Nizâmû’d-dîn Alîşîr Nevâyi 9.2.1441 (17 Ramazan 844 H.) tarihinde Heratta yaşayan Uygur Türlerinden olan bir ailede dünyaya geldi. 11 yaşında iken Sebzvarda Emir Ğiyasü’d-din Mansürun oğlu Hüseyn Baykara ile tanışmiş, onunla birlikter öğrenim yapmıştır. 16 Yaşında Meşhede gitmiş ve orada oğrenimine devam etmiştir. Atası Ğiyasü’d-din Kiçkine Bahâdır vefat etdikten sonra, Semerkanda gitmiş ve orada H˘âc Fazlu’llâh Ebû Leysî hanekâhında iki sene derslerine devam etmiştir. 28 Yaşında Herata gelmiş ve Sultan Hüseyn Baykaranın Mühürdarı lakabı ile onun veziri olmuştur. 31 Yaşında Divanbeyi lakabı almış ve 37 Yaşında Abdurrahman Camînin irşadı ile Nakşbendi tarikatına intisab etmiştir. O, H. 906 (1500 M.) yılında vefat etmiştir.
Alişîr Nevâykden 29 eser kalmıştır.
Dîvânları
1- Garâibü’s-sığar
2- Nevâdirü’ş-şebâb
3- Bedâyi’ül-vasat
4- Fevâ’idü’l-kiber
5- Farsça dîvânı
Hamsesi
6- Hayretü’l-ebrâr
7- Ferhâd u Şîrîn
8- Leylî vü Mecnûn
9- Seb’ayi Seyyâre
10- Sedd-i İskenderî
Tezkireleri
11- Mecâlisü’n-nefâ’is
12- Nesâ’imü’l-mahabbe
Dil ve edebiyat eserleri
13- Risâle-i mu’ammâ
14- Mîzânu’l-evzân[1]
15- Muhâkemetü’l-lugateyn[2]
Dînî-ahlâkî eserleri
16- Münâcât
17- Çihil Hadîs
18- Nazmu’l-cevâhir
19- Lisânu’t-tayr
20- Sirâcü’l-müslimîn
21- Mahbûbu’l-kulûb
Târîhî eserleri
22- Târih-i enbiyâ vü hükemâ
23- Târîh-i mülûk-i Acem
24- Zübdetü’t-tevârîh
Hal tercümeleri
25- Hâlât-I Seyyid Hasan-ı Erdşîr
26- Hamsetü’l mütehayyirîn
27- Hâlât-ı Pehlevân Muhammed
Belgeler
28- Vakfiyye
29- Münşe’ât
Eserleri genellikle Çağatayca olmuş, bir kaç Farsça eseri de vardır. O yarattığı eserleri, Farsçada olan eserlere benzederek, Türkce orijinal şaheserler yaratmıştır ve Türk-Fars ortak kültürünü yaratmaya yardım göstermiştir.
Alîşîr Nevâyinin yarattığı orijinal eserler Türk Dünyasında geniş karşılanmış ve beğenilmiştir. Yıllar boyunca eserlerine şerhler ve sözlükler yazılmıştır. En adlım sözlüklerden birisi Nâdir Şâh Afşarın Münşi-ül Memâliki olan Mirza Mehdihan Asterâbâdî tarafından Farsça yazılmış SENGLAH adlı açıklamalı sözlüktür.
Mirza Mehdihan Asterâbâdî, Asterâbad (=Gürgan) şehrinin Baba Gelin köyün bir Türk ailesinde dünyaya geldi. Şah Sultan Hüseyin Safevi zamanında Bağbanbaşı lakabı ile sarayda çalışmış ve 1142 H. yılında Nâdir Şâhın yanında Meşhed şehrine gitmiş ve onun Münşisi olmuş, 1159 H. yılında Osmanlı devleti yanında İran sefirliğine atanmıştır.
O, Senglaḫ kitabını 1183 H. yılında kurtarmış ve bu yıldan sonra vefat etmiştir.
Senglaḫ sözlüğüne benzedilerek şimdiye değin Alîşîr Nevâyi eserleri sözlüğü mevzuunda bir çok kitablar yazılmış veya Senglaḫ hulase ve özetlenmiştir. Onların arasında daha önemlisi Hülâse-yi Abbâsi adli kitaptır.[3]
Mirza Mehdihanın başka eserlerini böyle sıralamak olur:
1- Dürre-yi Nâdiri
2- Cahanguşâ-yi Nâdiri
3- Münşeât
4- Divân
5- Vakayi-i Nâdiri
6- Zavâhir'üt tabia
7- Dürret'ül asğer
Senglaḫ sözlüğü üç bölümden oluşmuştur.
1- Mebadi'ül luğa, Çağatayca dilbilgisi.
2- Sözlük, Nevâyi eserlerinin Türkçe sözlüğü.
3- Tezyil, Nevâyi eserlerinin Farsça sözlüğü.
İşbu sözlükte 6000 maddebaşı ve 2500 beyt Türkçe şiir vardır. Senglaḫ kitabının Biritaniya Müzeyinde olan elyazmasın Gerard Clavson 1960 yılında Londrada faksimile olarak neşretmiştir.
Ben şu faksimile neşri, İran İslam Cumhurisi Şura Meclisi ve Tahran Üniversitesi kütüphanelerinde olan elyazmalarla karşılaştırarak neşre hazırlayabildim.
Prof. Dr. Hüseyin Düzgün
(Hossein Mohammadzadeh Sedigh)