دکتر حسین محمدزاده صدیق
10 ـ خیر ایشلر
حاج رضا صراف اؤز زمانه‌سینده اجتماعی خیر ایشلرده ده اشتراک ائدیردی. او جومله‌دن: هـ. 1316 ـنجی قیتلیق ایلینده صراف «اعانه ملی» آدی ایله تبریزده بیر یاردیم کومیسیاسی تشکیل ائتمیشدیر. ها بئله تبریزده چاپ اولان «انجمن» روزنامه‌سی‌نین 25 ذیحجه 1324 هـ. گونو 41 ـنجی نومره‌سینده بیر اطلاعیه‌ده دئییلیر کی حاج رضا صراف نوبار محله‌سینده مدرسه تأسیس ائتمه ایشینه مالی یاردیم ائتمیشدیر.
11 ـ مشروطه‌دن دفاع
تبریزلی صراف یالنیز ادبی محفیللرده یوخ، بلکه سیاسی میدانلاردادا فعالیت گؤستردی. او، تبریزلیلرین تایسیز مبارزه و ساواشلاری زامانی، مشروطه مجاهیدلرینه هر جوره مادی و معنوی یاردیم ائدیردی و ائوینده قورولان ادبی انجمنی ده سیاسی و اجتماعی توپلانتییا چئویریردی. الیمیزده اولان ایکی بئشلیک (مخمّس) و بیر مستزاد و بیر تازیانه‌سی اونون بیر حقیقی مشروطه‌خواه و آزادلیق سئون شاعیر اولدوغونو ثبوت ائدیر. او، مشروطه‌دن سونرا، مشروطه انقلابینی آزدیرماغا چالیشانلاری طنزی تازیانه‌لر ایله هجو ائدیر و دئییر:
بو نه‌دیر؟ نه عدلدیر، هر لحظه مین بیداد اولور؟
بو نئجه مشروطه‌دیر؟ گئتدیکجه استبداد اولور؟
12 ـ مخلص شیعه
صراف آزاده شاعیردیر. بو آزاده‌لیک، اونون مخلص شیعه اولماسیندان ناشیدیر. او، یاشاییشی بویونجا کیمسه‌نی مدح ائتمه‌میشدیر. مدحی، داها دوغروسو منقبه‌لری یالنیز حضرت علی ابن ابیطالب (ع) و شیعه اماملاری اوچوندور. امام علی (ع) نی او قده‌ر سئویرکی گاهی غلوّ ائدیر و دئییر:
ذات پاکیندیر مرکّب‌دن مبرّا، یا علی (ع)!
(2/1)
و بیز بیلیریک مرکّب‌دن مبرّا اولماق یالنیز حضرت حقّه مخصوصدور. و یا بو کی دئییر:
ائیله مومکونسن کی واجبدیر وجودون عالمه،
ای وجودو علت غاییِّ اشیاء، یا علی (ع)!
(2/1)
و بیز بیلیریک کی بو توصیف مولامیز حضرت علی (ع) اوچون یوخ، بلکه رسول اکرم وصفینده‌دیر و بو بویروقدان گلیر کی:
لُولاکَ لَما خَلَقْت افلاک.
همین اخلاص سبب اولموشدور کی صراف ان یاخیجی و جان یاندیریجی نوحه‌لر یازسین. اونون بو ساحه‌ده یازدیغی هر بیر جمله اوره‌گیندن قوپور و اوره‌کلره تأثیر ائدیر.
13 ـ بیلیگی
صرافین شعرلری گؤستریر کی او سنتی ادبیاتین مختلیف قوللاریندان خبردار اولان بیلگین بیر شاعیردیر. خصوصیله اسلام تاریخینده چوخ درین بیلیک صاحبی اولان صراف کَهْف الوَرَی، کَشْف الغِطَا، آیه‌ی بَلّغ، إنّمَا، هَلْ أتیَ و اونلار بئله تعبیر و اصطلاح شعرلرینده ایشله‌دیر و بلکه یوزلر تاریخی حادثه‌لر، فلسفی مفهوملار، انبیاء تاریخی و اسطوره‌وی واقعه‌لره تلمیحلری واردیر. اؤزه‌للیکله قید ائتمک لازیمدیر کی صراف کربلا حادثه‌سیله تام جزئیاتی ایله تانیشدیر و بو ماجرالاری اینجه‌لیکلری ایله توصیف ائدیر.
14 ـ موسیقی
رضا صراف موسیقی مقاملاری ایله تانیش بیر شاعیردیر. شعرلرینده موسیقی اصطلاحلاری و بعضی مقاملارین آدلاری سیرالانمیشدیر:
مخالف رغمینه، بزم طربده مطرب مجلس،
بیر اؤزگه شور ایلن باشلار نوا، افشای راز ایئلر.
(18/2)
15 ـ عرفانی مضمونلار
صراف گرچی عارف شاعیر دگیلدیر، آنجاق عرفان وادیسیندن خبرسیزده اولمامیشدیر. یئر ـ یئر عارفانه اصطلاحلار و مضمونلار ایشلتمیشدیر. مثال اوچون عرفان عالمینده هئچ قیل و قالا احتیاج اولماما اصلینی بیر یئرده بئله بیان ائدیر:
کلام عشقده صغرا و کبرا احتیاج اولماز،
اونا برهان همین حوسن رخ دلبر کفایتدیر.
(21/2)
و یا توحیده و ذات حقین کائناتی یاراتما اراده‌سینه بئله اشاره ائدیر:
چون گؤردو الف طالب کثرتدی، بس ائتدی،
زو مختلف اشکال ایله تشکیلِ صور خط.
(39/2)
و یا همین غزلده بیر باشقا بئتده آللاهین لطف و عنایتینی بئله بیر دیل ایله بیان ائدیر:
بو صفحه‌ده اولمازدی نه شیرازه نه ترتیب،
مجموعه‌ی حوسنو اوزه سالمازدی اگر خط.
(39/2)
16 ـ تبریزلی صراف و شیرازلی حافظ
تورکجه غزل یازان شاعیرلر، عمومیتله شیرازلی حافظی بگه‌نمیشلر، اونون شعرلرینه نظیره‌لر یازمیشلار، شعرلرینی تورکجه‌میزه چئویرمیشلر و اوندان بیر چوخ استقباللار ائتمیشلر. بؤیوک سؤز اوستادلاریمیز اولان نسیمی، فضولی و نباتی‌نین اثرلرینده شیرازلی حافظین ایزی ـ توزو گؤرونمکده‌دیر. بودا شاید اونا گؤره‌دیر کی شیرازلی حافظ تورک‌سئوه‌ر و تورک‌سیتا بیر شاعیر اولموشدور و شعرلرینده تورکلری ده هر زامان تعریف ائتمیشدیر.
تبریزلی صرافین‌دا شعرلرینی درین اوخویاندا، اونون حافظ ایله یاخیندان تانیش اولماسی و گاهدان دا شعرلریندن الهام آلماسی حس ائدیلیر. مثال اوچون:
یوخ باغباندا شرم و حیا، هئچ اوتانمیری،
قدین یانیندا صحبت سرو روان سالیر.
بئیتینی اوخویارکن، ایستر ایسته‌مز حافظین بو بئیتی یادا دوشور:
بنفشه طره‌ی مفتول خود گره می‌زد،
صبا حکایت زلف تو در میان انداخت.
17 ـ صائبانه شیوه
صرافین شعر شیوه‌سی حاققیندا نه دئمک اولار؟ او، تورکجه یازان هانسی شاعیری تعقیب ائدیر؟ فضولی و قوسی کیمی شاعیرلردن تأثیر آلماسینا باخمایاراق، صرافین شعر دونیامیزدا اؤز دست خطی و شیوه‌سی واردیر. بعضاً بئله نظره گیلر کی او، نوایی، فضولی و صائب اوچلوگوندن تؤره‌ین تورکو شیوه‌ده شعر یازیر. آشاغیداکی بئیتلر، تمامیله صائبانه‌دیرلر:
گؤتور مرهم طبیبیم، دوتما زخم سینه سوراخین،
بو دارالملک عشقه بیر آچیق دروازه لازیمدیر.
بورادا بؤیوک بیر تشبیه واردیر. هم ده ایکی:1. عینی تصویر «سینه‌ده ایجاد اولان دلیک» 2. ذهنی تصویر یعنی «عشق شهرینه دروازا» بیری ـ بیری‌نین قارشیسیندا دورموشلار.
هابئله آشاغیداکی بئیت صائب شیوه‌سی‌نین ان گؤزه‌ل نمونه‌سی اولا بیلر:
چیخیب ترتیبدن، اوراق اولوب مجموعه‌ی جسمیم،
محبت رشته‌سیندن جلدیمه شیرازه لازیمدیر.