دکتر حسین محمدزاده صدیق
1 – تعریف زبان
زبان یك دستگاه به هم پیچیده‌ای است که میان انسان‌ها تفهیم و تفاهم ایجاد می‌کند. زبان‌شناسان آن را وسیله‌ی انسیت و سیستم مفاهمه میان انسان‌ها نام داده‌اند. اما از آن‌جا که میان دیگر جانداران و گیاهان نیز دستگاه‌های مرئی و نامرئی مفاهمه وجود دارد، نمی‌توان تعریف زبان را به «سیستم مفاهمه میان انسان‌ها» محدود کرد. به سبب اسرار خفته و نامکشوف در خلقت این دستگاه به هم پیچیده، هنوز زود است که بشر تعریف کاملی از این پدیده‌ی طبیعی و اجتماعی به دست دهد. سرانجام، امروزه زبان را حاصل و قالب اندیشه‌ی انسانی، حاصل تکامل اجتماعی و حاصل انسان و اجتماع و روابط متقابل آن دو می‌دانند که نماد موقعیّت و ارزش آدمی در جهان است.
2 – پیدایش زبان
مسأله‌ی قدیم و حادث بودن کلام و سخن و بالمآل زبان، میان اندیشمندان و فیلسوفان اسلام بحثی دراز آهنگ دارد. اشاعره آن را قدیم می‌دانند و معتزله معتقدند که زبان محدث است.
به نظر بسیاری از مفسّران، آیه‌ی شریفه‌ی زیر ناظر به خلقت زبان‌ها (= اسماء) است که سبب تمایز بشر حتی از فرشتگان شده است:
وَ عَلَّمَ آدَمَ الأَسْمَاءَ كُلَّهَا ثُمَّ عَرَضَهُمْ عَلَى الْمَلاَئِكَةِ فَقَالَ أَنبِئُونِی بِأَسْمَاءِ هَـؤُلاء إِن كُنتُمْ صَادِقِینَ قَالُواْ سُبْحَانَكَ لاَ عِلْمَ لَنَا إِلاَّ مَا عَلَّمْتَنَا إِنَّكَ أَنتَ الْعَلِیمُ الْحَكِیمُ.[1]
در پژوهش‌های علوم انسانی و زبان‌شناسی نیز مقوله‌ی آفرینش زبان مورد بحث قرار گرفته است. در این وادی پیرامون پیدایش زبان‌ها نظریّه‌های چندی را می‌شناسیم که به سه نظریّه‌ی مهم اشاره می‌کنم:
1 - 2 – نظریّه‌ی انعکاسی
هم اکنون در همه‌ی زبان‌های دنیا کلمه‌هایی وجود دارد که با أخذ الهام به تقلید از صداها و اصوات موجود در طبیعت خارج از انسان ساخته شده‌اند. هجاهای موجود در این کلمات، فریادهای حیوانات، شرشر آب، سوت کشیدن، خش خش برگ، صدای به هم خوردن سنگ و جز این‌ها را به یاد می‌آورد. مثلاً افعال و کلمات زیر که در ترکی ایرانی موجود است از این گونه کلمات به شمار می‌رود:
شېرېلداماق، شاققېلداماق، شاققېلتې، پۆفله‌مک، قېدېقلاماق، مله‌مک، میاولاماق، گۆمبۆلده‌مک، جېنقېلی، چانقېل و ...
این گونه کلمات در ترکی شاید بیش از پانصد کلمه باشد که برخی از آن‌ها صورت‌های خاص در زبان‌های دیگر نیز یافته‌اند. مانند: مصدر «دینله‌مک» که صورت کهن آن tınlamaq بوده، در زبان لاتین به صورت tintinnare، و در عربی به شکل «طَنِین» در آمده است.
طبق این نظریّه‌ی علمی، زبان‌های باستانی و اصلی بشریت بر اساس تقلید از صداهای موجود در طبیعت اختراع شده، سپس تکامل یافته است و ترکی در میان همه‌ی زبان‌های دنیا از این لحاظ ممتاز است و هم از این روست که برخی‌ها عقیده دارند:
«نخستین زبانی که بشر بدان سخن گفت، زبان ترکی بود و بسیاری از واژه‌های زبان‌های امروز، ریشه‌ی ترکی دارد.»[2] این نظریّه، معروف به تئوری انعکاسی[3] است که در اواخر قرن نوزدهم در اروپا پیدا شده و نخستین مدافع آن زبان‌شناس آلمانی زبان W. Oehl بود.
2 - 2 – نظریّه‌ی واکنشی
بر اساس این نظریّه، زبان‌ها به دنبال واکنشی که انسان در مقابل حوادث روحی و فیزیکی از خود نشان داده، ایجاد شده‌اند. واژه‌های واکنشی چندی، همانند لغات انعکاسی اکنون در زبان‌های مختلف موجود است. مانند: «هق هق» و «اوف» در فارسی، و «قېشقېرماق» و «تۆپۆرمک» در ترکی که از این گونه واژه‌ها شمرده می‌شوند.
3 - 2 – نظریّه‌ی کار محوری
به دنبال ظهور L. Noire′ در اواخر قرن نوزدهم، نظریّه‌ی خلقت و تکامل اندیشه و گفتار از کار، رواج یافت. طبق این نظریه، کار و زحمت، سبب پیدایی و توسعه‌ی اندیشه و گفتار شده است. و از آن‌جا که نخستین کار انسان «کندن» بوده است، اولین کلمات ابداعی در زبان نیز مربوط به این نوع کار و زحمت است. پیروان این نظریّه حتّی منشأ موسیقی را هم کار و زحمت آدمی می‌دانند.
[1] و خداوند همه‌ی اسماء را به آدم یاد داد، آن‌گاه حقایق آن اسماء را در نظر فرشتگان پدید آورد و فرمود: اسماء اینان را بیان کنید اگر شما در ادّعای خود صادق هستید. گفتند: منزّهی تو، ما نمی‌دانیم جز آنچه تو خود به ما تعلیم فرمودی، که تو دانا و حکیمی. (سورة البقرة/ آیات 31 و 32)
[2] علی پاشا صالح. سرگذشت قانون: مباحثی از تاریخ حقوق، تهران: انتشارات دانشگاه تهران، 1348، ش. 1235، ص. 580.
[3] Onomatopoeia