کتاب «پنج نمایشنامه» اثر میرزا آقا تبریزی با مقدمه و تصحیح استاد دکتر ح. م. صدیق توسط نشر چلچله انتشار یافت.
در زیر بخشی از مقدمه ی کتاب را نقل می‌کنیم:
پنج نمایشنامه عنوانی است که در سال 1351 به مجموعه‌ی نخستین نمایشنامه‌های فارسی که از سوی میرزا آقا تبریزی قبل از سال 1290 هـ . نوشته شده، دادم. داستان کشف و تدوین این آثار به این ترتیب است که در سال 1351 هنگام تجسس و وارسی نسخه‌های خطی بازمانده از اواخر دوره‌ی قاجار درکتابخانه‌ی مرکزی دانشگاه تهران، به نسخه‌ای موسوم به رساله‌ی اخلاقیه برخوردم که به خط و قلم میرزا آقا تبریزی در سیزده فصل استنساخ وتدوین یافته است.
فصل سیزدهم این رساله نمایشنامه‌ای باعنوان حاج مرشد کیمیاگر را در بر‌داشت.
پیش از آن می‌دانستم که سه قطعه تیاتر چاپ شده در برلن[1] که به میرزا ملکم خان انتساب داده شده بود، از آن میرزا آقا تبریزی است و این مسأله از سوی مرحوم ابوالفضل حسینی و پیش از او از طرف آ. ابراهیم اوف از پژوهشگران آذربایجان شوروی سابق به اثبات رسیده بود. نمایشنامه‌ی دیگری را هم آنان از آرشیو نسخه‌های خطی شهر باکو یافته، برآن سه افزوده بودند.
در همان سال که رساله‌ی اخلاقیه را یافتم، مقاله‌ی ابوالفضل حسینی راهم به دست آوردم. وی، درمقاله‌اش از نامه‌ی مرحوم سعید نفیسی به وی در سال 1341 سخن گفته و فرازی از آن را به شرح زیر آورده است:
« همیشه فکر می‌کردم که نباید ملکم‌خان مؤلف این تیاترها باشد. از این‌که مقاله‌ی شما نظر مرا تأیید کرده است، اظهار خوش وقتی می‌کنم. میرزا آقا در سال 1291هـ . زنده بوده و در آن سال یک کتاب تعلیماتی موسوم به رساله‌ی اخلاقیه نوشته است که نسخه‌ای از آن درکتابخانه‌ی مرکزی دانشگاه تهران محفوظ است.»[2]
بدین‌گونه در همان سال‌کتاب نمایشنامه‌های میرزا آقاتبریزی را توسط انتشارات طهوری به چاپ رسانیدم.[3] کتاب در اندک زمانی نایاب شد، در سال 1356 همان را با افزوده‌هایی با عنوان پنج نمایشنامه، دیگر بار انتشار دادم.[4]
مایل بکتاش در فصلنامه‌ی تئاتر،[5] ایرج زهری در مجله‌ی تماشا به استقبال از انتشار نخستین نمایشنامه‌های فارسی، مقاله‌هایی مبسوط نوشتند، حمید‌سالک کتاب" درباره‌ی نمایشنامه‌های میرزا آقا تبریزی"را چاپ کرد. محمد‌باقر مؤمنی نیز با حذف نمایشنامه‌ی نگاشته شده در رساله‌ی اخلاقیه، کتاب چهار تیاتر را انتشار داد.[6] یکی ازنمایشنامه‌ها با تغییراتی که درآن‌ها داده شد، در تهران اجرا شد و مرحوم صمد سرداری‌نیا کتاب تاریخ تئاتر آذربایجان را تألیف کرد.[7]
در مطبوعات پیش از انقلاب اغلب دراین باب مقالاتی چاپ شد که گزیده‌ای از آن‌ها را در پیوست این کتاب گنجانده ام. در سال‌های اخیر بهرام بیضایی در کتاب نمایش در ایران به تفصیل در این باب صحبت کرد و اخیراً نیز جوانی به پخته‌خواری، کتاب پنج نمایشنامه چاپ 1356 را با عنوان پنج طیاطرو به نام خودش زیر چاپ برد و انتشار داد![8]
بدین‌گونه نام میرزا آقا به عنوان نخستین نمایشنامه‌نویس فارسی وارد تاریخ ادبیات نمایش ایران گشت. درتیرماه سال 1360 به هنگام سفر علمی خود به شهر باکو ، از مخزن نسخ خطی آن شهر، رو گرفت دستخط میرزا آقا را از چهار نمایشنامه‌اش که به میرزا فتحعلی آخوندزاده فرستاده بود، به دست آوردم و در پایان نامه‌ی دکتری خود که درباره‌ی زندگی، شخصیت و آثار میرزا آقاتبریزی بود وارد کردم و در شهریور سال 1362 از آن در دانشگاه استانبول، در شعبه‌ی ادبیات خاور زمین دفاع کردم.[9]
بیست سال بعد، رساله‌ی اخلاقیه را بطور کامل در سال 382 توسط خانم لاله تقیان جزو کتاب‌های انتشارات نمایش به چاپ رسانیدم.[10] پس از انقلاب در تدریس‌های خود در مراکز تربیت معلم تهران و دانشگاه سوره در دروس ادبیات نمایشی، معرفی میرزا آقا و آثار او را در درسنامه های خود وارد کردم[11]
و دانشجویانی در بازشناسی این آثار درجامعه‌ی نمایشنامه پژوهشی ایران تلاش ورزیدند.
اینک به چاپ و نشر ویراست جدیدی از ان آثار آغاز می‌کنم.
به ویراست جدید ، گذشته از پیشگفتار خود و نمایشنامه‌های:
1 اشرف‌خان، حاکم عربستان .
2.زمان خان بروجردی .
- کربلا رفتن شاهقلی میرزا .
- آقا هاشم خلخالی .
- مقدمه و مؤخره‌ی میزا آقا بر چهار تیاتر موجود در دستنویس فوق الاشاره‌ی وی، دو مکتوب نقد آمیرزافتحعلی آخوندزاده به او و چند گفتار پیرامون موضوع مورد را بحث گنجانده‌ام. پیشگفتاری نیز در شرح احوال میرزا آقا برکتاب نگاشتم که امیدوارم مفید فایده واقع شود.
دکتر ح.م. صدیق
نوروز 1398
[1]. میرزا ملکم‌خان‌ناظم‌الدوله، مجموعه: مشتمل بر سه‌قطعه تیاتر منسوب به میرزا ملکم‌خان ناظم‌الدوله، چاپخانه‌ی کاویانی ، برلین ، 1300ش./1340 ق.
[2]. حسینی ، ابوالفضل، لیتراتورا نرودا (روسی) ، باکو ، 1969.
[3]. تبریزی ، میرزا آقا. نمایشنامه‌های میرزا آقاتبریزی، مقدمه و تصحیح : ح.م. صدیق، تهران، طهوری، 1345.
[4] . میرزا آقا تبریزی، پنج نمایشنامه، به کوشش ح. صدیق ، نشر آینده ، 1356.
[5] . بکتاش ، مایل. میرزا آقا تبریزی ، فصلنامه‌ی تئاتر. ش. 1 .پائییز 1356.
[6] .زهری ، ایرج . تحلیلی بر نمایشنامه‌ی حاجی مرشد کیمیاگر ، تهران ، مجله ی تماشا ، 1356.
[7] . سالک، حمید. چند گفتار پیرامون پنج نمایشنامه‌ی میرزا آقا تبریزی ، تبریز، نوبل. 1357.
[8] . تبریزی ، میرزا آقا. پنج طیاطر بازنوشته : صادق عاشورپور ، تهارن، کتاب نیستان، 1359.
[9] . Mohammedzadeh sadigh.Hossein. Mirza Aka Tabrizi,nın Hayatı. Kişiliği.
Eserleri. Rissla-i Ahlakiya,nın incelennmei ve Metni. Doktro Tezi. Danişman.
prof. Drç Tahsin .yazıcı. Istanbul.Ünivrtsitest Edebiyatı Anabilim Dalı.1983.
[10]. تبریزی ، میرزا آقا. رساله‌ی اخلاقیه ، به اهتمام : دکتر ح.م. صدیق ، تهران ، 1382
[11] . محمدزاده صدیق ، حسین. متون ادبی هنر( بای تدریس در دانشگاه‌های‌هنر)، تهران، تازه ها ،1378.