دیوان کامل یونس امره با تصحیح و مقدمه دکتر حسین محمدزاده صدیق زیر چاپ است. بخشی از مقدمه‌ی این کتاب را در زیر تقدیم علاقه‌مندان می‌کنیم:
1. دوغومو و اؤلۆمۆ
یونس امره‌نین اؤزۆنۆن اثرلریندن آلینان معلوماتا گؤره، او هجری 7- نجی عصرده دنیایا گلمیشدیر و 8- ینجی عصرین ایلک یاریسیندا دنیادان کؤچموشدور. یونس امره‌نین دیوانیندان الیمیزه چاتان ان اسکی الیازما، 8- نجی عصره عائددیر. هابئله هجری 9- نجو عصرده یازیلمیش تواریخ آل عثمان، ولایت نامه‌ی حاج بکتاش ولی و خضرنامه کیمی کتابلاردادا یونس امرهدن آد آپاریلر. هر حالدا ایندیه قده‌ر آپاریلان تدقیقاتلار گؤستریر که یونس امره یئددینجی عصرده یاشایان تانینمیش ان بیلگین بیر عارف اولموشدو.
بیزیم، یونس امره حاققیندا علمی دگرلره دایاق اولابیلن هئچ بیر مهم تاریخی سند الیمیزده یوخدور. ولاکن اونون حاققیندا افسانه‌لر چوخدور. بو، یالنیز یونس امره‌یه عائد بیر حال و دوروم دگیلدیر، بلکه: بایرک قوشچواوغلو، تاپدوق امره، گئییکلی بابا، اخی فرج، اخی ائورن، حاج بکتاش ولی و قول ولی ده بئله‌دیرلر. چونکه اونلارین یاشادیقلاری دوره، سیاسی باخیمدان آذربایجانین ان استقرارسیز دوره‌سی ساییلیر. بو دوره‌لرده طبقات و تراجم احوال و تذکره نوعوندان اولان کتابلار یازیلمامیشدیر.
یونس امره اۆچۆن ایندیه قده‌ر قبول اولونان دوغوم تاریخی هجری 638 ـنجی ایل اولموشدور (میلادی 1241-1240). و ادعا ائدیلیرکی هجری 720 ـنجی ایلده (1321-1320) دنیادان کؤچموشدور.[1] بو ادعا، تاریخی سندلره دایانیر.[2]
دوغوم و اؤلۆم یئرلری‌ده ایندیه قده‌ر معلوم اولمامیشدیر. ایراندا یازیلان و «اهل حق» آراسیندا یاشایان کلاملار‌ین مجموعه‌لری‌نین مقدمه‌لرینه گؤره، او خوی شهری‌نین «دیزه» آدلی کندینده دنیایا گلمیشدیر. و آنادولودا یازیلان ولایت نامه‌لره «گؤره سیوری حصار»ین «ساری کؤی» کندیدنده وفات ائتمیشدیر. هم ایراندا چوخلو «دیزه» آدلی کند و هم آنادولودا بیر سیرا «ساری کؤی» آدلی کند واردیر. باشقا طرفدن، یۆز ایللر بویونجا یونس امره‌نی اؤز قوینوندا یاشادان آذربایجانلیلار، اونو، اؤز کند و ائللری ایچینده مکانلاشدیرمیشلار و بونا عائد چوخلو افسانه‌لر ده یاراتمیشلار. اودورکه یونس امره‌نین بو گۆن دوغوم یئری، مکانی و مزاری بیر دگیل، بلکه بیر نئچه‌دیر! بودا اورادان قاینلاقلانیر که یونس امره‌نین طریقتینه گؤره «روحلارین دولانماسی» و یا «دون‌بادون» اینانجی بیر گئرچک و حقیقی اینانج کیمی آلینیر. بو اینانجا گؤره هر انسانین اؤلدۆکدن سونرا، روحو باشقا جسدلرده بیر داها دنیایا گله بیلر. همین اعتقادلار اساسیندا، عادی انسانلارین بیر چوخ یئرلرده یونس امره‌نین وار اولماسینا اینانانلار اولموشلار.
تۆرکیه‌ده یونس امره‌نین حیاتی و یارادیجیلیغی حاققیندا سون تدقیقاتلاری یایینلایان دکتر محمد بایراقدار دئییر:«بوگون، گره‌ک یونسون دوغوم و گره‌ک سه مزاری‌نین بولوندوغو یئر اولاراق ادبیاتا کئچن ادرنه‌دن ارضروما قده‌رکی بلده سایی‌سی، بیزیم تثبیتیمیزه گؤره 16 جواریندادیر.[3]»
او، سونرا سؤزونه بئله دوام ائدیر: «یئنی شهیر ایلچه‌سینه باغلی، یئنی‌شهیر- قونیه جاده‌سی‌نین یاخلاشیق 20 کیلومتره سینده‌کی «ساری کؤی» خلقی، یونسین کندیلریندن بیری اولدوغونا اینانیرلار و یول اۆستۆنده هر زمان زیارت ائتدیکلری و یونسه عائد اولدوغونو سؤیله‌دیکلری بیرده مزار واردیر.»
بعضی قایناقلاردا اونون ائولنمه‌سی و اسماعیل آدلی شاعر بیر اوغلو اولماسینادا اشاره ائدیرلر.[4]
2. آدی و تخلّصو
یونس امره اؤز آدی‌نین یونس اولماسینا دفعه‌لر اشاره ائدیر. بو آدی ایراندا «اهل الحق» Yünıs و تورکیه‌ده بکتاشیلر Yünüs تلفظ ائدیرلر. یونس، اهل‌الحق فرقه‌سی‌نین 24 کلام یازانلاری آراسیندا، بایرک قوشچو اوغلو‌دان سونرا گلن ان معروف کلام یازاندیر:
ایلک آدیم یونس ایدی، آدیمی عاشیق تاخدیم،
ترک ائتدیم عود و ادب بویله خبر بوراخدیم.
او، هر زمان بو آد ایله تانینمیشدیر. تخلّصوده یونس اولموشدور. و لاکن اؤزۆنۆ «عاشیق»، «مسکین»، «قول» و «امره»ده آدلاندیریر.
3. حیاتی و گذرانی
ایراندا یازیلان کلاملار مقدمه‌لرینده‌کی قیدلر و هابئله ولایت نامه‌لره گؤره، یونس امره یوخسول بیر «تورکمان» عائله‌سینده دنیایا گلمیشدیر و جوانلیغیندا بیر چوخ پیغمبرلر کیمی چوبانلیق ائدردی. اصلینده اونون شخصی حیاتی و نه ایش ایله مشغول اولدوغو مسأله‌سی، ایندیه کیمی آیدینلاشمامیشدیر. هر حالدا اکینچیلیک و مالدارلیق ایله مشغول اولماسی ظنّ ائدیلیر.
4. رمزلی دیل
یونس امره باطنی مفهوملارا وورغون بیرشاعردیر. اونون دیلینی هر کس آنلایا بیلمز، دئییرلر. اونون دیلی‌نین بیر ظاهری اولارسا، یئددی باطنی‌ده واردیر. اؤزۆ ده دئییر:
منیم دیلیم قوش دیلی‌دیر، منیم ائلیم دوست ائلی‌دیر
من بۆلبۆلم، دوست گۆلۆمدور، بیلین گۆلۆم سولماز منیم.[5]
5. دۆشۆنجه‌لری
یونس امره صمیمی و آشنا تانییان بیر عارف، گۆجلۆ شاعر، آچیق دۆشۆنجه‌لی بیر بیلگین ایدی. اونا شریعت اهلی کامل عارف و طریقت اهلی ایسه قوجا خطاب ائدیرلر.
یونس امره، اؤز فلسفی- عرفانی دۆشۆنجه‌سینده ایکی بؤیۆک عارفدن الهام آلیر:
بیرینجی‌سی تاپدیق امره‌دیر که اونون طریقی‌ایله خراسان تصوف و عرفانی ایله ماراقلانیر. بو، رسالة النصحیه اثرینده گؤرۆنۆر. او، بورادا حاج بکتاش ولی، اخی ائورن، تاپدیق امره و گئییکلی حسن کیمی، شیخ عطارین «پیر تورکستان» آدلاندیردیغی خواجه احمد یسوی طرفیندن خوراساندا قورولان «یسویه» طریقتی‌نین تبلیغچی‌سی کیمی ظهور ائدیر.
ایکینجی، مولانا جلال الدین رومی دیر که اونون «وحدت وجود» اینانجینی تبلیغ ائدیر.
یونس امره انسانلاری «بیر داراغین دیشلری کیمی برابر» حساب ائدیر و بودا اسلام تعلیماتی دیر که اونون اساسیندا، انسانلار آراسیندا بیری- بیرلرینه هئچ بیر اۆستۆنلۆک قبول ائدیلمیر.
6. سفرلری
یونس امره‌نین شعرلریندن آنلاشیلیر که روم (آنادولو)، شام(سوریه)و یوخاری ائللر (آذربایجان و قفقاز)-ها سفر ائتمیشدیر. اؤزونو بیر چوخ یئرده «تبریزلی» ساییر و تبریزدن علاوه نخجوان، مراغه، شیراز و قیصری شهرلری‌نین آدینی‌دا اؤز شعرلرینده چکیر. لاکن دئدیگیمیز کیمی غربی آذربایجان و شرقی آنادولونو داها چوخ گزمیشدیر و اونا گؤره‌ده بو یئرلرده اونا منسوب چوخلو مزارلار واردیر. بیر یئرده دئییر:
گزه‌رم"روم" ایله "شامی"، "یوخاری ائللری"، هامی
چوخ ایسته‌دیم بولامادیم شؤیله غریب بنجیله‌یین.
و یا:
قیصری، تبریز و سیواس، نخجوان، مراغه، شیراز
کؤنول سنه بغداد یاخین عالملره دیوانه‌سن.
7. دؤورۆن سیاسی دورومو
یونس امره‌نین اوشاقلیغی و گنجلیگی، آذربایجاندا و آنادولودا سلجوقلولارین چؤکمه‌سی و بیگلیکلرین اورتایا گلمه‌سی ایله مقارن اولموشدور. او، عؤمرۆنۆن سون ایللرینده ایران توپراقلاریندان آیریلمیش و عثمانلیلارین یئنی قورماغا باشلادیقلاری عثمانلی توپراقلاریندا یاشاماغا باشلامیشدیر.
مغول استیلاسی ایللرینده، یونس امره مغول قارشیسیندا مقاومت گؤسترن ائللرین شاعری کیمی دگرلندیریلمکده‌دیر.
8. تحصیل ائتمه‌سی
یونس جوانلیغیندا بۆتۆن شریعت علملرینی اوخوموش، فلسفه و منطق و کلام علملرینه یئیه‌لنمیشدیر. بیر یئرده دئییر:
دؤرد کتابین معناسین،
اوخودوم حاصل ائتدیم.
عشقه گلینجک گؤردۆم
بیر اوزون هجا ایمیش.[6]
حافظ ـین بو بیتی ایله
بشوی اوراق اگر همدرس مائی
که درس عشق در دفتر نباشد[7]
سسلنن بو بند، عقل و عشق تعارضی ایچینده، بوتون عقلی علملره یئیه‌لننلر طرفیندن سئچیلین «عشق» مقوله‌سی‌نین اهمیتینی اونا گؤره گؤستریر که بونلار هامیسی عقلی و نقلی علملره صاحب اولاندان سونرا بو یولو سئچیرلر و دئییرلر:
عشقدیر هرنه‌وار عالمده
باشقا بیر قیل و قالدیر آنجاق[8]
یونس امره‌نین آشاغیداکی:
نه الیف اوخودوم نه جیم،
وارلیغیندادیر گله‌جه‌گیم،
بیلمیه یۆز مین منجّم،
طالعیم نه اولدوزدان گلیر![9]
کیمی شعرلره اساسلاناراق اونو «امّی» ساییرلار. و لاکن بۆتۆن قایناقلار گؤستریر که او، مکمل تحصیل آلمیش بیر عالم اولموشدور. نئجه که اؤزۆ بیر باشقا یئرده دئییر:
منیم کیمی مجرم قول،
بیر داها ایستیه بول.
دیلیمده علم اصول
دیلگیمی دنیا سئور!
یونس امره حیاتی‌نین بیر چوخ تدقیقاتچیلاری‌دا اونون «امّی» اولما نظریه‌سینی ردّ ائتمیشلر. او جمله‌دن محمد فواد کؤپرۆلو، عبدالباقی گؤلپینارلی و آ. توپراقدان آد آپارماق اولار که دئییرلر یونس امره «دنیوی» علملری دگرسیز سایدیغینا گؤره، اونلاری «علم» حساب ائتمیر و «عشق»ده امّی اولدوغونو بیلدیریر. باشقا طرفدن تۆرک شاعر و عارفلری، اؤزلرینی حضرت پیغمبره(ص) بنزه‌تمگه چالیشدیقلارینا گؤره، جۆره- جۆره یوللار ایله بئله بیر سؤز دئمیشلر. نئجه که دده‌قوقورد، 63 یاشینا چاتارکن، مزارین قازدیریر و مزاردا یاتیر و هابئله خواجه احمد یسوی 63 یاشی قورتاردیقدان سونرا، هر گئجه، ائوی‌نین زیرزمی‌سینده دۆزلتدیگی بیر مزاردا یاتیردی و اؤزۆنۆده «امّی» ساییردی.
اؤزو بیر یئرده دئییرکه:
یونسونسؤزۆ شعردن، آمما اصلی‌دیر کتابدان،
حدیث ایله دئدیگینه گئی صادق اولماق گره‌ک.[10]
فؤاد کؤپرۆلۆ بیر یئرده اونون رسالة النصحیه‌سینی مثنوی آدلاندیراراق دئییر: «بو مثنوی یونسـین امّی اولمادیغینی گؤستریر.» و عبدالباقی گولپینارلی‌دا همین اثری اونون تحصیل آلماسینا دلیل گتیریر.[11]
9. یونس امره و تۆرکجه‌میز
یونس امره‌نین عظمتی اوندادیر که آرالاریندا یاشادیغی ائللره توجّه ائتمیش و اونلارین خدمتینده اولماقلا گۆوه‌نمیشدیر.
او، بیر چوخ «مناقب» یازان عارفلر ایله فرقلی اولاراق، اؤز فکرلرینی یایماق اۆچۆن تۆرکجه‌میزی بیر صلاحیتلی و غنی دیل کیمی سئچمیشدیر و بو باخیمدان تۆرک ادبیات تاریخینه بؤیوک خدمت ائتمیشدیر و غربی آذربایجان و آنادولودا تورکجه ادبیّاتین گۆجلمه‌سینه‌ده یاریم ائتمیشدیر.
یونس امره تۆرکجه‌میزی تایی تاپیلمایان بیر گۆج و قدرت ایله ایشلمتشدیر. او، اوغوز تۆرکجه‌سی‌نین ان گؤزل و ان خالص شکلینی آلمیشدیر.
یونس امره‌نین تۆرکجه‌سی تمامیله «اوغوز تۆرکجه‌سی»نین آذری شیوه‌سیدیر که اؤزۆنۆن ان گؤزل و یۆکسک سویّه‌سینه چاتابیلمیشدیر. اثرده گئدن سینیخماق، قیزدیرماق و ... کیمی کلمه‌لر یالنیز آذری شیوه‌سینده ایشلنن معنالاردا ایشلنمیشدیر. تۆرکیه عالملری آذریجه شیوه‌میزی یاخشی بیلمه‌مه‌دیکلری اۆچۆن، مثلا «اوچماغا دۆرترلر»ی «اوچماغا دارتارلار (؟)» اوخوموشلار. اثرده بعضی عرفانی مفهوملار داشبیان عربجه و فارسجا سؤزلرده واردیر. بونلاردان: توکل، مسرور، مکرمت، شرح، غریو، ناچار، و پایان کیمی کلمه‌لری سایماق اولار.
یونس امره‌نین یئرلی شعورونون بیر علامتی‌ده بو دورکه یابانجی سؤزلری اؤز دیلیمیزین قایدا- قانونلارینا اویغون تلفظ ائدیر. مثال اۆچۆن «آشکارا» یئرینه: «اشکره»، «مژده» یئرینه «موشتولوق» و «موشتوچو» سؤزلرینی ایشله‌دیر. بو حرکت، تۆرکجه‌میزده چوخ اسکی‌دن باشلامیشدیر و سونرالار سلطان ولد، شیاد حمزه، احمد فقیه و عاشیق پاشانین‌دا اثرلرینده گؤرۆنمۆشدۆر.
[1] پروفسور فاروق تیورتاش، یونس امره دیوانی، آنکارا، 1986، مقدمه، ص 1./ ع. گؤلپینارلی. یونس امره و تصوف، استانبول، 1961، ص 73-72.
[2] عدنان ارزی. یونس امره حاققیندا بیر وثیقه، Belleten TTK، ج 14، ش. 53، 1950، ص 89-85.
[3] دکتر محمد بایراقدار. یونس امره و عشق فلسفه‌سی، آنکارا، 1933، ص 2.
[4] ع. گؤلپینارلی. یونس امره و نصوف، ص 65-63، 208، 348، 347.
[5] پروفسور فاروق تیمورتاش، یونس امره دیوانی، آنکارا 1986، ص 129.
[6] فاروق تیورتاش، قاباقکی قایناق، ص 67.
[7] حافظ، دیوان.
[8] فضولی.
[9] فاروق تیورتاش، همان، ص 20.
[10] فاروق تیمورتاش، همان، ص 77.
[11] عبدالباقی گولپینارلی، قاباقکی، XXXİX