دکتر حسین محمدزاده صدیق قبل از این، دیوان ترکی، دیوان فارسی و تقریبا همه‌ی آثار دیگر ترکی، فارسی و عربی فضولی را با شیوه‌های نوین تصحیح کرده و انتشار داده‌اند. اخیرا با انتشار دیوان عربی، تمام آثار فضولی به تصحیح دکتر صدیق به دست مردم رسیده است و پکیج آثار فضولی انتشار یافته است. معماهای فضولی هم که تا کنون در هیچ کجا چاپ علمی نداشته، از سوی ایشان به دست چاپ سپرده شده است. دکتر صدیق در متن انتقادی که آماده کرده‌اند روش حلّ معمّاها را بیان داشته‌اند و بسیاری از معماهای فضولی را هم حل کرده‌اند.
و اما در چاپ دیوان عربی، استاد، متن یازده قصیده‌ی عربی فضولی را تصحیح و اعراب گذاری کامل و هم چنین ابیات و اشعار عربی مذکور در دیوان‌های ترکی و فارسی و دیگر آثار فضولی را استخراج و سپس ترجمه‌ی منظوم ترکی آن‌ها را ذکر کرده‌اند.
برای مزید اطلاع بخشی از مقدمه‌ی دکتر صدیق بر دیوان عربی را در اینجا می‌آوریم:
دیوان عربی: مولانا فضولی، در مقدّمه‌ی دیوان تركی و فارسی خود، از دیوان عربی خویش یاد می‌كند. در تذكره‌ی صادقی افشار نیز از دستنویس كلیات فضولی كه صاحب تذكره، آن را رویت كرده و دیوان عربی وی را در آن دیده، سخن به میان آمده است. بخشی از این دیوان را ی. ا. برتلس،متسشرق روسی، در مجموعه‌ای غارت شده از كتابخانه‌ی بقعه‌ی شیخ صفی در اردبیل كه هم‌اکنون در پتروگراد (لنینگراد سابق) محافظت می‌شود، یافته و منتشر کرده است كه شامل یازده قصیده در نعت و مدح حضرت محمّد(ص) و حضرت علی(ع) است. طولانی‌ترین این قصاید 63 بیت و كوتاهترین آن‌ها 21 بیت دارد. به نظر برتلس، در این قصاید، تأثیر عمیق عمادالدین نسیمی شروانی، شاعر عارفِ حروفی مسلك ابتدای قرن نهم آذربایجان، به روشنی مشهود است.
فرجامین چاپ نسبتاً منقّح دیوان عربی فضولی از آن عبداللطیف بندر اوغلو است. او همانند محمّد طنجی، استاد سابق زبان و ادبیات عربی دانشگاه آنكارا، توانسته است اشتباهات و اغلاط املایی موجود در نسخه‌ی خطّی دیوان عربی فضولی را تصحیح و چاپ كند و تأكید كرده است كه:«فضولیبزرگترین شاعر عصر خود در سه زبان عربی، تركی و فارسی بوده است و مدّت‌ها در بغداد، حلّه وكربلا جلسات درس داشته و در آن جلسات به عربی و یا تركی سخن می‌گفته است.»
قصاید عربی فضولی از فخامت و سلاستی بی‌مانند برخوردار است. صاحب كنه‌الأخبار از قصاید عربی او یاد كرده، گوید:
«. . . و به زبان عربی قصاید بلاغت نشان دارد . . . »
هفت قصیده از دیوان عربی فضولی در نعت رسول اكرم (ص) و سه قصیده در مناقب حضرت علی(ع)است.
در چاپی که ی. الف. برتلس و سپس حمید آراسلی از قصاید عربی وی بیرون داده‌اند، اغلاطی تقریباً در همه‌ی ابیات دیده می‌شود.
پیداست که کاتب کتاب، متن آن‌ها را، مانند متن کتاب مطلع الاعتقاد با بی‌دقتی و عجله استنساخ کرده است. با توجه به این که زبان علمی فضولی، زبان عربی بود و سال‌ها در بغداد و حله و نجف و کربلا علوم ادبی، فلسفی، کلامی و غیره را به این زبان تدریس می‌کرده و خود از شعرای نامی عصر خود و اهل کلام و قلم بوده، بسیار بعید است که اشعار خود را با اغلاط فاحش انتشار دهد. مقدمه‌نویس کتاب مطلع الاعتقاد گوید:
«اننی اعتقد ان الاخطاء سببها کتاب النسخ المستنسخة علی الاصل، لان فضولی البغدادی، لم یکن ضعیفاً من قواعد العربیة و ادبها و لغتها. فقد کان صاحب مجالس فی بغداد و الحلة و کربلاء و النّجف. و تولّی التدریس مدة من الزمن و کان اشعر شعراء عصره فی اللغات الثلاث.»
به برخی از اغلاط موجود در نشر برتلس و آراسلی اشاره می‌کنیم:
|
کنشاة |
به جای |
کنشوة |
|
تخیّری |
به جای |
تحیری |
|
بد العشق |
به جای |
بذا العشق |
|
ما الانا |
به جای |
ما الإناء |
|
الفنی |
به جای |
الفنا |
|
السماء |
به جای |
السما |
این اغلاط در چاپ بغداد همگی تصحیح شده‌اند، اما متن کتاب بدون حرکه‌گذاری چاپ شده است. نگارنده در چاپ خود، سعی کردم آن را حرکه‌گذاری کنم و تمام تلاشم در ترجمه مقصور بر آن است که مفهوم و مآل ابیات را به شعر هجایی ترکی انتقال دهم. این کار گرچه در آغاز آسان به نظر می‌رسید، اما دشواری‌های خاص خود را داشت.
گذشته از چکامه‌های یازده‌گانه‌ی فضولی که از آن‌ها یک نسخه بیشتر در دست نیست، قطعات و ابیات و عبارات عربی فراوانی در دیوان‌های ترکی و فارسی و در مثنوی‌ها و آثار دیگر وی نیز وجود دارد.
همان گونه که کاتبان و استنساخ‌کنندگان آثار دیگر فضولی در طول تاریخ در ضبط کلمات و عبارات، تصرف‌های بجا و نابجا کرده‌اند، در اشعار عربی به جا مانده از او نیز تغییرات و دگرگونی‌هایی ایجاد شده است.
نگارنده در برخورد با این اختلافات نسخ، به تشخیص خود صورت صحیح‌تر نکات مورد اختلاف را برگزیدم و روایات ضعیف را حذف کردم. مثلا در بیت دوم از نخستین دو بیتی در دیوان ترکی:
نُقَدِّسُ مَنْ لَولا ایمانَهُ فَضلِه،
لَما عَلَّمَ الاَسمآءَ آدَمَ کُلَّها.
در بسیاری از نسخه‌ها به جای لفظ «عنایه» عبارت «ایمانه» آمده است. پیداست که در این بیت لفظ «عنایه» به قرین «فضله» صحیح‌تر است تا معنای زیر استخراج شود:
«سپاس گوئیم کسی را که اگر عنایت و فضل وی نمی‌بود، هر آینه خداوند تمام اسماء را به آدم نمی‌آموخت.»
و یا در دوبیتی دوم از همان جا در بیت:
تَبَّت یَدا کاتبِ لَولاهُ ما خَرَبَت،
مَعمورةٌ نُسِبَت بِالعِلمِ و الادَب.
که تقریباً در همه‌ی نسخه‌ها به جای فعل شرط «ماخربت» در معنای «خراب نمی‌شد»، عبارت «ماضربت» آمده است. پیداست که نسخه بدل صحیح نیست و معنای بیت چنین است:
«بریده باد دستان کاتب بد تحریر که اگر او نبود، خراب نمی‌شد بنایی که بر پایه‌ی علم و ادب بنا شده است.»
در همین بیت در برخی از نسخه‌های خطی و چاپی به جای فعل «اُسِّسَت»، فعل «نُسِبَت» آمده است که استخراج معنی صحیح از بیت را دشوار می‌سازد.
و در بیت دوم آن:
تَسْتَظهِرُ العَیبَ تَغییراً مِنَ العِنَب.
کلمه‌ی «تغییراً» را «طایراً» ضبط کرده‌اند که پیداست منظور شاعر در این جا تغییر لفظ «عنب» به «عیب» است.
در ترجمه به شعر ترکی از قصائد فضولی، وزن بسیار کاربردی یازده هجایی را برگزیدم و هر بیت را اغلب در چهار مصراع و گاه در تعدادی مصراع کوتاه و بلند به ترکی برگرداندم. قصدم تنها دادن مفاهیم و مضامین خفته در ابیات است و تلاش کردم از برخی از کلمات موجود در متن نیز استفاده کنم. مثلاً بیت نهم از قصیده‌ی اول چنین است:
خَلَعْتُ لِباسَ الْإعْتِبَارِ لأنَّهُ،
مُهَتِّکُ أسْتارِ السَّلامَةِ فِی الْمَلا.
برگردان فارسی آن چنین می‌شود:
جامه‌ی اعتبار و ارزش را از تنم درآوردم، چرا که آن پوشش‌های سلامت و رستگاری را زایل کرده و از بین می‌برد.
آن را من چنین ترجمه کردم:
اڲنیمدن چېخارتدېم، اڲینیمدن آتدېم،
اعتبار گئییمین، حرمت لباسېن،
چۆن‌کی گیزله‌دیردی، همده یېرتېردې
سلامت اؤرتۆگۆن، نجات رداسېن.
در این ترجمه سه کلمه‌ی لباس، اعتبار و سلامت را که فضولی به کار برده، عیناً آورده‌ام و همه‌ی کلمات را هم معادل‌یابی کرده‌ام. در آن صنایع شعری زیر نیز مشهود است:
1. تکریر در مصراع اول.
2. دو اضافه‌ی تشبیهی در مصراع دوم.
3. لفّ و نشر در دو مصراع نخست.
4. وجود تشبیه ملفوف و مفروق در لفّ و نشر مذکور.
5. جناس افزایش میان دو فعل در مصراع اول.
6. جناس شبه اشتقاق میان دو کلمه‌ی اگنیم/ گئییم.
7. تناسب تضاد میان کلمات: ییرتماق/ گیزله‌دیر/ اؤرتوگون.
8. مراعات نظیر میان کلمات اؤرتوک/ ردا / لباس.
9. مراعات نظیر میان کلمات اؤرتوک / گیزلتمک.
10. جناس متوازن میان دو کلمه‌ی سلامت / حرمت.
11. وجود دو اضافه‌ی تشبیهی در مصراع چهارم.
12. مراعات تقطیع 6+ 5 در هر چهار مصراع.
سعی کرده‌ام در ترجمه‌ی همه‌ی ابیات، تا آن جا که از توانم برمی‌آمد، زیبایی کلام فضولی را هم‌راه انتقال دقیق مفاهیم آن‌ها منتقل سازم. با همه‌ی این دقت‌ها و وسواس که داشتم، باز هم احتمال می‌دهم که در خوانش، ضبط، ویرایش و برگردان ابیات و الفاظ، بویژه در التزام به ترجمه‌ی منظوم، دچار زلت‌ها و خطاهایی ناگذشتنی شوم که امیدوارم هر کس به هر مورد از آن پی برد، منّت نهد و در اصلاح آن مورد، عمل کند. در برگردان به شعر ترکی از وزن یازده هجایی معروف به «قوشما» استفاده کردم و قصدم تنها پردازش مضامین ابیات بوده است. این است که گاهی یک بیت را در دو یا سه بیت، و یا یک بند را در یک بیت گنجانده‌ام.
دیدگاه‌ها
خوراک‌خوان (آراس‌اس) دیدگاه‌های این محتوا