توضیح: این مقاله را دکتر ح. م. صدیق در اواخر سال 1357 درباره‌ی «راجی» نوشته‌اند و تا کنون در جایی چاپ نشده است. آن را عیناً از میان دست نوشته‌های ایشان انتخاب و منتشر کردیم.
50 ایل قانلی پنجه‌لری ایله حکومت سورن پهلوی رژیمی حیاتیمیزین هر بیر ساحه‌سی کیمی آذربایجان ادبیات شناسلیغی و ادبی تنقیدین رشد و تکاملونده،منفی تاثیر بوراخمیشدیر. ایندی انقلابدان سونرا بیزیم کئچمیش ادبی اجتماعیت و سنت‌لریمیزی اؤیره‌نمگه آتدیغیمیز آددیملار، اوشاغین یئنی آیاق دوتماسی کیمی‌دیر. چوخلو قصورلار ایله دولو اولا بیلر. آمما بو آددیملار لازیمدیر. ائله بونا گؤره ده نباتی، راجی، صراف، شکوهی، لعلی، محمد باقر خلخالی،هیدجی، حداد و بو کیمی کئچن عصرده یاشامیش ادبی شخصیت‌لریمیزین اثرلرینی اؤیره‌نمگه تلاش گؤستریریک.
ابوالحسن راجی دن محمد علی تربیت «دانشمندان آذربایجان» و محمد علی مدرس «ریحانة الادب»ین 2-نجی جیلیدینده آد آپاریرلار، تربیتین دئدیگینه گؤره 1247 هجری ده تبریزده دوغولان راجی، 1292 هجری ایلینده مکه‌دن قاییداندا قلزم دریاسیندا غرق اولموشدور. مدرس یازیر:
«... از هماه راه جده رو به دیار خود کرده و سوار کشتی شده تصادفاً هوا منقلب و کولاک شدیدی رخ داده و کشتیبان راه را گم کرده و کشتی شکسته و سیصد تن ار حجاج که راجی نیز از آن جمله بوده غرق، و کلمه «ایاغفار» ماده‌ی تاریخ این قصّه می‌باشد.»
ابوالحسن راجی تبریز تاجرلریندن حاجی علی اکبر تبریزی نین اوغلو ایمییش. اونون حیاتی حاققیندا حله‌لیک زیاده فاکتلار اله گلمه‌میشدیر. یالنیز اثرلرین اوخودوقدا، خلق و خوی و حیات و معیشتی حاققیندا بیرپارا معلومات ألده ائده بیلریک.
شاعر تبریز بازاریندا تجارتله مشغول ایمیش. او حیله کار و منفعت طلب تاجرلرین ایج أوزلرینی هامیدان یاخشی سئچه بیلیب،اونلارین حقیقی سیمالارین خلقه آچماقدا تلاش گؤستریردی. تجاری مناسبتده یالنیز پول و شخصی منافع دالیجا گزن تاجرلرین نه قدر انسانی صفتلردن اوزاق اولدوقلارین، بو مناسبتلر ایچینده انسان معنویاتینین آلچالماسی و کؤله‌لیگی‌نی گؤروب:
«الحق منه بو امر تجارت یاراشمیری»
دئین آزاد روحلو شاعر، یاشادیغی جمعیتین ایچینده حاکم اولان ایگرنج مناسبتلری یالین و آیدینجا سینا تصویر ائدیردی. او بوتون « همکار» لاردان اونلارین صفا اوره‌کلی و پاک نیتلی شاعره یاردیم سیز اولدوقلاریندان گله ائدیر:
همکاردان واریمدی گله، همده کاردان،
همکار آشمیری دویونو، هم کار آشمیری.
ائله بوردا پولسوز- پاراسیز شاعر،یاشادیغی جمعیتده پولون نه قدر اهمیتلی و طالع ساز اولدوغونادا استهزا ایله اشارت ائدیر:
ایندی بو «پاسلی شاهی» آچان عقده‌نی،کؤنول
بو شهر ایچینده خنجر جوهر وار،آشمیری.
شاعرین خلاقیتینده، نامردلرین ناز و نعمت ایچینده یاشاماسی و اونلارین حیات امکانلاریندان استفاده ائتمگه لیاقتلری اولمادیغی موضوعو دفعه‌لر ایله ایشلنیبدیر. حتی شاعرین غزللرینده بئله، بو معنا عاشقانه کلمه‌لر و غنائی اصطلاحلار ایله بیان اولور.
شاعر تجارت عالمیندن اؤز نفرتینی دفعه‌لر ایله بیان ائتمیشدیر. اونون بوتون غزللرینده بونوعی یاشادیغی شرایطدن ناراضیلیق احساس اولونابیلر. حتی بعضاً صراحتله حاکم مناسبتلری تنقید آتشینه دوتور. اؤزونو نصیحت ائدیر،بو مناسبت‌لردن چیخماغا یول آختار. بیر یئرده:
ترک ائله سیم و زری، جمع ائله اشعار و غزل
ایسته سن راجی اگر نام و نشانین چیخسین.
دئین و تجارت عالمیندن قوپوپ علم و ادب دونیاسی ایله یاخینلاشماغی آرزو ائدن راجی، نام و نشانی یالنیز بو دونیادا آختارمیر. او آج گؤز تاجرلرین پول ییغماغینی بیلیر. اونلارین حیاتینین نه قدر چرکین و نفرتلی اولدوغوندان‌دا خبری واردیر.
نسبتاً آز عمر ائله‌ییب 40 یاشلاریندا دنیزده بوغولان شاعرین شعرینین اساس موضوعو تغزل دور. بئله اولدوغو حالدا،چوخ زامان او یئتگین و کامل بیر دوشونجه لی قوجا و اجتماعی متفکر کیمی ده زمانه‌ده و جمعیت قانونلاریندان سؤز آچیز. بئله شعرلرده اونون حقیقی و مترقی سیماسی گؤرونور.
اوضاع چرخ سانماکی بی اختلاف اولور
جوی زمانه گه بولانیر، گاه صاف اولور
دئین شاعر،اساسا ایشچی و زحمتکش حقوقوندان مدافعه‌چیدیر. دفعه‌لرله«طعن زمانه» و «جور رقیب»دن سؤز آچان راجی، حقیقتده ظالملر و پادشاهلار علیهینه ادعانامه یازیز و اونلاری بیر گون عمرلری نهایته یئتمیشگی گوشزد ائدیر.
«جوی زمانه»نین بولانیب، و بوتون بشریت تاریخینی پیس عمللری و ظلمکارلیقلاری ایله لکه‌لندیرن و اؤزلرین یئر اوزونون آللاهلاری سانان طاغوتلاری تاریخین زیبیل قابینا آتدیغینا اینانیر و زمانه‌نین یئنیش- یوخوشلو اولدوغونو سؤیله‌ییر:
شهبازلرین بال و پرین «چرخ» قیریبدیر:
البته راجی‌نین سیاسی- اجتماعی شعرلریده تاپیلیب أله گلیرسه،اونون بیر «چرخ» و «زمانه»لر حاقیندا گؤروشون داها اطرافلی اؤیره‌نه بیلریک. هر حالدا غزللریندن اؤیره‌ندیگیمیز کیمی، اونون زمانه‌سی شهباز و شاهین قوشلارینین قانادسیز و حبسلرده قالدیقلاری و یالتاق لشخورلارین خلقه حکم سوردوکلری زمانه ایمیش. انسانا اهانت و انسان معنویانتین اکسیک سانماق و انسانیته خور باخماق روزگاری ایمیش.
نظمه چکدیگی «ابراهیم ادهم» مثنوی‌سینین بیر یئرینده اونون، شاهلیغی معرفت سیزلیک گؤروب، اوندان ال گؤتورمه‌گینه گؤره ستایش ائدیر:
گؤروب باشدا چون معرفت تاجینی،
باشیندان آتیب سلطنت تاجینی.
وئریب جمله اسباب سلطانلیغین،
آلیب درگه فقر دربانلیغین....
فقر و «اهل فقر» سئون شاعر، علمه، معرفته دین، مذهب و دوشونجه به هر زامان قیمت وئریر. اونون غنائی شعرلرینده ائله بئله بیر اساس موضوع ایله تشکل تاپمیشدیر. ابوالحسن راجی‌نین خلاقتینی، زنگین کلاسیک آذربایجان ادبیاتی‌نین مستقیم و منطقی ادامه‌سیدیر. او اؤز سلفلرینه حرمت بسله‌ین و اورتا عصرلر ادبیاتیمیزدان الهام آلیب فداکار جاسینا ادبی سنت‌لریمیزی حفظ ائیله‌ین زمان شاعریدیر.
ادبیات تاریخیمیز و شعر ملکوموزون «علم و افراز بیان»لاریندان آذربایجانین شکسپیر و پوشکینی آدلانان فیلسوف شاعریمیز محمد فضولی‌یه داها زیاده توجه ائدن اونون بیر چوخ غزللرینی استقبال و تخمیس ائدن راجی، بیر نئچه یئرده فضولینین پیروی اولدوغونا و اؤز خلاقه استعدادی واسطه سیله فضولینین شعریتینی یئنی‌دن برپا ائتمگه اؤزونون موظف بیلدیگینه اشاره ائده‌رک دئییر:
احیا اولو بو نظمیم ایله نظم فضولی
بو معجزه‌نین شاهدی عیسای زماندیر!
شاعر بو گووه‌نمگه حقیقتا حقلیدیر. اونون غزللری ساده و جوخ آنلاشیلان دیلده یازیلمیشدیر. ساده‌لیکده فارسی شاعری «سعدی»نی خاطرلادان راجی، عینی زاماندا فضولی و حافظ کیمی‌ده درین مضمونلو فلسفی شعرلر شاعریدیر. امّا مسأله بوراسیندادیرکی حتی فلسفی شعرلری بئله راحت آنلاشیلا بیلیر، بیر دفعه اوخویورسان، مطلبی قانیرسان، اسلام فلسفه‌سی،اسلام دوشونجه‌سی و مترقی گؤروشلرینی، علی الخصوص غزللرده داها چوخ یئرلشدیریر. دیوانی‌نین اولینده چاپ اولان بیر غزلده، اؤز شعریتی باره‌سینده چوخ حقلی اولاراق فخریه یازیر، بو فخریه‌دن بیر نئچه بیتی اوخویالیم.
صفحه‌م- یئری وار- دؤنسه اگر صفحه‌ی چینه
خامه‌م رشحاتیله دؤنوب مشک فشاندیر.
موسای خرد آلدی نی کلکی دهانه،
گویا رمه‌ی فکر و خیالاته، شباندیر!
بو رایض اندیشه مینیب توسن طبعی،
میدان معانیده بوگون اسب دواندیر!
گؤستردی کلیم دله نخل قلمیم نور،
سینه‌م یئنه سینایه دؤنوب پرلمعاندیر!
جوشیده اولوبدور خم دلده می معنا،
هر قطره سینین نشئه‌سی یوز رطل گراندیر.
بو فخریه‌لر ایله حقلی اولان شاعر،ادبیات تاریخیمیزده حقیقتا بیردان اولدوزو کیمی پارلاییر. او بوتون معاصرلرینین دئدیگینه گؤره «فنون شعرده استاد کامل» ایدی. بونو اونون بوتون آذربایجانجا همده فارسجا غزللری ثبوتا یئتیریر. کلمه‌لر اونون الینده مومدور. هر جوره کلمه ایله اوینایا بیلن، سؤزله درین اجتماعی ایده‌یاسینی هنرمندانه دئمگی باجاران شاعردیر، اؤزوده بونا واقفدیر:
راجی فنون شعرده گر چه وحیدسن،
دم ویرما چوخ کی باعث لاف و گزاف اولور.
باشقا بیر یئرده اؤزونو«سعدی» ایله مقایسه ائده‌رک دئییر:
سابقا ذوق وئریردی شعرایه شیراز،
ایندی شیرازی کئچیب آب و هوای تبریز.
دوغرودان دا ساده و آخیجی لهجه‌لی غزل بازماقدا،راجی آذربایجان ادبیاتی‌نین سعدیسیدیزده، دئیه بیلریک.
راجی صنعتکار شاعردیر. او عروض و قافیه علمینین ان اینجه و ظریف فن لرینه آشنادیر. دفعه‌لرله عروضون آذربایجان دیلینه مناسب بیر چوخ وزن‌لرین ایشله‌دیبدیر. شعرینده بیر چوخ مترادف، متشابه و متضاد سؤزلر ایشله‌دن، دیلیمیزین زنگین خزینه‌سیندن فایدالانان راجی، قافیه علمینینده بیر چوخ مشکل فنلریندن شعرلرینده استفاده ائدیر. اونون ایشلتدیگی تجنیس لردن نمونه وئره‌لیم:
داغیت او اگری قاشین اوسته زولف قاره یئری.
ویراندا غیبت کبراده ذوالفقاره یئری
قوری یئر أوسته قدم قویما منّتین چکرم
گؤز اوسته قوی قدم ای ماه پاره، یئری!
***
گل ای عاشقین آتشه یاندیران
منی یانه- یانه قویوب، یان دوران!
ندیر ای سهی قد گناهیم منیم،
کئچر عرشدن هر گون آهیم منیم؟
سن اوینا گئجه رود و شطرنج ایله
تؤکوم من اوزه رود شط، رنج ایله!
آچیبدیر قرنفیل، گل یاسمن.
گلِ یاس تک باتمیشام یاسه من.
هراییم چیخار عرشه هر گون هرآی
یئتیش ای ستمگر هرایه، هرای!
راجی‌نین آذربایجان تورکجه‌سینه اوستادانه تسلطی واردیر. ساده و خلق ایچون آنلاشیلان بیر دیده یازان شاعر حتی فارسجا لیریک اصطلاحلارا تورکجه معادللر آختاریب تاپیر. مثلا « مرغ دل» عوضینه «کؤنول قوشو» چشم سیاه یئرینه «قارا گؤز» ایشله‌دیر:
کؤنلوم قوشو حسرت قالی بو کنج قفسده،
بولبول سنین اوچماغه هله بال و پرین وار.
همچنین بیر چوخ یئرده فولکلوردان الهام آلیر،آتالار سؤزو و یا عامیانه تعبیر ایشله‌دیر. نمونه ایچون:
گئت گئت اوزو قاره کی سنی تاری توتوبدور
**
گئده‌ر مثلدی دئیر خلق یاغ یاغ اوسته
**
سنه رقیبه مناسبدی بو مثل گؤروروم
**
یاری تعریف ائیلمز زاهد، دئیر اوصاف حور.
**
تازه بیر دلا‌ک گلیبدیر کاکلی یاندان قویور.
راجی فارس و ائله‌جه‌ده آذربایجان ادبیاتیندا اینجه مضمونلار یارادان و «سبک هندی» شیوه‌سین بنیان قویان صائب تبریزی‌نی‌ده چوخ اوخویور.
شاعر اینجه مضمونلار یازماقدا و ریزه کارلیقدا صائبین پیروودور دئسک، یانیلماریق. سبک هندی شیوه‌سیله، او دیلمیزده گوزل مضمونلارلا دولوتک بیت آز یاراتمامیشدیر:
تیغ نازین قانیمی تؤکمز وصالیندا نئچین
عاشق مجروحی فیض عید قرباندان قویار؟
راجی‌نین دیوانینی هجری 1340-نجی ایلده تهراندا چاپ ائدن حاج ولی ادبیه، کلیاتا اونون یالنیز فارسجا و آذربایجانجا غزللرینی و بیر نئچه بیت، رباعی، مثنوی و قصیده‌سینی داخل ائتمیشدیر. ناشرین سلیقه‌سی ایله چاپ اولان شعرلر واسطه‌سی ایله، راجی‌نین خلاقیتی حاققیندا معین معلومات الده ائده بیلیریک، البته بو کلیات، ناشرین سلیقه سیندن و تجاری و «مقبولیت» معیارلاریندان منشعب اولان بیر دیواندیر.
راجی‌نین اجتماعی سیاسی موتیفلی اثرلری متاسفانه بو کلیاتا داخل اولونماییب، و بو جهتدن اونون گئنیش دونیا گؤروشو حاققیندا حله‌لیک قطعی سؤز سؤیله‌مک او قدرده آسان دگیلدیر. «ناجی» تخلصی- ایله بعضاً غزل بعضاً ده نوحه یازان میرزا ابوالحسن راجی‌نین اوغلونا ارث یئتیشن شاعرین الیاز مالاری ایندی ایرانین هانکی نقطه‌سی و کیمین الینده اولدوغونو بیلمیریک. اومید ائدیریک بو الیاز مالارین تاپیلماسی و گون ایشیغینا چیخماسی سایه‌سینده شاعرین خلاقیتی هر طرفلی اؤیره‌نیله واو دورون اجتماعی- سیاسی جریانلارینین تصویرینده بیزه کؤمک ائده.
حله‌لیک دئیه بیله‌ریک کی الیمیزده اولان راجی‌نین چاپ اولموش کلیاتی‌نین آذربایجانجا قسمینده 2 قصیده،200- یاخین غزل، بیر اوزون تجنیسلی مثنوی، بیر منظوم سفرنامه‌نین مقدمه‌سی، بیر مربع، بیر منظوم حکایه (ابراهیم ادهم) نئچه رباعی و تک بیت داخیلدیر.