خزائن المعانی مجموعه‌ی چهار دیوان تركی امیر علیشیر نوایی را در بر می‌گیرد. نخستین دیوان وی، وقتی بیست و پنج سال داشت از سوی سلطان علی بن محمد مشهدی در سال 870 هـ . تدوین یافت. این نسخه‌ی نفیس در سال 1968 با عنوان نخستین دیوان و به صورت روگرفت از سوی حمید سلیمان دانشمند اوزبكستان در شهر تاشكند انتشار یافته است. این دیوان حاوی 391 غزل، 1 مستزاد، 1 معما و 41 رباعی است.
امیر علیشیر نوایی خود، میان سال‌های 882- 874 به تشویق سلطان حسین بایقارا، دیوان اشعار خود را با عنوان بدایع البدایة مرتّب كرد. كهنترین نسخه‌ی این دیوان در كتابخانه‌ی ناسیونال پاریس به شماره‌ی 746 نگهداری می‌شود كه در فهرست بلوشه معرفی شده است.[1]
وی، دومین دیوان خود را با عنوان نوادر النّهایة در سال 893 تدوین ساخت كه دارای 628 غزل، 3 مستزاد، 3 ترجیع بند، 5 قطعه، 46 رباعی، 6 معما، 1 لغز و 1 تویوق است. از این میان 460 مورد جدید است و مابقی از نخستین دیوان و بدایع البدایة اخذ شده است.
نوایی پس از تدوین این دیوان‌ها سال‌ها به تدوین اشعار خود نپرداخته است و در پنجاه سالگی به توصیه‌ی سلطان حسین بایقارا سر و سامان دادن به دیوان‌های خود را آغاز كرده است و همه‌ی اشعار خود را یك‌جا گرد آورده و با نام‌های زیر در چهار مجلّد تدوین ساخته است و هر چهار مجلد را یك جا خزائن المعانی نامیده است. چهار مجلّد دیوان‌های تركی وی عبارتند از:
- غرائب الصّغر. (اشعار سروده شده میان 20- 8 سالگی)
- نوادر الشّباب. (اشعار سروده شده میان 35- 20 سالگی)
- بدایع الوسط. (اشعار سروده شده میان 45- 35 سالگی)
- فوائد الكبر. (اشعار سروده شده میان 60- 45 سالگی)
بنا به تحقیقات ژانوس اكمن Janos Ekmann، در این تدوین‌های نهایی، برخی شعرهای دوران‌های گوناگون زندگی نوایی دچار جابجایی هم شده است.[2]
نوایی یك سال پیش از وفات خویش در سال 905 هـ . دیباچه‌ای بر دیوان‌های چهارگانه‌ی خود نوشته و علت تدوین آن‌ها را شرح داده است.
تعداد انواع اشعار دیوان‌های چهارگانه‌ی فوق، به شرحی كه آگاه سیرری لوند بر شمرده، چنین است:
غرائب الصغر: دارای 636 غزل، 1 مستزاد، 3 مخمّس، 1 مسدّس، 1 ترجیع‌بند، 1 مثنوی، 34 قطعه، 131 رباعی.[3]
نوادر الشّباب: دارای 647 غزل، 1 مستزاد، 3 مخمس، 1 مسدس، 1 ترجیع‌بند، 1 تركیب‌بند، 50 قطعه، 52 معما.[4]
بدایع الوسط: دارای 638 غزل، 1 مستزاد، 2 مخمس، 2 مسدس، 1 نرجیع‌بند، 1 قصیده، 58 قطعه، 10 لغز، 13 تویوق.
فوائد الكبر: دارای 627 غزل، 1 مستزاد، 2 مخمس، 1 مسدس، 1 مثمن، 1 ترجیع‌بند، 1 مثنوی، 48 قطعه و 84 مفردات.
ترتیب غزلیات در چهار دیوان فوق به این صورت است كه در آغاز همه‌ی قوافی حروف؛ تحمیدیه، مناجات، نعت و یك غزل عرفانی آورده و سپس غزل‌های غنایی و گاه تعلیمی خود را مرتب ساخته است. در حالی كه تا روزگار وی تحمیدیه و نعت فقط در قافیه‌ی الف می‌آمده است.
ویژگی دیگر آنكه در كنار 28 حرف سیستم الفبای تركی قافیه‌های حرف (پ، چ، ژ، لا) را نیز داخل ترتیب غزل‌ها كرده است.
هر یك از حروف قوافی را هم، چنین شروع كرده است:
الف حرفی‌نینك آفت‌لاری‌نینك ابتداسی،
بی‌حرفی نیتگ بلالری‌نینك بدایتی.
[1]- Blochet, cat. Mss. Turcs, II. P. 51.
[2]- Eckmann, Janos. Nevainin İık divanları üzerine, TDAY, 1970, s. 255.
[3] Alpay, Günay. Ali şir Nevainin birinci divan Garāib üs Sıgar İst 1965. doktora Tezi)
[4] Karörs, Metinş Ali şir Nevai, Nevādirüş-Şebāb İ.Ü. doktora Tezi, 1984. (İnce leme Metin- İndeks)