در فروردین ماه 1387 از سوی دانشگاه دیاربکر در شهر باتمان، یکی از مراکز استان ترکیه در جنوب شرقی، کنگره ای در باب «تاریخ آناطولی» تشکیل گردید و استاد برای سخنرانی در این کنگره دعوت شدند. مقاله‌ی زیر متن سخنرانی ایشان تحت عنوان «ورود آق‌قویونلوها به آناطولو» می‌باشد که به زبان ترکی استانبولی تقدیم علاقه‌مندان استاد می‌شود.
1. ULUSLARARASI BATMAN VE ÇEVRESİ TARİH VE KÜLTÜR SEMPOZYUMU.
15-16-17 Nisan
Prof. Dr. Hüseyn Düzgün (Hossein Mohammadzadeh Sedigh)
Akkoyunluların Anadoluya Girişi
800 yıl bundan önce Doğu Anadoludan güneye kadar uzanan saha ve Dicle ile Firat nehirleri yaylalarında, Akkoyunlu oymakları bir imperatorluk kura bilmişlerdir. Arasdan Musula kadar yaylak ve kışlak yapan bu oymaklar, Türk mitolojisine göre Oğuz Han futuhatı sırasında Anadoluyu vatan seçmişlerdir.
Konu ile ilgili Farsça klasik kaynakları taradıkta, Türklerin o zamandan daha çok önce Güney Kafkas ve Azerbaycanda yerleşmeleri belirtilmiştir. Suretul- Arz, (صورة الارض ) , Hududul- Alem (حدود العالم ) , Mesalik ve Memalik (مسالك و ممالك ) , Morucu- l Zahab (مروج الذهب ) , Rahatul- Sudur (راحة الصدور ) vb. kaynaklarda Aras ve Kür nehirleri yaylalarında Az-ların yerleşdiği konusunda belgeler bulunur.
Rahatus- Sudur (راحة الصدور ) tarihi kaynakta "Azlar Melikinin Uzlara Basğını" (اندر تاختن ملك آزان بر اوزان ) ünvanı altında fasıl vardır. Işbu fasılda, Midyalardan daha önce Türk olan Azların bölgede tüm kabileler ve kavimleri kendi eğemenlikleri altına getirmeleri ve AZLAR devleti kurmaları geniş ve tafsilat ile sözkonusudur. Proto Türk Azlar tarafından kurulan kabilevi devlete "Azer" adı verilmiştir. İşbu sözcüğün türkçe olduğu aydındır. "Az" , kabile adı, "Er " , ise savaşcı ve devlet adamı anlamında gelmiştir. İşbu sözcüğü eski Farsçada olan ateş anlamında gelen ASERE (آثه‌ره ) sözcüğü ile aynı kökten sayanlar pek yanılıyorlar. Zaratuştranın Qasalarında (گاثه‌هاي زرتشت) gelen ve od tanrısı lakabı olan Asere sözcüğüde, bizce Türkceden eski Farsçaya girmiş bir sözcük olmalıdır. Şu kelimenin yeni Farsçada Azər (آذر) talaffuz olması, Fars dilcilerini yanıltmıştır.
Nitekim Azerlerin adı Güney Kafksiyada nehirlere, dağlara ve yurdada verilmiştir.
Azərbaycan, Əraz (= Aras) ve Qafqaz (= Kafkasiya) coğrafi adları aynı addan alınmışlardır. Özellikle Rahatus Sudur (راحة الصدور) kitabından onların Uzlar ve başka tüm kabilelere eğemen oldukları anlaşılır. Maalesef Azerbaycanda Türklerin yerleştik halk oldukları konusu çağdaş tarihci araşdırmacılarımız tarafından geniş araştırılmamıştır.
Nitekim Sasaniler devrinde ve İslamiyetten Sonra işbu bölgeye akın yapan Türkler tabii yerli türkler ile kaynayıp karışmışlardır. Zaten Türkün bu yerlerde olduğuna göre akın eden Türk boyları kolayca bölgede yerleşmişlerdir.
9- ca yüzyılda akın eden Akkoyunlular da, Azerbaycanın esas halkı olan Türkler ile bazen savşmış ve genellikle onların arasında huzur bulmuşlar ve eğemenliğe başlamışlardır. Akkoyunlular 1340- 1514 yılları arasında Azerbaycan, Doğu Anadolu ve Irakta hüküm sürmüşler. Aslında XIII yüzyılın başlarında Dağu Anadoluya giriş yapmışlardır. burada Moğol istilasına karşı koyarak Diyarbakır yöresine eğemen olmuşlardır. Aynı Zamanda Azerbaycanın batısında yerleşen Gürcüler ve Trabzon- Rum impratorluğu ile savaşlara girmişlerdir. Akkoyunlular Azerbaycanda yerleşen başka Türk kabilelerini de kendileri ile birleşdirerek, ilk Önce Fırat ve Dicle etrafına yayılıp, Karakoyunlular ile savaşa girmişlerdir, Celayiriler, Çobaniler kavgalarına da katılmışlardır.
Akkoyulular aslında büyük bir Türkmen hanedanı sayılır. Bu hanedan toplu bir halda Azerbaycandan Anadoluya giriş yapmıştır.
Bizanslardan kalma belgelere göre 1340- cı yıllarda Anadoluya yerleşmişlerdir. Kara Osman gibi kabile başçıları Bizans Prensesleri ile de evlenmişlerdir.
Akkoyunluların Anadoluya girişinde Amir Timur tarafından Diyar Bakır yöresi onlara verilir. Akkoyunlular 50 yıla yakın Karakoyunlular ile savaşlarda bulunmuş ve 1467 yılda Uzun Hasanın Cahanşah Karakoyunluyu basğına uğrattığından sonra sahalarını genişletmişlerdir. Sonralar Anadolu Karamanlıları ile de birleşmişler.
Şah İsmayıl Hatayinin anne babas olan Azerbaycanda Hasan Padşah denilen Uzun Hasan Akkoyunlu ( 1323-1478) 25 sene Azerbaycan, Doğu Anadolu ve İrakta eğemenlik etmiş ve Tabrizi başkent yapmıştır.
Akkoyunlular tarihi ile ilgili esas kaynaklarımız Fars dilinde yazılmışlardır. Bu bakımdan şu kaynakların Türkçemize kazandırılması bir önemli görev gibi karşımızdadır. Akkoyunluların geçmişi ve Anadoluya girişi ile ilgili Diyar Bekriye kitabından başka şu kaynakları sıralaya biliriz:
³ TARİHİ DİYAR BEKRİYE (تاريخ ديار بكریه)
Aslında Akkoyunlu devletinin tarihidir. Abubekr Tahrani İsfahani kendi ditabını Uzun Hasan amrile yazmıştır. Birinci bölümde Uzun Hasanın babaları ve ikinci bölümde 850 H. (1446) tarihinden sonra Akkoyunluların topraklarında baş veren olaylar açıklanmıştır. kitap 1970 da rahmetli Faruk Sunerin önsözü ve açıklamaları ile neşredilmiştir. Bir sene sonra Tahranda aynen yanınlanmıştır.
³ TARİHİ ALEM ARAYİ AMİNİ (تاريخ عالم آراي اميني)
Kitabını Amin ve Mollayi İsfahani takma adları ile tanınan Fadlullah bin Ruzbihan bin Fadlullah Hunci İsfahani yazmıştır. 852 H. (1448) veya 860 H. (1455) de doğan Hunci, 892 H. (1486) yılında "Badiuz Zaman Fi Kıssa- yi Hayy bin Yakzan" (بديع الزمان في قصه‌ي حي بن يقظان) kitabını Tabrizin Sehend bölgesinde Akkoyunlu Sultanı Yakuba hedye etdikten sonra Sultan tarafından onun özgeçmişi ve tarihini yazmaya görevlendirilmiştir. Hunci kitabını 896 H. (1490) tarihinde yazmaya başlamış, Sultan Yakubun ölümünden sonra da yazmaya devam etmiş ve bir yıl içinde bitirmiştir. kitabın geniş önsözünden sonra Uzun Hasanın ölümünü takip eden olaylar ve Sultan Yakubun yaşam ve savaşları tafsilat ile şerhedilmiştir. Huncinin eserini ondan sonra gelen tarihçiler göz önüne almışlar.
Onun tarihi görüşleri ve açıkladığı olayları, Hassan Bey Rumlu Ahsanüt Tavārıh (احسن التواريخ), Abdi Bey Şirazı "Tekmületül Ahbar" (تكملة الاخبار) ve kadı Ahmet Ğaffari "Tarihi Cahan Ara" (تاريخ جهان آرا) kitaplarına almışlar. Tarihi Alem Arayi Amini (تاريخ عالم آراي اميني)
İlk lez 1992 ve sonra Tahranda 2000 ve 2003 yıllarında neşredilmiştir.
³ CEVARİRUL AHBAR (جواهر الاخبار)
916 H. (1510) Yılında kazvinde doğan Budak Münşi Kazvini "Cevahirūl Ahbar" (جواهر الاخبار) kitabını bir genel ve umumi tarih olarak yazmıştır.
Kitabın ikinci önsözünün dördüncü bölümünde Akkoyunluların siyasi, sosyal ve iktisadi durumlarını ihtiva eden önemli konular yazıya alınmıştır. kitap 1999 yılında Tahranda basılmıştır.
işbu kaynaklarda başkentini Amedden Tabrize intikal eden Hassan Padşahın yaşamı ve şahsiyeti ile ilgili, pek bilgiler bulumaktatır. O, başkenti intikal etmekle, Doğu Anadoluda yayılan Akkoyunlu kabilelerini Azerbaycan ve Tabrizde yerleştirdi ve onlar yerleşik Azer Türkleri ile kaynayıp karıştılar. Uzun Hasan Diyar Bakırtan Şama kadar, Irak, Azerbaycan ve Acemistandan Horasan sınırlarına değin ele geçirtmiştir.
Bu kaynaklardan başka, klasik kaynaklar arasından:
1. Tarihi Sultan Muhammad Kutbşahi.(تاريخ قطب‌شاهي)
2. Rovzatül Cenan.(روضات الجنان)
3. Desturul Vuzera.(دستور الوزراء)
4. Tezkireyi Devletşah. (تذكره‌ی دولتشاه سمرقندی)
5. Tarih Zahir al-Din Mar`aşı. (تاریخ ظهیرالدین مرعشی)
6. Tarihi Hani. (تاریخ خانی)
7. Tarihi Gilan ve Deylemistan. (تاريخ گيلان و ديلميان)
8. Tuhfeyi Sami. (تحفه‌ي سامي)
9. Habib-us Siyer. (حبيب السّير)
10. Mecalisul Uşşak. (مجالس العشاق)
eserlerinde de biz Akkoyunlular ile ilgili değerli bilgiler elde ede biliriz.
İşbu kaynaklarda Bahā al-Din Kara Yülük (1402- 1435) den sultan Elvend (1494- 1504)e kadar Uzun Husanin savaşları ve Akkoyunlu hanedanının Şah İsmail tarafından ifnasına değin belgeler bula biliriz.
Akkoyunluların Anadoluya girişinde en önemli olay onların Türkmen kabilelerini birleştirme olayıdır. İşbu birleşim, safavilerin bölgeye eğemen olduklarına kadar devam etmiştir.
Bizce Bayındırlılar da denilen ve Oğuz Türkmanleri olan Akkoyunlular Selcuklular ile İran ve Azerbaycanda yayılmışlardır.
Onlar Teimurun Sultan Beyazıt ( 805 / 1403) ile savaşından sonra Anadoluya geniş Beyaıt ile savaşından yayılma fırsatı bulmuşlardır.
Bayındır Hanın adını ve mitolojik özgeçmişini yazan ilk kaynak Zoyyinul-Ahbar (زيّن الاخبار) eseridir.
Gerdizi işbu yapıtını 11 yüzyılın ilk yarısında yazmıştır.
Bayındırlılar Toğrul Bey, Alp Arsalan ve Mekikşah Selcuklunun futuhatında da harbi yardımlarda bulunmuşlardır.
Mahmut Kaşğarlı 1078-1072 yılları arasında yazdığı Divani Luğatit Türk kitabında Oğuzları Ğoziye ve Türkmanlar adlandırır ve onları 24 baya bölür. İşbu boylar İslamiyyetin yayılması ile ilgili yurdlarını değişmeye çalışmışlardır. Bayındırlılar ise Abulğazi Bahadır Hanın Şecereyi Terakem (شجره‌ي تراكمه) de dediğine göre 11-12 yüzyıllarda Iraka eğemen olmuşlar.
Hac Bektaş Veli Manakıbında da Bayındır Hanın aynı yüzyıllarda ad çıkarmalarını okuyoruz.
Hasan Padşah döneminde yaşayan bilim ve sanat adamları arasından bazilerini şöyle sıralaya biliriz.
Ahlak-ı Celalı (اخلاق جلالي) yazarı Celaleddin Devani (907 H./1503), Nureddin Abdurrahman Cami (898 H. / 1492), Musiki kitapları yazan Kemaleddin Şir Ali Benai (918 H. / 1512), Şair Baba Feğani Şirazi ( 925 H./1519), Ehli Şirazi ( 942 H./1535).
Bunlardan başka, Fazl bin Ruzbihan Hunci, Amir Humayun, Molla Şehidi, Drviş Deheki, Mir Makbul Hakiki, Molla Mohammad Şarihi, Abdul Hay Nişaburi gibi bilim ve sanat sahipleri Akkoyunlular sarayında yaşıyorlardır.
Akkoyunlulardan Anadoluda bir çok kültür mirasları da kalmıştır. Onların içinde camiler, mescidler, medreseler, zaviyeler, imarethaneler, kütüphaneler, drphaneler, köprüler vs. bulunmaktatır.
Azerbaycan Türk şiirinin banilerinden olan Bayrek Kuşçu Oğlu da Uzan Hasan devrinde yaşamıştır. Onun ilahileri, Azerbaycan ve doğu Anadolu Türk şiiri sufiyane kolanun temeli sayılır.
Baş vurduğumuz kaynaklar
احياء‌الملوك، به كوشش منوچهر ستوده، تهران، بنگاه ترجمه و نشر كتاب، 1345ش.
اروج بيك بيات، دون ژوان ايراني، ترجمه مسعود رجب‌نيا، تهران، بنگاه ترجمه و نشر كتاب، 1338 ش.
بايرك قوشچو اوغلو، ح. م. صديق. نداي شمس، تبريز، 1387.
تذكرة الشعرا، به كوشش محمد رمضاني، تهران، كلاله خاور، 1338.
جامع التواريخ، به كوشش بهمن كريمي، تهران، 1338 ش.
جهانگشاي خاقان (تاريخ شاه اسماعيل)، به كوشش الله دنا مضطر، اسلام آباد، مركز تحقيقات فارسي ايران و پاكستان، 1986 م.
حبيب السير، به كوشش محمد دبير سياقي، تهران، خيام، 1353 ش.
حدود العالم، به كوشش ولادمير مينورسكي، لندن، 1937 م.
دستورالوزراء، به كوشش سعيد نفيسي، تهران، اقبال، 1317 ش.
روضات الجنان، به كوشش جعفر سلطان القرايي، تهران، بنگاه ترجمه و نشر كتاب، 1344 ش.
شجره‌ي ترك، ابوالغازي بهادرخان، به كوشش بارون دمزون، سنت پترزبورگ، 1871 - 1874 م.
كاشغري، محمود. ديوان لغات الترك، به ترجمه‌ي دكتر ح. م. صديق، تبريز، 1383.
لغات تاريخينه و جغرافيه، احمد رفعت يغلقجي‌زاده، قسطنطنيه، 1299- 1300 ق.
مجالس العشاق، كمال الدين حسين، كاونپور، 1314 ق. / 1897 م. صص 238- 239.
مجالس النفائس، به كوشش علي اصغر حكمت، تهران، منوچهري، 1363 ش.
هفت اقليم، به كوشش جواد فاضل، تهران، علمي، 1340 ش.
: Akkoyunlular, İslam Ansiklopedisi, C. II, T. D. V.
Ebū Bekr-i Tihrāni, Kitab-i Diyarbakriya, Akkoyunlular Tarihi, C. I. II, (Yay. , Necati Lugal-Faruk Sümer), T. T. K. Yayınları, (2. Baskı), Ankara, 1993.
ERDEM, İlhan-Mustafa Uyar, Akkoyunlular`ın Tarih Sahnesine Çıkışı, Türkler, C. VI, (C. I-XXI), Ankara, 2002, ss. 873-881.
ERŞAHİN, Seyfettin, Akkoyunlular Siyasal, Kültürel, Ekonumik ve Sosyal Tarih, Ankara, 2002.
HINZ, Walther, Uzun Hasan ve Şeyh Cüneyd, (XVI. Yüzyıl`da İran`ın Milli Bir Devlet Haline Yükselişi), (Çev. Tevfik Bıyıkoğlu), T. T. K. Yay, Ankara, 1992.
İNALCIK, Halil, Mehmed II. , İslam Ansiklopedisi, C. VII, M. E. B., (C. I-XII), İstanbul, 1988.
Ismail Hakki, Anadolu Beylikleri- Akkoyunlu ve Karakoyunlu devlerleri, Ankara, 1984.
Sadik, Erzi, Adnan, Akkoyunlu ve Karakoyunlu Tarihi Hakkinda Arstirmalar, Belleten, Ankara, 1954, XVIII. 179 - 202.
SÖZEN, Metin. Diyarbakır`da Türk Mimarisi, İstanbul, 1971.
Sumer, Faruk, Bayindir, Pecenek ve Yüregirler, Ankara University dil ve Tarih - Coğrafya Fakultesi dergisi.
SÜMER, Faruk. Akkoyunlular, TDV. İA, C. II, İstanbul, 1989.
SÜMER, Faruk. Selçuklular Devrinde Doğu Anadolu`da Türk Beylikleri, Ankara.
WOODS, John E. , Akkoyunlular, (Çev. Sibel Özbudun), Milliyet Yay. , İstanbul, 1993.
YİNANÇ, Mükrimin Halil, Akkoyunlular, İslam Ansiklopedisi, C. I, M. E. B., İstanbul.