. ایلینده دنیایا گؤز یومدو.
سلطان یعقوب دانشمند و عالم بیر پادشاه ایدی. اونون فارسجا و تۆرکجه شعر دیوانلاری‌دا واردیر. بیر چوخ عالیملر اؤز کتابلارینی اونون تربیه‌سی و حمایه‌سی ایله تألیف ائتمیشلر. او جمله‌دن محمّدبن موسی ثالثی که شرح حکمةالعین اثرینی اونون آدینا یازمیشدیر. فارسجا تذکره‌لرده سلطان یعقوبــون بعضی شعرلرینی ذکر ائتمیشلر. مثال اولاراق اوندان آشاغیداکی شعری بیر چوخ تذکره‌لر نقل ائتمیشلر:
دنیا که در او ثبات کم می‌بینم،
در هر ضرحش هزار غم می‌بینم.
چون کهنه رباطی‌ست که از هر طرفش،
راهی به بیابان عدم می‌بینم.