چاپ متن عربی و ترجمه فارسی
اخیرا از سوی دانشگاه ادیان و مذاهب، کتاب «پگاه باور» منتشر شده است. این کتاب در واقع دربر دارنده‌ی متن عربی رساله‌ی «مطلع الاعتقاد فی معرفة المبدأ و المعاد» از حکیم ملامحمد فضولی و ترجمه‌ی فارسی آن از استاد صدیق است. این کتاب، اثر فلسفی و کلامی منثور می‌باشد که نخستین بار «کاتب چلبی» از آن سخن گفته است و نیز در مجموعه‌ی ی. الف. برتلس پیدا شده است. اثر بسیار ارزنده‌ای در علم کلام شیعی است. متن عربی آن یک بار از سوی حمید آراسلی (باکو- 1958)، محمد بن تاویت الطنجی (آنکارا- 1962) و عبداللطیف بند اوغلو (بغداد- 1993) چاپ شده است. دکتر صدیق که سال‌هاست به تصحیح و نشر آثار حکیم فضولی مشغول است، ویرایش فارسی از برگردان جدید خود در سال 1354 از این رساله‌ی کلامی را با اعراب گذاری و تصحیح مجدد متن عربی آن، و اصلاح اغلاط نسخه‌ی خطی و مقدمه‌ای مفصل در معرفی فضولی اینک به دست خواننده‌ی ایرانی سپرده است.
بخشی از مقدمه‌ی کتاب را در این جا نقل می‌کنیم:
مطلع الاعتقاد فی معرفة المبدأ و المعاد
اثر فلسفی و كلامی منثور است كه نخستین بار كاتب چلبی از آن سخن گفته است و نیز در مجموعه‌ی ی. ا. برتلس نامبرده در بالا پیدا شده است. اثر بسیار ارزنده و سترگی است در علم كلام كه در چهار ركن تنظیم یافته است.
1. نشر متن عربی
اثر فلسفی مطلع الاعتقاد، نخستین بار توسط مرحوم دكتر حمید آراسلی از روی نسخه‌ی یاد شده در بالا در سال 1958 م. به صورت چاپ عكسی تكثیر گشت. این نسخه منحصر به فرد و مغلوط از مطلع الاعتقاد را دكتر محمد بن تاویت الطنجیاستاد دانشكده‌ی الهیات دانشگاه آنكارا در سال 1381 هـ . (1962 م. ) با مراجعه به متون كلامی گوناگون و با صرف زحمت و همتی هشت ساله تصحیح، تنقیح و منتشر كرد. متن تصحیح شده‌ی این كتاب بعدها از سوی كمال ایشیق، اسد جوشان و عبد اللطیف بندر اوغلو (بغداد- 1993) نیز چاپ شد.
2. ساختار كتاب
چهار ركن این کتاب در چهار رکن تنظیم شده است. این چنین است:
1. ركن نخست، در ماهیت دانش و معرفت، وجوب شناخت خدا، انواع علوم و طرق كسب علم.
2. ركن دوم، در آفرینش كائنات، عالم و افلاك، معادن، گیاهان، جانوران، انسان و جن و احوال عالم.
3. ركن سوم، در ذات و صفات و افعال باری تعالی و مباحث خیر و شر.
4. ركن چهارم، در موضوع هدایت بشر از سوی خداوند و نبوت عامه و فضیلت پیغمبر اسلام به دیگر پیامبران و مباحث میزان، صراط و حساب و مسأله‌ی امامت و اثبات حقانیت شیعه.
3. نوآوری در علم كلام
اهمیت اثر فضولی در آن است كه مباحث كلامی را در نبوت به فرجام نمی‌رساند و بحث امامت را نیز به آن وارد می‌كند و در باب پنجم از ركن چهارم می‌گوید:
«اهل تسنن امامت را به اجماع به اثبات رسانند و گویند كه در باب امام نصّ وجود ندارد ولاكن معتزله امامت را جزء اصول دین دانند. امام، معصوم باشد و با نصّ از سوی پیغمبر تعیین شود.»
فضولی در اینجا اصطلاح مهدی المنتظر را نیز وارد اصطلاحات علم كلام می‌كند و به خلاف كتب كلامی دیگر كه به نقد تشیع می‌پرداختند، حقانیت مذهب حقّه‌ی تشیع را به اثبات می‌رساند. فضولی در مبحث امامت از مختاریه، زیدیه، امامیه، اسماعیلیه و اثنی عشریه سخن می‌گوید.
مختاریه: كسانی بودند كه اعتقاد به امامت محمد بن حنفیه بعد از حضرت علی(ع) دارند و پس از او نیز هاشم بن محمد را امام به حساب می‌آورند، خود به پنج تیره تقسیم می‌شوند:
1. ابتریه: كه به كثیر نوبی ملقب به ابتر منسوبند. او همان مغیره بن سعد است.
2. جارودیه: كه به ابو جارود زیاد بن ابی زیاد منسوبند.
3. دكینیه: یا پیروان فضل بن دكین.
4. خشییه یا صرخابیه: منسوب به صرخاب طبری كه هماره مختار ثقفی بر حكومت وقت شورش كرد.
5. خلفیه: یا پیروان خلف بن عبد الصمد.
زیدیه: امامت را از آن فاطمیه می‌دانستند.
اسماعیلیه یا باطنیه: نیز خود گروه و تیره‌ای از تیره‌های نه‌گانه‌ی غالیه‌اند. تیره‌های غالیه را غیر از اسماعیلیه می‌توان چنین شمرد:
1. كاملیه (پیروان ابوكامل).
2. سبائیه (پیروان عبد الله بن سباء).
3. منصوریه (پیروان ابو منصور عجلی).
4. غرابیه (آنان كه گویند شباهت علی(ع) به پیغمبر(ص) مانند شباهت یك كلاغ به كلاغ دیگر بوده است).
5. طیاریه (پیروان جعفر طیار).
6. بزیعیه (پیروان بزیع بن یونس).
7. یعفوریه (پیروان محمد بن یعفور).
8. غمامیه (آنان كه گویند خداوند در هر بهار از ابر فرود آید و گرد دنیا گردد.)
امامیه: به گروهی كه علی(ع) را امام بلافصل بعد از پیغمبر(ص) می‌دانستند اطلاق می‌شده است.
اثنی عشریه: كه فضولی آن را گروه اصلی معتقدان به امامت در میان فرق شیعه می‌شناسد.
4. كلام شیعی
بدین گونه می‌بینیم كه فضولی شیعه را به پنج گروه تقسیم می‌كند و اثنی عشریه را در این تقسیم بندی گروه اصلی به شمار می‌آورد. باید گفت كه او، در اینجا هم از دیگران تبعیت نكرده است. بغدادی در كتاب الفرق بین الفرق شیعه را به چهار گروه اصلی یعنی: زیدیه، امامیه، كیسانیه و غلاة تقسیم می‌كند و شهرستانی در الملل و النّحل شیعه را به پنج فرقه‌ی: كیسانیه، زیدیه، رزامیه، امامیه و غالیه منقسم می‌سازد و خوارزمی در مفاتیح العلوم شیعه را پنج فرقه به این شرح می‌داند: زیدیه، كیسانیه، عباسیه، غالیه، رافضیه. كه البته هر یك از آنها به چند شعبه تقسیم می‌شود. تقسیم بندی فضولی مبتنی بر اثبات حقانیت شیعه‌ی امامیه‌ی اثنی عشریه است.
كاتب چلبی در كشف الظّنون هنگام بحث از مطلع الاعتقاد تأكید می‌كند كه:«این رساله بر پایه‌ی باورهای حكمای فرقه‌ی امامیه تألیف شده است.»
مرحوم فؤاد كؤپرولو كتاب مطلع الاعتقاد را بزرگترین دلیل اعتقاد فضولی به تشیع می‌شمارد و می‌گوید:
«نشر كامل این اثر، تشیع قطعی فضولی را به اثبات می‌رساند.»
و در انتها می‌گوید:
«من به یقین اعتقاد دارم كه فضولی معتقد به طریقه‌ی امامیه‌ی اثنی عشریه و سالك سلك وحدت وجودیه بوده است.»[1]
باید تأكید كنم كه پیش از انتشار این اثر گرانقدر، بسیاری از فضولی شناسان بویژه آنان كه دچار تعصبات مذهبی بودند، انتساب این اثر را به فضولی رد می‌كردند.[2]
5. آماده‌سازی ترجمه
نگارنده‌ی این سطور، سال‌ها پیش، قبل از انقلاب اسلامی، ضمن تدوین آثار فضولی و آماده سازی آن برای نشر در ایران، به برگردان فارسی این اثر، از متن فوق نیز پرداختم و در سال 1354 با شور و حال جوانی دست به برگردان آن زدم. در این ترجمه، اگر توفیقی در انتقال مفهوم به فارسی حاصل شده باشد بی‌گمان همگی مدیون تلاش پر توش و توان مرحوم طنجی هستیم. اهمیت كار وی در آن است كه نسخه‌ی خطی مغلوط چاپ عكسی یاد شده در فوق را تصحیح و صورت‌های صحیح لغات را بازنویسی كرده است. در چاپ عكسی در هر صفحه ده‌ها غلط مخلّ معنی وجود دارد نظیر «موجود» به جای «فوجوده»، «وكل» به جای «فكلّ»، «اهله» به جای «اصله»، «وفقعوا» به جای «وقنعوا» و . . . تشخیص و اصلاح آنها یادگار عالمانه و توانفرسای آن مرحوم است. گرچه این کتاب را یک بار هم عبداللطیف بندر اوغلو در بغداد چاپ کرده، اما نتوانسته، چیزی بر آن چه طنجی انجام داده است، بیفزاید.
در برگردان فارسی كوشیده‌ام شیوه‌ی بیان در متون كلامی را حفظ كنم وآنچه را كه وی با استفاده از منابع كلامی به عنوان ذكر مرجع در پاورقی‌ها آورده نیز با حذف اصلاحات لغوی تماماً آوردم. در برگردان اگر به افزودن مجدد واژه‌ای نیاز افتاد آن را داخل دو چنگ [ ] قرار دادم. بی‌گمان این نشر كه برای نخستین بار در ایران و به زبان فارسی صورت می‌گیرد، بعد از وقفه‌ی پنجاه‌ساله‌ی ستمشاهی، آغاز راهی برای باز شناختن محمد فضولی، این اعجوبه‌ی عالم تشیع خواهد بود. نقد و نظر دست اندركاران پیرامون این برگردان، نقشی در راه‌گشایی این راه خواهد داشت